Түрэл нютагаа магтан дуулагша
(Буряадайарадай поэт А.Д.Бадаев тухай)
«Оршолон дэлхэйдэ омогорхонябаха
Омог дорюун Эхэ оронтойб.
Баяр гунигыем хубаалдан абаха
Баян нютаг – Олзонтойб».
1.Алексей Данилович Бадаев (Бадмын Лэгсэг) 1928 ондо Ивалгын аймагай Олзон нютагай таряаша – малша Бадмын Доржо гэжэ айлай бүлэдэ түрэhэн түүхэтэй.
Тосхон хаанаб мунөө?
Тосхомнай ошон ошоо
Оронгодо Сэльбын шудхаhан мэтэ,
Ондоо тосхондо ороо,
Омог нэрэнь домог мэтэ:
Олзон-Туяа, Олзон-Туяа,
Дура сэдьхэлэйм омог-тосхон!
Тиигэжэ тэрэнэй бага наhан хүлөө дүрөөдэ хүргөө, шүүдэртэй ногоондо мүр гаргаа, тэндэhээл ерээдүйн дуушан дали урган дэгдэhэнш байжа болоо.
Эдир багаhаа хүдөө ажалшадай хамаг хүдэлмэри хэлсэжэ, дайнай шэрүүн хүшэр үеын «дабhа» нилээд амасаhан намтартай.
Энэл Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэ ПВЗ-гэй ФЗУ-да hуража байхадаа Алексей Бадаев түрүүшынгээ шүлэг «Буряад – Монголой үнэн» газетэдэ толилуулаа hэн.
Удаань, түмэр замай техникум дүүргээд, ажаллажа байhанаа, Совет Армида татагдажа, Номгон далайн уhан сэрэгэй авиационно частьнуудта офицерээр удаан саг соо алба хээ hэн. Поэт армиин албанда ябахадаашье түрэл нютагаа hанажа шүлэг-зохеолнуудые эршэмтэйгээр бэшэдэг байгаа. «Зүрхэнэй дуун» гэжэ шүлэг соогоо иигэжэ бэшэhэн байдаг:
Номгон далайн эрьеhээ
Нютаг тээшэм зэдэлэ,
Залуу зүрхэндэм түрэhэн
Золтой дуунайм аялга!
Далай дээгүүр сууряатан,
Далан уула дабажа,
Баян тайбан Буряадтам
Баяр мэндым хүргэлсэ!
Түрэл нютагтаа хүбүүншни
Тоолошогүй ехэ үритэйб.
Багаханшье тэрэнэй хубиие
Бусаажа шадабал жаргалтайб!
Ерээдүйн поэт залууhаа ажалдаашье, hуралсалдаашье харюусалга ехэтэй байhан тула, ажабайдалай олон талые шүүрдэhэн, «арьбахан ганзагатай» Буряад ороноо бусаа бэлэй.
1962 ондо М.Горькиин нэрэмжэтэ литературна институт дүүргэһэн. Саашань «Буряад үнэн» сониндо,27 жэлэй туршада Буряадай телевиденидэ хүдэлһэн намтартай.
Поэдэй саашадаа хүгжэжэ, олондо мэдээжэ болоhон шүлэгүүдэй согсолборинууд соо түрэл нютагаа, оршон тойронхи байгаалияа, үндэhэн гуламтаяа магтан дуулаhан зохеолнууд ехэхэн hуури эзэлнэ. «Олзонойм хаданууд», «Олзон Туяа», «Олзон нютагайм аялга», «Олзонойм сэсэгүүд» гэhэн нэрэтэйгээр хэблэгдэhэн номуудынь энээнэй гэршэ боложо үгэнэ.
Авторай нютаг тухайгаа бэшэhэн шүлэгүүд соо эдир наhан, өөдөө болоhон «хуушан хара гэр» хоер зэргэсэн ото харагдана. Нарайдань тоонтыень булаhан, холшор багынгаа хизаарта зүрхэнэйнгөө уряагаар тэхэриhэнэй бэлигтэй дуушан ехэ зүрхэ хүдэлгэмөөр бэшэнхэй.
