Оролто

Буряад арадай уран зурааша, Республикын гgрэнэй шангай лауреат Цырен-Намжил Очирович Очиров мgнөө мэндэ ябаа hаа 90 наhа гgйсэхэ байгаа.

Хgн бgхэн өөрын зgргэ харгытай, өөрын hанал бодолтой, хуби заяатай гээшэ. Гэбэшье Могсохон нютаг тоонтотой Цырен-Намжил Очировай ажабайдал, зохёохы ажал Загаhата нютагай Цырен-Дондок Бадмаевич Чимитовэй намтартай тон дgтэ гэжэ бидэ тэдэнэй ажабайдалай гол шатануудые харахадаа ойлгожо абаабди. Эдэнэр Агууехэ Эсэгын дайнда хабаадалсаhан, наhан соогоо тgрэл нютагайнгаа хgнggдэй уг гарбал, тggхэ домог суглуулжа, бgридхэжэ ябаа. 1970-аад онуудаар тэдэнэр өөрынгөө gзэл hаналай тgлөө хашалта, хаалтада ороо. Тиибэшье нугаршагgй хату зоригтой, сgхэршэгgй сэдьхэлтэй хgнggд байгаа hэн. Эдэ гайхамшагта хgнggдэй бgхы наhан, ажал хэрэгынь тgрэл арадтаа, нютагтаа зорюулагдаа.

Манай gеын gхибggд, залуушуул тэдэнэй намтартай танилсажа, хэhэн тон ехэ ажалыень сэгнэжэ, ойлгожо, саашань gргэлжэлggлэг лэ гэhэн манай зорилго болоно. Тgрэhэн тоонто, тgрэл хэлэн, арадаймнай hайхан заншал, тgрэhэн эхэ эсэгэ дундаа таhаршагgй холбоотой байдагынь мэдээжэ.

Цырен-Намжил Очиров Цырен-Дондок Чимитов хоёрой ажаябадал эхэ тgрэл дайдадаа халуун дурлалаар дggрэн байгаа.

Цырен-Намжил Очировай нэрэ алдар бgхы Буряал орон соогуураа, Россида, хилын саанашье мэдээжэ болонхой.

Мgнөө бидэ Цырен-Дондок Чимитовэй намтартай дэлгэрэнгыгээр танилсуулхамнай.

Сэлгеэ сагаан Загаhата нютагтамнай ажал бgхэриг, сэсэн мэргэн бодолтой, ниигggлэсхы hайхан сэдьхэлтэй, олоной тgлөө оролдожо ябадаг хgнggд олон юм. Тэдэнэй нэгэн дайнай ба ажалай ветеран Цырен-Дондок Бадмаевич Чимитов болоно.

Цырен-Дондок Чимитов хадаа колхоз, совхозой хgгжэлтэдэ ехэхэн хубисаяа оруулhан хgн юм. qөрынгөө намтар соо иигэжэ бэшэнэ: «Би, Чимидэй Цырен-Дондок 1924 оной февралиин 23-най gдэр Хориин аймагай Чисаанын сомонай Гутаарта гэжэ нютагта тgрэhэнби. Бага наhанhаа хgгшэн эжы Пагмын гар дээрэ найматай болотороо gргggлээб. 1932 ондо Чисаанын эхин шатын hургуулида орожо, тэрэнээ 1936 ондо дggргээб. 1937 ондо Худари-Буряадай 7 жэлэй hургуулида орожо 1940 ондо дggргээб.

1940 онhоо 1942 он болотор «»Коминтерн» колхоздо бригадын учетчигоор хgдэлөөб. 1942 оной октябрьhаа 1947 оной апрель болотор Улан  Армида алба хээб. 1945 оной август сентябрь hарануудта Япон дайнда хабаадааб. Армиhаа бусажа ерээд 1947-1952 онуудта тоо бgридхэгшээр «Коминтерн» колхоздо хgдэлөөб. «Коминтерн», «Сталин», «Улан-Таряашан», колхозуудай ниилэжэ «Коммунизм» колхоз болоходонь, 1952 онhоо 1959 он болотор кладовщигоор, ахамад бухгалтераар, «Коммунизм», «Дружба», «Карл Маркс» колхозуудай хамтаржа Чисаанын совхозой тохтоходо кадрнуудай инспекторээр, ахамад бухгалтераар, Загаhатын совхоздо хонин ажалай бригадираар, ахамад экономистоор, хонишоноор хgдэлhэн байнаб. 1984 ондо наhанайнгаа амаралтада гарааб». Эдээхэн богонихон мgрнggдээ сана тэрэнэй хэhэн хамтын ажалай барагдашагgй ехэ ажал, дайшалхы зам, gри хggгэдээ хgл дээрэнь гаргалга гэхэ мэтэ хgндэ хgшэршье, амжалта тgгэсшье юрын хgнэй заяан харагдана.

