Ангахаева Д.Д. учитель начальных классов;

Намдакова Янжима, ученица 7 класса Кижингинской средней общеобразовательной школы им. Х. Намсараева

Түрэл hайхан тоонто нютагтамнай баяртай хүхюутэй үдэрнүүд хүлеэгдэhээр үнинэй. Ушар юун бэ гэхэдэ, аймаг соогоо, ургэн Буряад орон соогоо суутай Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Хэжэнгын нэгэдэхи дунда hургуули 95 жэлэйнгээ ойн баярые удангүй тэмдэглэхэеэ байна. Зуугаад жэлэй түүхэтэй hургуулидамнай хэды олон бэлигтэй бэрхэ багшанар ажаллаа, хэды олон шабинарые ажабайдалай үргэн замда гаргаа гээшэб, баранииень тооложо барахаар бэшэ ха даа.

Минии урда үни холын сагта хүдэлhэн, нютаг соогоо суутайхан багшанар, Агван Аюржанаевич Аюржанаев, хани нүхэрынь, Анна Дышиновна Жамбалова хоёрой данса хэбтэнэ. Үльгэр түүхэдэ ороhон тэрэ холын сагта ажал хүдэлмэреэрээ суутай болоhон арадай багшанарай документнүүдые иража hуухадаа, хэды шэнээн харюусалгатай ажал хэжэ байhанаа ойлгожо hуунаб.

Мүнөө үеын залуушуул тэрэ сагай байдал, hуралсал гээшые мууса мэдэнэ. Тиимэhээ hургуулиингаа баян намтартай танилсажа, дээрэ үедэ хүдэлhэн багшанарайнгаа габъяае шудалжа, hуралсал болон ажабайдалдаа жэшээ болгон ябаха тон шухала гэжэ hанагдана.

Агван Аюржанаевич амиды мэндэ ябаа hаа үнгэрhэн жэлдэ 100 наhатай болохо байhан байна. Аймагаймнай засаг зургаан, олониитэ, hургуулиимнай багшанар энээниие мэдэнгүй үнгэршэhэниинь харамтай байна. 20-дохи зуун жэлэй эхеэр түрэhэн хүн хадаа тэрэ сагай хамаг хүндэ хүшэрые дууhан өөр дээрээ үзэhэн, халуун шулуу долеоhон лэ байнал даа. Бага наhанhаа hүбэлгэн ухаатай Агван хүбүүн эрдэм ном шудалжа, эдир залууhаа багша болоhон байна. 40-д гаран жэлдэ ажаллахадаа багшаар, колхозой түрүүлэгшээр, аймагай hуралсалай таhагые даагшаар, ниитын ажал хүдэлмэридэшье хүдэлhэн байха юм.

Анха түрүүн Ашангын эхин hургуулида багшалаа, Хандагатайн, Хориин дунда hургуулида буряад хэлэ зааhан байна. Удаань Чесанын 7 жэлэй hургуулида заажа байхадань, 1942 ондо Хэжэнгын аймагай hуралсалай таhагые даагшаар томилжо, энэ тушаалда 1952 он болотор үрэ дүнтэйгөөр хүдэлhэн байна. Архив сонь тон hонирхолтой бэшэг оложо уншабабди. Агван Аюржанаевич манай hургуули тухай «Передовая школа» гэhэн статья «Начальная школа» гэжэ сэтгүүлдэ эльгээhэн байна, теэд тэрэ статьяниинь ямар бэ даа шалтагаанhаа боложо толилогдоогүй үлэшэhэн байна.