Шэнхинээтэ хотын бүгшэмhөө,
Шэмээтэ хүлгөөнhөө тэрьедэн,
Шамдаа гэжэ түерүүлнэб,
Яаранаб би шамдаа
Ябуул хүбүүншни, Олзон!
Нютагтаа бусажа ерэхэдээ, бусалтагүйгөөр үнгэрhэн эдир наhаяа hанан, хуушарhан гэрээхаран гуниглаhан үгэнүүд баhал эндэ бии:
Харлата хуушарhан гэрни,
Харгыда эсэhэн аяншан шэнги
Наранда ялбаhан
Онигорхон хоер нюдөөрөө
Намайгаа шэртэнэ…
Энээхэн гэртээ түрэжэ, үни хада амидарhан бага наhаяа hанан баhал иигэжэ дурсана:
Сэнгүүхэн тэрэ дуун соо-
Сэсэглэhэн мойhоной хангал,
Сэб хүйтэн булагуудай
Сэлсэгэнэмэ урасхал,
Ая-гангын амисхал
Тангаршааhан азаргануудай
Табгайнуудай табараан…
Тэрэл үеhөө хойшо мүнөө болотор омогорхожо ябадаг нютагайнь шарай иимэл даа.
Байгалай саанаhаа гарбалтай
Олзон изагуурта хүнэй
Бахархажа эндэ тамхилхадань
Олзонь болоhон дайда.
Харгана, Тохой, Жаргалантын
Харахан нюдэтэй хүүхэдэй
Олзоной хүбүүдтэ аблагдан,
Олзонь болоhон дайда.
Абай Гэсэрэй хамгаалhан
Аймшагтай сэлюун дайда.
Тэрэнгиин ягаан түймэрhөө
Шатажа ядаhан дайда.
Шэрэнгиин мойhон хангалhаа
Һогтожо ядаhан дайда.
Сахилгаан аадарай ташуурhаа
Таашажа байдаг дайда!
«Һайнүри түрэбэл түрэл нютагаа, уг гарабалаа суурхуулдаг» гэжэ манай арадай хэлсэдэгынь айхабтар зүб гээшэ ха даа.
2. А.Бадаев тоонто нютагайнгаа арюун һайханиие тон элихэнээр харуулхын түлөө элдэб поэтическэ аргануудые шэлэн абажа бэшэнэ. Эндэ уран арга зэргэсүүлгэ хаража үзэе:
Эхэдээл дулаахан дэгнүүлтэй
Энэ хужарлиг газар… али
Газарта адли харуу бэшэ
Газарта адли налгай арюун…
«Радист тухай баллада» автор «Олзон-Туяа» колхозой түрүүшын радист Арьяагай Жэмбын мүнхэ дурасхаалда зорюулhан байна. Эндэ баhа иимэ зэргэсүүлгэ олооб:
Ухаа Толгойн баруугаар
Урагшаа Олзон нютагhаа жэрылдэн,
Зэлэ татагша шубуудай
Жэнгинүүр годлинууд,
Хүрэнхэй дуhаа мүльhэндэл,
Хүүрхэй, хэбэрэгүүд…
«Яаранаб шамдаа, Олзон!» гэhэн шүлэг соо:
Зэргэлэн ошоhон жэлнүүдэй
Зэрэлгээн мэтэ зураглалнууд
Үлеэхэдэ, бамбаахай шэнгеэр
Үгы болон дэгдэшэхэ… гэхэ мэтэ.
Саашань харахада, уран зохёолшомнай түрэл нютаг Олзондоо эжы абадаа мэтээр хандажа, үшөө нэгэ арга олицетворени хэрэглэнэ:
Наран-Олзомни,…
Бодожо һуняагаад
Мүнөө үбгэжөөлдэл,
Мүнгэн гааһаяа зуунхай,
Сэгээн утаа
Сэнхир тэнгэри руу туунхайш.
