Ивалгын дунда hургуулиин 8 «а» классай hурагша

Цыдыпова Сарюна шэнжэлэл бэлдэбэ

Хутэлбэрилэгшэ: Босхолова Туяна Будажаповна

Доодо-Ивалгын дунда hургуулиин буряад хэлэнэй багша

1.Оролто угэ.

Даша Дамбаев

Дурасхаалта нэрыетнай

Дуудажа байнаб –

Дуулана гут,

Шулуун зурхэтэ бургэдууд!

Танай адхаhан

hyлдэ халуун шуhан

Тангариг боложо,

Ажабайдал соо шэнгээ.

1941 оной июниин 22 хархис муухай фашист Германи Совет орондо добтолон ороо hэн. Арад зоной туухэдэ харата муухайгаар узэгдэhэн энэ удэрые он жэлэй ошон ошотор, манай ороной гэр булэдэ мартагагдаагуй, хун бухэнэй hанаан бодолдо , зурхэ сэдьхэлдэнь ехэл убшэнтэй, эдэгэхэгуй шарха мэтээр hанагдадаг.1918 удэр hунигуй, аяар дурбэн жэл соо убгэ эсэгэнэрнай бэеэ гамнангуй фронт дээрэ дайсанаа даража, гэртээ, колхоздоо улэhэн ундэр наhатай убгэд, эхэнэрнууд, багашуулшье улэн хооhоор, хуйтэн нойтониие, хундэ хушэрые дабажа, «Илалтын тулөө!», «Фашистнуудые дабахын тулөө!» гэжэ бухы хусэ шадалаараа оролдодог байгаа.

Манай ороной айл бухэн абань гу, хубуудэнь гу, зарим айлай булта эрэшуул энэ дайнда мордоhон юм. Хун бухэн тэрэ уедэ Эхэ орондоо унэн сэхэ дуратай, хайрата бэеэшье гамнаха, хайрлахагуйгоо харуулhан юм. Буряад ороноймнай 120 мянга гаран эрхим хубууд Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда хабаадаа hэн. Манай Ивалгын аймагhаа 5538 хун дайнда мордожо, олон тоото хото городуудые, худоо нютагуудые хамгаалалсаа юм.

Сталинградай ехэ тулалдаанда, Москва, Ленинград хотонуудай хамгаалганда, Курск шадархи байлдаанда манай Сибиириин хубууд алдартай дайлалдаhан байгаа. Эхэ орондоо унэн сэхэ дуратайгаа харуулжа, хатуу зоригоо эршэдэн, баатар Совет сэрэгшэд дайсанаа даража гараа бэлэй.

Минии тоонто Доодо Ивалга нютагhаа 125 эрхим хубууд Эхэ ороноо хамгаалхаа мордоо hэн. Тэдээн сооhоонь 54 хубууд гэртээ, эхэ эсэгэдээ, ури хуугэдтээ бусажа ерээгуй…

2. Хулинсаг абым намтар

Доодо Ивалгада Сэдэнэй Сэдэбтэн гэжэ гурбан хубуудтэй, хоёр басагадтай гэр булэ амгалан тайбан ажаhуудаг байгаа юм. Ехэ хубууниинь Ринчин-Доржо -1920 оной, хоердохинь – Бимба – 1922 оной, «Коминтерн» колхозойнгоо ажал худэлмэридэ ябадаг hэн. Минии убгэ эсэгын абань, Ринчин –Доржо айл боложо, хубуугээ ургэжэ, баясажа байхадань хорото дайсан Орон нютагтамнай добтолон орожо , арад зоной амгалан ажабайдал эбдэжэрхибэ.

Хулинсаг абамни, Цыдыпов Ринчин-Доржо Цыдыпович, 1942 оной февраль hарада Совет армида абтаа бэлэй.1942 оной август болотор «Дивизионная» станцида адуунай деподо моришоноор байгаа. Тэндэhээ баруун фронтдо ябуулагдаа. Воронеж хотын шадар, хожомынь Калинин хотын дэргэдэ дайлалдаhаар, оорынгоо частьтай Псковой тойрогой Великие Луки хото хурэбэ. Энэ городые сулоолхэ байлдаанда Ринчин-Доржо Цыдыпович хундоор шархатажа, госпитальда ороод, нэгэ хулоо тайруулжа, гэртээ бусаа hэн. Тэрэнhээ хойшо 12 дахин операцинуудые тэсэжэ гараhан юм.

Ехэл хатуу зоригтой, урагшаа hанаатай, гэр булэдоо, ажабайдалдаа дуратай хадаа, убгэн баабаймни хундэ ушэрые, убшэн зоболониие дабажа гараад, хухюун , дорюун зандаа улоо ха.

Нэгэ хулшьегуй аад, дайнай hуулээр турэл колхозойнгоо конюшнида моришоноор ажалладаг байгаа. Байлдаанда харуулhан шэн зоригойнгоо тулоо «Отечественная войнагай» орденоор шагнагдаhан, ажал худэлмэридоо хамсыгаа шуужа ороhоной тулоо «Победитель Социалистических соревнований» гэhэн тэмдэгтэ нэгэтэ бэшэ хуртэhэн юм.

Хундэ шарха, олон тоото операцинуудые хуулэhэниинь миин унгэроогуй. Аймаг зондоо хундэтэй, алдар солотой Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда эрэлхэг зоригоо гаргаhан хулинсаг абамни – Цыдыпов Ринчин-Доржо Цыдыпович оройдоо 58 наhандаа алтан дэлхэйтэеэ хахасаhан юм. Дуу хубууниинь –Цыдыпов Бимба Цыдыпович, дайнhаа бусажа ерээгуй.

3.Дун.

Муноо ябаа hаа энэ убгэн абамнай 80 наhа хурэхэ байгаа. Ашанараа, бидэниие – гушанараа хаража баясажа, уреэлээ хэлэжэ байха hэн даа – гэжэ манай гэр булынхид хоорэлдэжэ шаналжа байдагбди. Хэзээдэшье эдэ зоноо, нэрыень, гаргаhан баатаршалгыень мартаха ёhогуйбди. Хэтын хэтэдэ, саашадаа дуунэртээ, ури хуугэдтээ хоорэжэ, ойлгуулжа ябаха бидэнэй, алтан дэлхэйн хурьhэ гэшхэжэ ябаhан, хухэ мунхэ тэнгэри доро жаргажа ябаhан зоной уялга. Хорото муухай дайн дажарые даража , унгэтэ юртэмсые бидэндэ бэлэглэhэн элинсэг хулинсаг абанараймнай Мунхэ дурасхаал манай дотор!

…Нэрлэбэл, нухэдэйм нэрэнуудынь,

Наанай богонихон намтарынь,

Наада зугаань, абари зангынь

Зула мэтэ бадараа

Зоной оюун сэдьхэлдэ…

Дайн дажар бу болог!

Дариин унэр бу гутаг!

Энхэ амгалан байдал

Эгууридэ мунхоор мандаг!

Бальжиев Виктор Гармаевич -7-хи стрелково гвардейскэ армиин 13-дугаар тусгаар стрелково бригадын гвардиин сэрэгшэ ябаһан, дайнай инвалид, педагогикын эрдэмэй кандидат, ажалай ветеран. Турэһэн нютагынь – Доодо Ивалга.

Хэрэглэhэн литература:

«Они защищали Родину» Б.Б. Намзалов

«Летопись села Нижняя Ивалга» Доодо Ивалгын дунда hургуулиин музейн суглуулбариhаа.

«Красная Иволга» архивай мэдээсэлнуудhээ

«Буряад Унэн». 1995 оной майн 13.