1952 ондо манай аймаг соо эгээн түрүүшын колхоз тогтожо, бэлигтэй ударидагшые Сталинай нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшээр томилhон байха юм. 5 жэлэй туршада хүдэлхэдөө, колхозоо түрүү колхозуудай нэгэн болгоhон габъяатай. Үнгэрhэн намар энэ колхозой 80 жэлэй ойн баяр үргэн дэлисэтэйгээр тэмдэглэгдээ hэн. Тэндэ аргагүй олон зон суглараа, аймагай болон республикын ноед ерээ. Тэрэ үдэр Агван Аюржанаевичтай суг хамта хүдэлhэн хүнүүд дурасхаалай hайхан үгэнүүдые хэлэжэ, hанан дурсан hуугаад hэн. Эдэ хэд бэ гэбэл, 93 наhатай, ажалай ветеран, наhаараа малшан, хонишон ябаhан Цыбикова Балжит Дамбаевна, 82- той Бадмаева Дыма Дивангаровна, мүн тиихэдэ шабинарыншье байгаа. Эдэ бүгэдэ хадаа Агван Аюржанаевичай хүн талаар hайн хүн байhые, бэрхэ ударидагша, эрхим багша, хүн зондоо хүндэтэй байhые гэршэлнэ ха юм. Ородой Адагай hургуулида директэршье, багшашье ябаа. Удаань наhанhаа нүгшэтэрөө Хэжэнгын дунда hургуулида буряад хэлэ ба литература зааhан намтартай. Шабинар сооhоонь уран зохеолшон Цыдып Цырендоржиевые дурдамаар. Аяар 1936 ондо БМАССР-эй анха түрүүшын буряад ба ород хэлэ бэшэгэй багшанарай республиканска конференциин делегат болоhон, БМАССР-эй hуралсалай ба эрдэм ухаанай ажалшадай профсоюзуудай областной комитедэй гэшүүн, Хэжэнгын аймисполкомой Соведэй депутат гэхэ мэтэшэлэн үндэр тушаалнуудта дэбжүүлэгдэжэ, тэрэ сагайнгаа орёо асуудалнуудые шиидхэхэ хэрэгтэ хамсыгаа шаман оролсоhон байха юм. Гүрэн түрэмнай бэлигтэй багшын габъяае үндэрөөр сэгнэжэ, Арадай гэгээрэлэй отличник, Буряадай габъяата багша гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөөhэн байха юм.

«Агван Аюржанаевич хэшээлээ тон hайнаар үнгэргэдэг hэн. Ямар hайханаар шүлэг, үльгэр домогуудые хөөрэдэг байгаа гээшэб. Уран гое үгэнүүдhээнь, урин дулаан харасаhаань, налгай hайхан абари зангhаань сэдьхэлээ хайлан hуугша hэмди. Хэрбэеэ хаа-яа нэгэ хайратай, уйдхартай юумэ уншахадань, нюдэнhөө нёлбоhо дуhалуулан шагнадаг байгаабди. Иимэ бэрхээр шабинарайнгаа сэдьхэлэй хубшэргэйе дайража шадаха аргатай, эди шэдитэй багша байгаал даа», - гэжэ шабинь байhан, өөрөө багшын ажалай ветеран, Долгор Цыденовна Цымпилова маанадта хөөрэжэ үгэбэ. Тэрэ сагта бүхы предмедүүд буряад хэлэн дээрэ үзэгдэдэг, тэрэ сагай зон түрэл хэлэеэ жэншэдгүй hайнаар мэдэдэг байhан байна. Теэд тэрэ үедэ hургуули түгэсэгшэд ород хэлэгүйдэжэ зободог, тулидаггүй, хоёр хэлэ тэгшэ hайн мэдэдэг, ямаршье дээдэ hургуулида, ямаршье хото городуудта ошожо hурадаг байhан байна. Харин мүнөө сагтай жэшэхэдэ, мүнөөнэй үхибүүд тон муугаар буряад хэлэеэ мэдэнэбди, зарим ушарта хэрэглэнэгүйбди. Энэ буруу гэжэ hананаб. Арад бүхэн өөрынгөө түүхэтэй, хэлэтэй, ёhо заншалтай ха юм. Гансал хэлээрээ, үндэhэн хубсаhа хунараараа бэшэ арадhаа илгарнабди. Тиимэhээ буряад хэлэеэ hайнаар мэдэхэ, үзэхэ – манай нангин уялга мүн.

Шэнжэлэлгымни 2-дохи хуби хадаа Агван Аюржанаевичай наhанай нүхэр, Анна Дышиновна Жамбаловада зорюулагдана.