«Олзон» гэжэ шүлэг соогоо уран зохёолшо иигэжэ бэшэнэ:
Олзон, элшэшниб би!
Сээжэдээ хэтэдээ
Сэбэрхэн дүрсыеш,
Сэсэгтэл, хадагаланхай,
Сэдьхэлэйнгээ дулаае,
Хилээмэн шэнгеэр
Хүнүүдтэй хубаалдажа ябанхайб!
Харин оршон тойронхи байгаалинь, боложо байһан зүйлнүүдынь булта амитай. Иигэжэ тон тодоор түрэл тоонтынгоо гоё һайханиие бидэ уншагшадтаа дамжуулжа шададаг арга А.Бадаевай үшөө нэгэ бэлиг болоно.
«Юундэ уран зохеолшо болообииб? Зохеохы ажал хаанаhаа юм?» гэхэ мэтэ асуудалнууд Алексей Даниловичай hанаа зобоодог һэн.
Магад эхэнь, далаад жэлнүүдэй урда Баруун Бооной үхибүүдээр хүршындөө сугларжа, Самбай убгэжөөлэй үльгэрнүүдые, домог хөөрөөень hонирхоhоор, тойрожо байhан Орон дэлхэй тухай, хүнэй буян, нүгэл тухай түрүүшын мэдэсэтэй болоhон байгаа ха. Тэрэл анха түрүүшынь багша Самбай үльгэршэн поэзиин үрэhэ сээжэдэнь тарижа болоо.
Алексей Данилович Бадаев шүлэгүүдһээ гадна баллада, сонет гэхэ мэтэ уран зохёолой түхэлнүүдые шадамараар хэрэглэнэ. Мүн найман, дүрбэн мүртэй шүлэгүүдынь гүнзэгы философско удхатай байдаг. Жэшээлхэдэ:
Ажабайдал – бурьялжа, бусалжа байhан далай.
Алхалжа ябаашын харгыень бү гара хүндэлэн.
Халтад лэ гэбэл хүнэй урдаhаа мэсэ бү далай,
Харин хүнтэй уулзаад, гараа үгэ хүндэлэн.
Энэ дүрбэхэн мүрнүүдямар ехэ удха шанартай, һургаалтай гээшэб! Найман мүртэй шүлэгүүдһээ жэшээлбэл:
Хада уула ба ургамал, ан гүрөөл –
Хамагые байгуулдаг Байгаали – эхэ.
Газарай миллиард амиды бодосуудһаа
Гансахан хүндэ ухаа үгэнэ.
Ашаяа харюулаадүй хүн – хүбүүниинь
Аймшагтай ехэ юумэ бүтээжэрхинэ.
Үнинһөө тиигэжэ Байгаали – эхэдээ
Үнэтэй хэшээл заабари үгэнэ.
Хореод гаран номой автор А.Бадаев, жараад жэлэй туршада уужам дэлгэр оронойнгоо олон арадуудай бүлэ соо тэмсэжэ, ажаллажа ябаhан арад зоноо, түрэл байгаалияа дуулан, магтан һаяхан болотор ябаһан байна.
Теэд тиимэ байнгүй яахаб даа! Хүн гээшэ уг гарабалаараа түрэл дайдынгаа хүрьhэтэ газаратай хүйhөөрөө холбоотой гээшэ ааб даа. Тиимэhээ тоонто нютагтаяа уулзажа, эм домдо хүртэрhhhhhhhhhhhэн мэтэ сэдьхэлэй эмшэлдэг hайтайбди.
Эхэдэл дуулаахан дэгнүүлтэй,
Энэ хужарлиг газар дээрэ
Энеэжэ дэбхэржэ байтараа
Эгтэй орилжо эхилэй hаань
Тоонтынгоо булагдаhан дабые
Тэбэрижэ таалажа ороо hаань,
Таашаажа нюсэгэн хүлөөрөө
Тала нугадаа оодороо hаань
Таанар баhа бү гайхыт! – гэжэ огторгой сэнхир хүбөөтэй Олзонойнгоо орьёл хадануудта хандаhаниинь ойлгосотой.
