Дууhашагуй дуун шэнги наhан

Малакшанов Радна Модосоевич 1911 ондо Баргажан аймагай Элhэн hууринда Малакшан Модосоевой гэр бγлэдэ хоердохи γринь тγрэhэн юм. Радна Малакшанов Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилтэр тγрэл нютагтаа хγдэлhэн юм .

Намар, γбэлэй hарануудые ой тайга соогуур агнажа γнгэргэдэг бэлэй .Эрхим ангуушан тула мэргэн шадабаряараа холо ойгуур суурхадаг байгаа. Булга гγ, али хэрмэ буудахадаа ,заатагуй толгой руунь тудахые оролдодог hэн. Иимээр олзоборилогдоhон ангай арhан дээдэ шанарай тэмдэгтэйгээр тушаагдадаг бэлэй .Барханай ангуушадай тайгаhаа бусажа ерэхэдэнь Радна Малакшановай ганзага бултанайхиhаа баян байдаг бэлэй.

Намар,

Ехэ бγлэдэ тγрэhэн хадаа Радна хара багаhаа ажалда дγршэнхэй hэн.

1941 оной сентябрь hарада Радна Малакшанов  Улаан Армиин албанда татагдаа hэн. Запасной полкдо хоер hарай туршада hуралсал гараа. Онобшотой мэргэнээр буудаха шадабариинь хараадаа абтажа ,снайпернуудай командын бγридэлдэ оруулагдаhан юм. 1942 оной январь hарада буряад сэрэгшэ Баруун фронтын байлдаанда орожо ,тудасатай туулган hомонуудаар дайсадые хороожол мэдээ hэн. Москва шадархи байлдаануудhаа эхилээд алдар нэрэеэ дурдуулжа захалhан юм. Эндэ болоhон тулалдаануудта шалгарhанай тулѳѳ Улаан Одоной орденоор шагнагдаа бэлэй .

Зγрхэ сэдьхэлдээ Буряад ороноо,Баргажан дайдаяа,Бархан  уулаяа ,тоонто нютагаа ,хайрата гансаяа ,ганса басагаяа ,аба эжыгээ ,аха дγγнэрээ,хани нγхэдѳѳ hанажа ,бγхы хγсэ шадал соогоо аршалжа  ябаа бэлэй . Дайн сэрэгэй харгы  хγнгэн байдаггγй. Бодомжотой ,hγбэлгэн ухаатай сэрэгшэн дахинаа Улаан Одоной орденоор шагнагдан урмашуулагдаhан юм. Сэрэгшын  Алдар Солын гурбадахи шатын орден габьяа зоригыень гэршэлээ. Венгриин тγб хото Будапештые сγлоолгын γедэ гаргаhан  баатаршалгань  γндэрѳѳр сэгнэгдээ.  Дайшалхы Улаан Тугай орден γбсγγндэнь ялараа бэлэй . Юрын сэрэгшэд  γсѳѳн лэ ушарта иимэ шагналда хγртэдэг байhан юм.

1944 ондо младша сержант Малакшанов пулеметно отделениин командираар томилогдожо, сэрэгшын харюусалгань бγри ехэ болобо . Тиихэдэтэрэ ѳѳрынгѳѳ отделениин сэрэгшэдтэй сугтаа дайнай хэзээ дγγрэхые  тооложо эхилээ.  Дγрбэн жэл шахуу  гал дγлэн соогуур ябахадаа , Радна Модосоевичэй  сэдьхэл зγрхэн хатуужаа бэшэ ,хγнэй уй гашуудалые дγтѳѳр ойлгодог  болоо . Энээн  тухай  тγрилхидтѳѳ , нγхэдтѳѳ олон бэшэгγγдые  бэшэhэн байдаг .

