Сарюна Босхолова

«hайхан юм даа, нютагнай

hаруулхан наруули талаараа,

Тойрон тобойhон уулануудаараа,

Түргэн урасхалтай Ивалгаараа.

Аянхан замуудай бэлшэртэ

«Абайхан Гэсэрэй буусатай»,

Боди сэдьхэл заяаhан

«Бадма Сэсэг» субаргатай,

Булта зоноо харан hуудаг

Баян Улаан үндэртэй,

Туламжа Баабайhаа баруулжаа

Түмэр шубуудай буудалтай.

Баян юм даа, нютагнай

Илдам шэмэг басагадаараа,

Илгарма сэсэн хүбүүдээрээ!»

Доодо Ивалга нютагай түүхэ 300-гаад гаран жэлэй саанаhаа эхитэй юм. «1689 ондо Томско губерниин толгойлогшо Головин Байгал далайн баруун талаар байрладаг Эхирэд Булагад угай тайшаанарые урижа, «далайhаа урагшаа баян үргэн тала бии, тиишээ нүүжэ ерэгты» гэжэ зарлиг табиhан байгаа. Тэдэ ноёд хоорондоо хэлсээд, зүбшɵɵлɵɵ үгɵɵ ха, теэд гэртээ бусажа, арад зондоо хандахадань, нютагhаан гараха зон олдобогүй. Тиихэдэнь, тайшаа ноёд гэр бүлэдɵɵ ехэ олон бэшэ, шангахан, баян байдалтай зонииень аргадажа байжа, зүбшɵɵлынь абаhан юм. «1704 онhоо хорёод жэлэй хугасаа соо нүүдэл болоо hэн»- гэжэ угай бэшэгшэ Б.Будаевай зураглал соо бэшээтэй юм. Тэдэ зон Дээдэ Үдэhээ дээшээ Сэлэнгэ мүрэнhɵɵ зүүн талаар Сэлэнгын острог хүрэтэр байражаа юм гэгдэнэ.Тэрэ гэhээр эдэ зон үдэжэ, олон тоото болоhониинь гайхалгүй. Манай нютагнай тала дайдааршье, гол горхонуудааршье, ой модооршье яhала баян, газараа элдэжэ, ургасаяа

ургуулжашье, агнажашье, загаhаашье барижа, хододоо эдеэ хоолтой, наймаашье хэжэ шадаха зон байгаа юм.

Тэрэ гэhээр хэдэн зуун жэлнүүдэй хугасаа соо арад зомнай бүри хүгжэжэ, нютагнайшье hалбаржа, сагай эрилтээр тааруу ажабайдалтай болоhониинь дамжаггүй. Залуушуул булта шахуу дээдэ hургуулитай, олониинь хилын саагуур hуранашье, ажалланашье. Урагшаа hанаатай, «ажал хүдэлмэри хэжэ, ама тоhодохо» - гээшые мэдэхэ хүн ядуугүй hайн байдалтай. Теэд, хэзээдэшье, ямаршье сагта, хаанашье хүнгэнɵɵр, хүнэй ажалаар, хүнэй зɵɵреэр «амаа тоhодохо» дуратайшуул

байдаг ха юм даа. Эдэ зонтой тэмсэхэ ажалтай, арадайнгаа амгалан тайбаниие сахижа ябаhан хүнүүд тухай би бэшэхээ hанааб.

Хүнгэн бэшэ энэ ажалые шэлэжэ, тэрээндээ бухы шадал, зорилгоёо үгэhэн Лодонов Валерий Лодонович, минии үбгэн абын - Цыдыпов Борис Доржиевичай түрэл болохо, Башкир Нимын басагадай зээнэр болодог юм - дотоодын хэрэгэй албанда 36 жэлэй хугасаа соо хүдэлжэ, милициин полковник болоhон намтартай хүн. Милициин ажалай эгээл хүндэ – мүрдэлгын таhагта (уголовный розыск), хуулиин ёhоной гурим сахижа, ехэнхи наhаяа зорюулhан юм.