3. А.Бадаев оршуулагдаһан 13 номуудай автор болоно. Россин поэзиин мэдээжэ поэдүүд Олег Дмитриев, Юрий Ряшенцев, Римма Казакова, Евгений Храмов, Владимир Костров гэгшэд поэдэй шүлэглэмэл зохёолнуудай согсолборинуудые ород хэлэн дээрэ шадамараар оршуулһан байна. Эдэ оршуулагшад Алексей Бадаевай поэтическэ болон уран һайханай онсо шэнжэ маягые тон наринаар ород уншагшадтаа дамжуулжа шадаа гэжэ тэмдэгэлхээр.
Уран зохёолшо Москвада һуража байхадаа, бэлигтэй залуу поэт Юрий Ряшенцевтай нүхэсэжэ, олон шүлэгүүдээ «Смена», «Огонек», «Юность», «Октябрь», «Дружба народов», «Нева», «Звезда» гэхэ мэтэ түбэй томо журналнуудта, «Литературна Россида», «Литературна газетэдэ», Сибирь болон Алас Дурнын «Сибирские огни», «Полярная звезда», «Дальний восток», «Байкал» журналнуудта толилуулһан байна.
Шүлэгүүдынь белорус, латыш, армян, азербайджан, киргиз, туркмен, мордва, татар, тува, хакас хэлэнүүд дээрэ оршуулагдажа толилогдонхой. Мүн хилын саанашье гараһан байха.
Һүүлэй үедэ Людмила Букина, И.Фоняков, Бианна Цыбина гэгшэд, илангаяа олон оршуулгануудыень хээ юм. Мүн нютагай поэдүүд Анатолий Щитов, Владимир Липатов хоёр оршуулгыень хэһэн габьяатай.
4. Дуун болоһон шүлэгүүд.
Бэшэһэн шүлэгүүдэйнгээ дуун боложо зэдэлхэдэнь, Буряад орон соогуураа тарахадань, арадайнгаа дуратайгаар дуулахадань, поэт ямар ехээр баясадаг гээшэб! Уран зохёолшын олон шүлэгүүдтэ аялга дуунай жэгүүр нэмээһэн Буряад ороноймнай композиторнууд олон.
2006 ондо Улаан-Үдэдэ үнгэргэгдэһэн «Алтаргана» гэжэ буряад арадай ехэ һайндэртэ А.Бадаевай шүлэг дээрэ залуу композитор Сойжёна Жамбаловагай зохёоһон «Эхэ эсэгэеэ гамнаарай!» гэһэн дууе залуу дуушан Сэсэгма Аюшеева дуулажа, «Гран-при» гэжэ дээдын шагналда хүртөө һэн.
Буряад Республикын байгуулагдаhаар 80 жэлэй ойдо зорюулагдаhан түрэл нютаг тухай дуунай конкурсдо бэлигтэй композитор Пурбо Дамирановтай хамта найруулhан «Буряад hайхан оромнай» гэhэн дууниинь шалгаржа нэгэдэхи hуури эзэлээ. Буряадай бэлигтэй композитор Анатолий Андреевтай «Ивалгамни» гэжэ дуу бэшэhэн байна. Энэ дууниинь аймагайнгаа бодото гимн болоо гэхэдэ алдуу болохогүй.
Тиихэдэ Владлен Пантаев, Юрий Ирдынеев, Баяр Батодоржиев, Лариса Санжиева, Наранбаатар,Цырен Шойжинимаев, Алагуй Егоров гэгшэд олон hайхан дуунуудые бэшэhэн.
Илангаяа Лариса Николаевна Санжиеватай олон дуу бэшэhэн байна. «Нарhата» гэжэ дууниинь гансаш Яруунада бэшэ, харин бүхы Буряад орон соо дуулагдадаг. Алексей Даниловичай 80 жэлэй ойн баярта «Олзон» гэжэ дуу бэшэнхэй. «Дуранhаа абаралгүй», «Этигэнэгүйб» гэhэн уянгата дуунуудынь ехэ hонирхолтой.