Эдир залу наhанhаа ажалай амта таниhан хgбggндэ сэрэгэй албан тиимэ хgндөөр hанагдаагgй hэн. 1942 оной октябрь соо сэрэгэй албанда татагдажа зggн зgг Даури ябуулагдажа, хилын хажууда алба хэбэ. Японтай дайнай эхилхэдэ, Эргэнэй мgрэниие гаталжа, Манжуурай Хайлар хотые сgлqqлэлсэhэн. Ехэ Хинганай дабаае Японтай аадар мgндэр шэнги hомон соогуур дабалсажа Хитадай Чангунь хотые Японhоо сgлөөлэн абалсаhан намтартай. Дайшалхы зам гаталха gедөө эрэлхэг зориг гаргаhанайнгаа тgлөө «Эсэгэ ороноо хамгаалгын» Агууехэ дайнай II шатын орденоор, Верховно главнокомандаваниин баяр баясхалангай грамотаар, «Япониие илаhанай тgлөө», «Агууехэ дайнай 1941-1945 онуудта ажалай габьяагай тgлөө» болон бусад медальнуудаар шагнагдаhан юм.

1947 ондо амар мэндэ гэртээ бусажа ерээд, наhанайнгаа амаралтада гаратараа ямаршье ажалда, ямар тушаалда хgдэлхэдөө хододоо gнэн сэхээр, ёhотойл ажалай габьяа гаргажа ябадаг hэн. Тэрэ ажалынь мgн лэ gндэрqqр сэгнэгдэжэ «Ажалай ветеран» медаляар, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй грамота, Хэжэнын аймагай, совхозой олон грамота шагналтануудта хgртэhэн юм.

Эдир залуу наhанhаа арадай аман зохёол, уран gгэдэ абьяас шуналтай байгаа. ¡бгэд хgгшэдэй хqqрэhэн gльгэр домог, ябаган зугаануудые гgлмэрхэн ухаандаа бgхqqр хадуужа ябадаг hэн. Тэрээнhэ гадна нютагайнгаа тggхэ домог, газар уhанай нэрэнggдэй удха тайлбари, зонойнгоо уг гарбал тухай тон ехээр hонирхожо, хgн зонhоо hурагшалжа, gбгэд хgгшэдэй хөөрөөнggдые бэшэжэ ябадаг байгаа. Пенсидэ гаража, сgлqqтэй болоод тggхэ домогоор hонирхожо эхилээ гэхэ болоо hаа буру. Урдань аха зонhоо дуулаhанаа тон наринаар дэбтэр (альбом) соо оруулжа хододоо тэрэнээ нэмэжэ, заhажа байдаг hэн. Тgрэл нютаг, тgрэhэн дайда тухайгаа, олон тоото шgлэгggдые, дуунуудые бэшэhэн байна.

Загаhата нютагайнгаа зуун жэлэй ойдо зорюулагдаhан «Мgнхэ зула» гэжэ шgлэгтэнь Буряадай мэдээжэ композитор Ж.А.Батуев хgгжэм бэшэhэн юм.

Илангаяа 1984 ондо наhанайнгаа амаралтада гараад, буряад угсаатанайнгаа ёhо заншалнууд, тgрэл Загаhата нютагаа, тgрgg ажалша хgнggдээ тggрээн магтажа бэшэhэн очерк, зураглалнуудаа, доиогуудаа, шgлэгggдээ, рассказуудаа «Буряад Унэн», «Хэжэнгэ», «Толон» газеэтэнggдтэ, «Байгал» журналда хэблggлжэ олоной анхаралда табидаг болоо hэн. Эдэбхитэй энэ хgдөө бэшэгшын элдэб статьянууд, hонирхолтой, удха шанараараа гgнзэгы, уян нцгархай хэлэтэй материалнууд улад зоной зgрхэ сэдьхэл татаhан, олндо hайшаагдаhан байха.