Валерий Лодонович Ивалгынгаа дунда hургуули дүүргэhэнэй hүүлээр, тэрэ сагай эрилтээр, 2 жэл соо Ивалгын Туршалга-Үйлэдбэрилгын ажахыда слесареэр, трактористаар хүдэлhэнэй hүүлээр, эдэбхитэй комсомолой гэшүүн, журамтай ажалшан гэгдээд, дотоодын хэрэгэй таhагта эльгээгдэhэн байгаа. Эхин дээрээ уачстково инспекторээр томилогдоо hэн. Нютагайнгаа хүн зониие hайн танихаhаа гадна, тэдэнэй абари зангыень яhала мэдэхэ байhаниинь ажалдань ехэ туhатай байгаа. Элдэб янзын байра байдалай гэм хэгшэдтэй, хуулиин ёhо эбдэгшэдтэй тэмсэхэдээ, олониитыншье, ажахын үйлэдбэрииншье хүтэлбэрилэгшэдтэй дутын холбоотой ажалаа ябуулхые оролдодог, шадал зэргээрээ муу хэрэгүүдые уридшалан тогдоодог байhаниинь ехэ hайшаалтай.

Иимэ ехэ харюусалгатай, ухаансар, үүдхэлтэй хүдэлмэрилэгшые хараадаа абажа, түрүүлэгшэдынь Лодоновые уголовно (?) мүрдэлгын таhагта оруулhан юм. Мүрдэн байсаагшадай ажал хадаа ехэ ухамай, hанаамгай байхаhаа хажуугаар, ажабайдалай гүнзэгые мэдэхэ, ойлгосо ехэтэй байха ба бүхы шадал хүсэеэ оруулха шанга эрилтэтэйнь мэдээжэ ха юм даа. Үдэр hүниие мэдэхэгүй, саг хаража ажалаа хэжэ байдаг бэшэ энэ хүмнай Буряадайнгаа республикын Уголовно мүрдэлгэдэ ехэтэ нүлɵɵгɵɵ оруулhан намтартай. Олон тоото гэмтэ ябадалнуудые (преступления) нээhэн, аюултай гэм гаргагшадые мүрдэжэ, хоро гаргалгыень сараhан, зорюута табиhан түймэрнүүдые, хадхуу хирзагар дээрмэдэлгэнүүдые нээhэн байха.

Хэды олон зониие муу муухай ябадалhаа аршалжа, уридшалан ойлгуулжа үгэдэг байгааб! Мүрдэлгын, тагнуулай орёо хүндэ ажал ябуулhанайнгаа ашаар олохон гэмтэлгын ябадалнуудые уридшалан тогтоогоо гээшэб.

Валерий Лодонович хадаа ехэ тоомтой, олон үгэгүй, ɵɵр тухайгаа, ажал тухайгаа хүндэ хɵɵрэжэшье үгэхэ дурагүй юм hэн. Мүнɵɵ болоходол, энэ хүнэйнгоо юртэмсын дэлхэйтэеэ хахасаhанайнь hүүлдэ гэр бүлынь альбом уудалжа, хайрата нүхэртэйнь Цырен-Ханда Очировна Дашиеватай, (Буряадай Арадай артист, радиогой дамжуулагша,) хɵɵрэлдэжэ hуухадаа, бүхы шагналнуудыень хаража ехэтэ омогорхонобди.

«За безупречную службу» гэhэн гурбан шатын медаль, «50 лет Советской милиции» гэжэ медаль, орден «Знак Почета», эдээнhээ гадна олон тоото Хүндэлэлэй грамотанууд: СССР-эй, Буряад Республикын Дотоодын Хэрэгэй Министерствэнүүдэй гэхэ мэтын шагналнуудыень хаража баясанабди. Энэ Урмашуулга, шагналнууд соонь «Эрхим hайн туйлалта үзүүлhэнэй түлɵɵ», «Даабарилгаяа амжалтатайгаар дүүргэhэнэй түлɵɵ», «Гэмтэ ябадалнуудые нээлтэдэ шадамар үйлэ бүтээhэнэй түлɵɵ» гэhэн тэмдэглэлнүүд бэшээтэй.

Энээн дээрэhээ ажаглахада, Валерий Лодонович Лодонов хадаа нютаймнай одоол эрхим зоной нэгэн гээшэл даа. ϴɵрынгɵɵ энхэ элүүрые, бүхы шадалаа, бүхы бэеэ үнэн сэхээр шэлэhэн ажалдаа зорюулжа ябаа хадаа, үбшэлhэнɵɵшье саг соонь ойлгонгуй, эмшэлүүлжэ урдингүй хойто наhандаа, бурхандаа ошоол даа. Мүнɵɵ жэл, 2012 ондо дала наhатай болохо байгаа.