Анна Дышиновна бүхы наhаараа эхин классуудай багшаар ажаллаhан байна. Урин зөөлэн абари зантай, урагшаа hанаатай, хүн зондо туhалха нигүүлэсхы сэдьхэлтэй энэ багша шабинарайнгаа дура буляадаг байгаа. Дариин үнэртэй 1942 онhоо эхилжэ, багшын хүнгэн бэшэ ажалда өөрыгөө зорюулжа, эдир жаахан хүүгэдые эрдэмэй орьёл өөдэ залаhан алдарта багшын габъяа сэгнэшэгүй ехэ гэжэ ойлгобобди. Тиимэhээ Анна Дышиновна хэhэн ажалайнгаа дүнгөөр Арадай гэгээрэлэй отличник болоhон байна. Алдарта багшын архив соо мүн лэ hонирхол татама саарhа оложо уншабабди. Энэ хадаа Буряадай эрдэм hуралсалай министерствэhээ хандалга бэшэг байба. Аяар холын 1957 ондо багашуулай ухаа гүйлгэхэ (логическа) задачануудые буряад хэлэн дээрэ суглуулжа гү, али зохёожо, шууд түргэн эльгээхэ захяа даабари байба. Энэ юу гэршэлнэб гэхэдэ, Анна Дышиновна ажалдаа творческоор хандадаг, үхибүүдэй ухаан бодолой гүйсэ дээрэ тон hайнаар хүдэлдэг, өөрын түхэл маягтай багша байhыень харуулна гээшэ. Мүн тиихэдэ hурагшадай үзэл сурталай, соёл болбосоролой асуудалнуудые ехэ hайнаар шиидхэдэг байгаа гэжэ ойлгобобди. Юундэб гэхэдэ, пионернүүдэй дүрим заршам гээшые хайшан гэжэ шудалха, ямар асуудалнуудта онсо анхарал хандуулха тухай бэлдэhэн материал мүн лэ архив сооhоонь олообди. Мүнөө үеын байдалтай жэшэжэ хараа hаа, тад ондоо байна. Мүнөө hургуулинуудта хүүгэдэй общественнэ организацинууд үгы болонхой, тусхай журам гэжэ үгы, гэбэшье мүнөөнэй үхибүүд элдэб янзын кружогуудта ябаха, компьютераар hонирхохо, наадаха, олимпиадануудта хабаадаха арга боломжотой. Тиимэhээ бидэнэр мүн лэ туhатайгаар сүлөө сагаа үнгэргэнэбди гэжэ тэмдэглэлтэй. Урдань олимпиадануудай болодог байгаа hаа, Анна Дышиновнагай шабинар шалгаран гараха байгаа ёhотой даа гэhэн бодол эжэлүүдгүй турэнэ. Теэд яахаб, саг бүхэн өөрын жама ёhотой, hайхан шэнжэнүүдтэй ха юм даа. Эндэ «саг сагтаа, сахилза хүхэдөө» гэhэн урданай үгэ дэмы бэшэ гэхэ байнаб.

Иигэжэ алдарта багшанарай hургаhан хүбүүд, басагад, мүнөө үндэр наhатай болоhоншье hаа, зариманиинь өөhэдөө багшанар, талаан бэлиг түгэлдэр БАГШАНАРАА сэдьхэлдээ hанан hанан, түрэл буряад арадайнгаа дунда түрүү хүнүүд болонхой, омог дорюунаар алхалнад.

Уг изагуураа алдангүй, эхэ эсэгэеэ хүндэлжэ, арад түмэндөө туhатай хүнүүд болохыень шабинартаа заяаhан, Агван Аюржанаевич, Анна Дышиновна хоёр хадаа багшын нангин зорилго бэелүүлжэ шадаа. Түгэсхэлдэнь манай нютагай поэт, багша, Чимит Дарибазароной шүлэгэй мүрнүүдые дурдахам. Тон таарамжатай гэжэ hанагдана.

Ухаандамнай бүхөөр үлэнхэй

Уяхан сэдьхэлтэй багшамнай,

Дүримөө бидэндэ үгэнхэй

Дүтэхэн hанагдадаг багшамнай…

Багшынгаа ехэхэн оролдолгые

Багашуул хэзээдэш hажаадаг,

Нангин үйлэ хэрэгыень

Нааршаажал хододоо дууряадаг.