«Арбаад гаратайхан байхадам,1936 ондо «Шарбии Мэргэн» гэжэ gльгэр маанадта, gхибggдтэ (тиихэдэ дgрбэдэхи класста hуража байгаабди) нэгэтэ Ямаан gбгэн хqqрэжэ gгөөгшэ hэн», -гэжэ Цырен-Дондок Бадмаевич дурсан hанадаг hэн.

Хожомынь энэ gльгэр шgлэглэн, удхаhаань шэлэн абажа, ухаан соогоо хадууhанаа удхалан бэшэжэ «Шарбии Мэргэн» гэжэ ном болгон гаргуулаа hэн.

Мgн Цырен-Дондок Бадмаевич нютагайнгаа тgрgg хgнggд тухай олон тоото hонирхолтой материалнуудые «Хэжэнгэ», «Толон», «Буряад Унэн» газеэтэнggдтэ толилуулаа hэн. Тэдэнэй дунда Чисаанын голой тgрggшын багша Рабдан Аюшев, жолоошон, дайнай ветеран Георгий Мосоров, Буряадай тgрggшын генерал Бадма Намжилон, СССР-эй географическа обществын гэшggн Ананин Номной, Буряад ороной тgрggшын адвокат Жамса Дансаранов тухай – болон бусадшье олон тоото статьянуудые нэрлэмээр.

Угсаата зонойнгоо угай заншалнууд, шажан мgргэл, нютагай тggхэ, тgрэл буряад хэлэн тухай статьянууд гэхэдэ: «Буряадай hайндэрнggд», «Баян Чисаанын хойморто», «Буряад яhатанай gйлэ хэрэг», «Дахинаа hэргээгдэхэнь», «55 жэлэй gнгэрhэн хойно», «Хубилгаануудhаа эхитэй», «Ама бардам – ала салдам» гэхэ мэтэ болоно.

«Буряад Унэн» газетэдэ шэнэ ниитэ гаршаг «Зggн зgгэй эмшэлэлгэ» нээжэ, элинсэгggдээмнэй энхэ элggр, амгалан жаргалантай, ута наhа эдлэжэ ябаhан заяанда ехэ габьяатай байhан арадай урда сагай, эмшэ домшод Ошорой Дандар, Дандарай Дугар, Ендоной Сандэлэг, Нимын Базарханда, Жамбын Шойжоб тухай дурсалгануудые толилуулаа hэн.

Чисаанын дасанда 1830-аад онhоо эхилжэ 1935 он болотор мgргэл хурала хуража байhан лама багшанарай, хубарагуудай данса бgридхэжэ, гурбан зуу гаран ламанарай нэрэ обогууд, хэhэн бgтээhэн ажал хэрэгggд тухайнь аргагgй hонирхолтой тggхын материал газетэдэ толилогдоо hэн. Мgн дасан дугангай магтаал шgлэгggдые олоор бэшэжэ «Хэжэнгэ», «Толон», «Буряад Унэн» газеэтэнggдтэ болон «Байгал» журналда гаргуулhан байна.

Цырен-Дондок Бадмаевич Чимитов – тон эдэбхитэйгээр, ниитын ажалда хабаададаг hэн. Суглаа хураалдашье, хурал мgргэлдэшье, обоо тахилгадашье оролдосо хэшээл гаргажа хабаадалсадаг, эмхидхэлсэдэг юм hэн.