Лодоновой хэжэ ябаhан ажалыень үргэлжэлүүхэ хүнүүд бии, Оюна басаганиинь юрист болоод, Москва хотодо ажаhууна. «Абадаал адли эрид, шанга хүн даа, нэрыень дээрэ үргɵɵд ябахал байха» - гэжэ манай хүгшэн аба эжы хоёр хэлсэжэ hуудаг юм.

Минии абгамни – Зоригто Борисович Цыдыпов, баhал иимэ ажал шэлэжэ, хүйтэн халуун, үдэр hүниие мэдэхэгүй, «унаhан малгайгаа абаха сүлɵɵгүй» албаа хэжэ ябадаг юм.

Дунда hургуулияа дүүргэhэнэйнгɵɵ хойно Совет армиин албанда хоёр жэл ябаhанай хойно, Улаан-Үдэдэ байдаг Мүрдэлгын үедэ гэм хэгшэдые хаадаг таhагта ажаллад, удаань Хабаровскын милиисэй дээдэ hургуули дүүргэжэ мурдэгшын гуйсэдхэхэ ажалтан (следователь - оперативник) болоhон юм. Энэл албаараа олон газарта эльгээгдэжэ, хаанашье хүндэтэй, үндэрɵɵр сэгнэгдэжэ ябадаг хүн гэжэ бидэ hанадагбди. Хэзээдэшье ажал тухайгаа юумэ хɵɵрэжэ үгэдэггүй, шагналнуудыень харахадаа тиимэ тобшолол гаргадагбди.

«Честный детектив» гэжэ дамжуулга Россиин телевиденидэ хараарайгты» гэжэ нэгэтэ хүгшэн эжыдэм абга хонходоо. Тэрээн соо Захааминда болоhон ехэ муухай гэм гаргаашадые мүрдэлгын ажал харуулаа, абгамнай энэ хэрзэгы, жэхымэ муухай үйлэ мүрдэлсэhэн байгаа. Тэрэниие харахадаа, ямар хүндэ, харюусалгатай ажалтай гээшэб гэжэ би мэдэрээ hэм.

Абгамнай баhал олон тоото шагналнуудтай юм: «Почетный сотрудник МВД России» - тэмдэг «За отличие в службе» медаль 3-х степеней, и медаль «90 лет Уголовному розыску МВД России»

Бэрхэ хүн алишье талаараа бэрхэ байдаг гэлсэгшэ, тэрэньшье зүб ёhотой ха. Зоригто Борисович «hургуулидаа hурахаhаан hонюуша, юумэ hайнаар ойлгожо абахаяа оролдодог, ном, газетэ ехэ уншадаг, «Что? Где? Когда?», «КВН» гэhэн дамжуулгануудые хүлеэн, таhалгаряагүй харадаг байгаа» гэжэ хүгшэн эжы бидэндэ ходо жэшээ болгон хэлэдэг. Хажуугаарнь шатар нааданда ехэ

дуратай юм, олон мүрысɵɵндэ түрүүшын hууринуудые эзэлдэг, футбол наадахадаа бэрхэ, илангаяа шадамар вратарь (бартаа харуулагша) юм. «Лучший вратарь МВД РБ» -гэhэн тэмдэгтэй.
Иимэ ажалтай хүнүүднай бэеэ hайрхажа ябадаггүй, эдэнэй амжалтанууд тухай юрын арад зон мэдэдэггүй. Мэдүүлхэшье гэдэггүй. Энэ тэрэ хэрэг үни үнгэрhэнэй удаа бага сага hураг дуулдаад лэ үнгэрдэг. (короткие строчки в газете или на телевидении в передачах «новости короткой строкой» и т.д.)

«Адуун азаргаараа суутай, айл хүбүүдээрээ суутай» - гэhэн урданай үгэ тон зүб ха даа. Үнэн зүрхэнhɵɵн арад зонойнгоо амгалан тайбан ажабайдалыень хамгаалжа, гэмтын хэрэгуудые тогтоожо, хуулиин ёhо гуримуудые сахин ябагша иимэ ехэ харюусалгатай ажалтай аха нүхэдɵɵр суурхамаар лэ байна даа!

Эдэ нэрлэгдэhэн манай аха зонhоон жэшээ абамаар бэшэ гү? Одоол урдаа хараха, омогорхожо ябаха хүнүүд гээшэ гэжэ hананалби.