2009 оной сентябриин нэгэндэ манай нютагта Гэльбэрымнай дундаhургуулиин шэнэ байшан нээгдээ. А.Бадаев түрэл hургуулидаа зорюулжа «Гэльбэрын дунда hургуулиин hурагшадай дуун» гэжэ бэшэhэн дуугаа манда бэлэглээ һэн. Хүгжэмынь Лариса Николаевна Санжиева бэшээ. Хүндэтэ манай уран зохёолшо энэ дуунайнгаа аялга шагнажа үрдеэгүй, 2009 оной ноябрь hарада наhа барашоо. Декабриин 19-дэ һургуулидамнай энэ дуунайнь презентаци болоо. Эгээн түрүүн энэ дууманай нютагай «алтан гургалдай» Россин габьяата артистка Сурена Дашицыренова хүгжэмынь бэшэһэн Россин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ композитор Лариса Санжиеватайэнэ презентацида ерэжэ гүйсэдхэһэн байна. Энэ дууниинь һургуулиимнай гимн болоо.
Гэгээн ухаанай гуламта
Гэльбэрын дунда һургуули
Асари томо ордондоо
Алдарша Буряад орондоо.
Эндэ Алексей Даниловичай наһанай нүхэрЦэжэб Очировна поэдэй олон номуудые һургуулиимнай үхибүүдтэ бэлэг болгон баряа.
5. А.Бадаев нютагаархинтаяа, һургуулиин үхибүүдтэй, багшанартай һонирхолтой уулзалгануудые үнгэргэдэг һэн. Эдэ уулзалганууд дээрэ поэдэй шүлэгүүд, сонедүүд, дуунууд гүйсэдхэгдэжэ шагнагшадай шэхэнэй шэмэг бологшо бэлэй.
Буряадай соёл, искусство болон литературын урда ехэ габьяатай байһанайнь түлөө манай суутай бэлигтэй уран зохёолшодоБуряадай арадай поэт, «Соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдоһон, тиихэдэ Алексей Данилович Хани барисаанай орденой кавалер, Буряад Республикын Гүрэнэй шангай лауреат болоһон намтартай.
Хүрьhэтэ алтан дэлхэй дээрэ хүн боложо түрэhэн хүн бүхэн түрэл дайдаяа, тоонто нютагаа, түрэл хэлэеэ мартангүй, эжы абаяа, аха заха зоноо, үетэн нүхэдөө хүндэлжэ, хүн түрэhэн нэрэеэ үргэжэ ябаха ехэ харюусалгада А.Бадаевай зохеолнууд тон ехэ жэшээ заабари боложо, «Хүн нэрэ зүүхэ» харгыдамнай харюусалга, шэдэрэhhh n nnbhjhл олгоно гэжэ hананаб.
Тиигээд манай Олзон угсаатанай омогорхол болоhон Алексей Даниловичай «Үбгэ эсэгэнэрэйм тоонто газар» гэжэ шүлэгэй мүрнүүдээр дүүргэхыем зүбшөөгыт:
Үбгэ эсэгэнэрэйм тоонто Газар
Үе наhандаа мартаха аальби.
Һаял бариhан хилээмэнэйш үнэр,
Һаагдаад байhан hүнэй уурал
Ая-ганга, хонхо сэсэгэйш анхилаае
Абажа сээжэдээ ябаналби.
Хотирон урдаhан горхонойш жэнгирээе,
Хасуурида hууhан хүхын донгодоое,
Сэсэгтэ ниидэhэн зүгынш жэнгинээе
Сэдьхэлээ худэлгэн шагнаалби.
Дулаанши, үнжэгэнши, тоонто Газар,
Дура сэдьхэлэйм арюун шэмэгши, тоонто Газар.
Дашиева С.Н
Комментарии