Гушаад гаран жэлэй сана, 1974 ондо нютагайнгаа «Обоото» гэжэ тахилгатай уулада өөрынгөө hанал зоригоор хэдэн хgнggдые ударидажа, Агууехэ дайнда унаhан gетэн нgхэдэйнгөө мgнхэ дурасхаалда зорюулhан субарга баряа hэн. Гэбэшье тэрэ gеын байдалаар ёhотойл хашалта хаалтада ороhон байна. Партиин районной комитедэй бюро дээрэ коммунистын нэрэ бузарлаба гэжэ партиhаа гаргагдаа, совхозой ахамад экономистын ажалhаа сgлөөлэгдэжэ, нютагhаа гэр бgлөөрөө зөөжэ ондоо тээшээ ябагты гэжэ аргагgй ехэ баалалта хашалтада ороо hэн. Республикын КГБ-эй, МВД-гэй хgдэлмэрилэгшэд ерэжэ мgшхэлгэ мgрдэлгэ, гэртэнь нэгжggл нэхэлтэ хэлгэ болоо hэн. Хамаг тgрэл гаралынь мgшхэлгэ мgрдэлгэдэ дайрагдаа. Хэды хашалта хаалта, мурдэлгэ гурдэлгын болоошье hаанб, урма зоригоо хухаржа, гараа hула табяагgй. Хgнды гэжэ газарта совхозой хонишон боложо, гэр бgлөөрөө зөөжэ ошоhон юм. Энэшье ажалда ябахадаа хододоо тgрggшggлэй зэргэдэ ябажа ажалай gндэр амжалта туйладаг байгаа.

1990-ээд онуудһаа шажан мүрггэл һэргэжэ, арад зон нюусаар бэшэ мүргэл үргэл хэхэ аргатай болоо һэн. Хүлгөөтэ хемороото сагай шуһата зэбүүн үедэ Чисаанын дасан 55 жэлэй хугасаа соо хаалтатай хорюултай, һүнэжэ байһанаа, һөөргөө эрьежэ, хуушан хэбээрээ һэргээгдэжэ, 1991 оной июлиин 29-нэй үдэр арамнайлагдаа.

Эндэ Чимидэй Цырен-Дондок, ажалай ветеран Дондогой Будашэрэ хоер дасаниие мүндэлүүлхэ хэрэгтэ ехэхэн хубитаяа оруулжа, үнсынгөө гэр барихаһаа үлүүгээр оролдожо,  унэн зурхэнhоо орлдожо ябаhан габьяань ехэшье, хундэтэйшье байна. Хун зониие элсуулжэ, эмхидхэжэ энэ ехэ харюусалгатай ажалда ябуулха гээшэ эмхидхэхы ехэ бэлиг шадабариинь ушоо нэгэ талань болоно.

Нютаг бүхэн өөрын домогтой, түүхэтэй, соёлтой. Манай нютаг мүн лэ өөрын эртэ урдын домог түүхэтэй.

Дайнай ба ажалай ветеран Дээдэ Чисаана (Загаһата) нютагайнгаа бүхы хүнүүдэй угай һалбаалжаниие үбгэд хүгшэдэй аман үгэһөө, мүн тиихэдэ олон тоото эрдэмтэдэй номуудые шэнжэлжэ зохёоһон юм. Энэ хүнэй бүхы наһан соогоо суглуулжа ябаһан асари ехэ хүдэлмэринь 1987 оной август һарада нютагай сомоной зүблэлдэ дансалагдаһан байна.

Хориин арбан нэгэн эсэгэнэрэй Дээдэ Чисаанада бии бололго, худари буряадуудай Чисаанын тала ерэһэн тухай, тэдэнэй уг гарбал тухай бултыень бэшээ һэн.

Мүнөө сагта энэ хүдэлмэринь М.Н.Хангаловай нэрэмжэтэ түүхын музейдэ (оф №19456/1) хадалагалаатай.

1989 ондо Загаhата нютагта Байгал шадарhаа хударишуулай зоожэ ерэhээр зуун жэлэй ой болон Чисаанын дунда hургуулиин 75 жэлэй ой ургэноор тэмдэглэгдээ hэн. Энэ ехэ hайндэр эмхидхэлгэ, унгэргэлгэдэ Цырен Бадмаевич гол уусхэлшэ, эмхидхэгшэ байгаа. Загаhатын зуун жэлэй ойдо зорюулжа Хэжэнгын типографида Загаhата нютагай ба Чисаанын дунда hургуулиин туухэ тухай ном хэблуулжэ гаргаа hэн. Тэрэнь саг зуура таража, муноо олдохонь шухаг болонхой юм. Мун нютагайнгаа музей hэргээлгэдэ ехэ ажал хэжэ гараа. Бухы экспонадууд болон саарhа данса, документнуудые шэнэлэлгэ, суглуулга г.м. ажал ударидажа, оороошье удэр hунигуй, унтаха нойргуй ябажа хэhэн байна. Илангаяа 20-30–аад онуудта манай нютагта коммунанууд, колхозуудай тогтолгын  туухэ, тэрэ уеын эдэбхитэд тухай материал олоор суглуулжа, эмхилжэ бутээhэн юм.

СССР – эй Буддын шажантанай, Бугэдэ Буряадуудай туруушын съезднуудэй делегат боложо, тэндэшье арадайнгаа хуби заяан, шажан мургэл, буряад хэлэн, уран зохеол тухай hанамжаяа хэлэhэн юм.

Хани нухэр Пылжит Манзаровнатаяа хоюулаа 9 ури хуугэдые хумуужуулээ. Барагсаан эрдэм шудалжа, мэргэжэлтэй болонхой.

Нютаг оронойнгоо дулэтэ патриот, «Буряад Унэн» газетын штатна бэшэ корреспондент, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, нютагай туухэ бэшэгшэ, фольклорист, поэт, зохеолшон, журналист Цырен-Дондог Чимитовэй наhанайнь намтар иимэл даа СССР-эй журналистнуудай холбооной гэшуун, дайнай ба ажалай ветеран Цырен-Дондог Бадмаевич Чимитов 1994 оной июлиин 11 – дэ наhа бараhан юм.

Тобшолол

Цырен-Намжил Очиров Цырен-Дондок Чимитов хоёр буряад арадтаа ёһотой үнэн сэхэ хүнүүд байгаа. Нэгэдэхеэр, арадайнгаа түүхэ, домогуудые, уг гарбол, Аман зохёол түрэл арадтаа үлээхэ гэжэ оролдоо.

Нютагтаа түүхын болон хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей байгуулаа, һэргээн бодхоогоо. Ниитын ажал ябуулагшад, ерэдүйн залу үетэнөө зэблүүгөөр хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ ехэ хубилжаяа оруулһан байна.

Хоёрдохёор, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадагшад байгаа, гурбадахяар Буддын шажанай гүн ухаае һайн мэдэхэ һэн. Цырен-Намжил Очитров Буддын шажанай һургаал, номнол һурагшадтаа ойлгохыень зэргээр тааруулжа энэрхы сэдьхэл, һанал бодолоо түб номгон болгохо тухай ходо һанаа сэдьхэлээ зобожо ябаа. Цырен-Дондок Чимитов нютагтаа субарга барижа, зонойнгоо түлөө зүрхэеэ үбдэжэ ябадаг байгаа.

Эдэнэрэй һанал сэдьхэл, хэрэг аяар 40-өөд жэл үнгэрһэн хойно мүнөө сагта бэелүүлэгдэжэ байна. Һургуулинуудта шажанай һургаалнуудые һаеын сагта заагдаха тухай дээдын зургаануудта шиидхэбэри абтаа. Мүнөө олон тоото буряад нютагуудта нангин шүтөөнэй субарга баригдажа хаа хаанагүй обоонууд тахигдана. Худан Хэжэнгын голой алдарта хүбүүднай олон арбаад жэлэй саанаһаа холые хаража, зүн бэлигээрээ мэдэжэ ябаһан байгаа ха.

Аргагүй хату хашалта хаалтада оробошье эдэнэрнай урма зоригоо хухараагүй, сэдьхэл зүрхэеэ сүхэрөөгүй. Гайхамшагта бэлигтэмнай гансахан Могсохон, Загаһата нютагуудай омогорхол бэшэ, Харин бүхы Буряад ороноймной омогорхол болоно.

Арадай түүхын алтан дэбтэрэй нэгэхэншье мүрынь, нэгэхэншье дуһалынь алдангүй гамтайгаар суглуулагшадай алдар нэрэнүүдые хэзээдэшье мартахагүйбди!

Литература:

1. Ц. Б. Чимитовэй элдэб уедэ «Буряад Унэн», «Хэжэнгэ» хэблэгдэhэн статьяанууд, очеркнууд.
2. Гэр булынь гэшуудэй, нютагай зоной дурдалганууд.
3. Ц. Б. Чимитов «Шарбии Мэргэн» ульгэр, Хэжэнгэ, 1995он.
4. Ц. Б. Чимитовэй архивhаа.
5. Н.Галданов «Олондо хүндэтэй бэлигтэн», «Буряад үнэн» (12.07.2007 он).