Гэр бγлынхидтѳѳ, эсэгэдээ – Малакшан Модосоевто , эгэшэ дγγнэртѳѳ энэрхы энхэрэлээ мэдγγлhэн бэшэгγγдые Радна Малакшанов  эльгээдэг байгаа . Тылэй хγдэлмэрилэгшэдэй ажа  байдалаар ,ажал  хэрэгγγдээр hонирходог ,ѳѳр тухайгаа ,дайшалхы нγхэд тухайгаа тодорхойгоор бэшэдэг  байгаабшуу. Илангаяа ябаhан газарайнгаа сагай уларил , байгаалиин онсо шэнжэнγγд тухай хѳѳрэхэ дуратай бэлэй.

 Шэрγγн  хатуу уларилтай Сибиириин хубуундэ эдэ бγгэдын hонирхолтой байhаниинь  гайхалгγй ха юм .

Жэшээлхэдэ ,1944 оной  июлиин 16-да эгэшэ Сэндэмэдээ иигэжэ бэшээ: «Дайсад  харатай байна даа .Хэхэ даабарияа , уялгаяа дγγргээд лэ ябанаб  даа. Украинада ,Крымдэ гое гээшэнь сливэ , яблока,γрэ жэмэстэ сад  hэгшысэ hалбарна .Теэд иимэ γзэсхэлэн газарые дайсанай hандаргаhаниинь харатай .Элhэн нютагни hанагдана даа .Ондоо газарай хэдышье гое hаань ,ѳѳрын тоонто эльгэтэйл гγб даа…»

Ѳѳрѳѳ ангууша хγн  hэн тула булга хэрмэдые  яажа баридаг ,зугаа наадаараа холуур сууряатаhан зунай hγниие еохорой  дуугаар γдэшэн ,γглѳѳнэй улаан наранаар γбhэнэйнгѳѳ отогто ерэжэ ябууд дундаа  сайгаа уугаад ,шγγдэртэй ногоо унагаадаг байhан тухайгаа уянгатуулан бэшэдэг ,дахинаа Элhэн нютагаа бусаад ,эгээл  юунhээ ажалаа эхилхэ тухайгаа бэшэгэй хуудаhанууд дээрэhээ хубаалдадаг бэлэй .

Радна Малакшанов бэшэгγγд соогоо тγрилхидтѳѳ дайнай хγшэр хундэ тала тухай юрэдѳѳ дурдадаггуй , hанааень зобоохогуй гэдэг бэзэ , хоердохеор ямаршье бэрхэшээлhээ  сухарихагγй хγн байгаабшуу. Саг γргэлжэ нютагайнгаа хγн зоной бэеынь элγγрээр hонирходог , ямар гасалан бэрхэшээл ушарнаб  гэжэ асуудаг ,зγбшэл заабари γгэдэг hэн. Илангаяа дγγ басаган Федосидоо олон бэшэгγγдые эльгээдэг ,тэрээн тухайгаа hанаагаа зободог байhан юм.

Ћγγлшынь бэшэг Венгриhээ ерээ … «Дайсадые гамгγйгѳѳр сохинобди .Венгриин газар дайда сγлѳѳ hайхан байг лэ. Газар  бγхэнэй  хγн зон дайнда дурагγйл юм байна даа .Амгалан байhайбди, γхибγγдээ γндылгэhэйбди гэhэн хγсэлтэйлдаа. Биишье хγбшэ тайгаадаа бусажа , баабгайгаа,булга , хэрмэеэ дахажа жаргаhайб гэжэ hананхайб .Таанарни hайн байгты ,дайн удангуй дγγрэхэ.Уулзаха саг хγрэтэр баяртай. Радна.»

Хабарай тγрγγшын ногоондо хурьгадаа табижа эхилhэн Раднын хани нγхэр Хургаадай заахан Дулма  басагаяа дахуулаад ябахадаа ,иигэжэ бодомжолдог байгаа : «Мэргэнээр буудадаг , hγбэлгэн ухаатай шадамар бэрхэ , хада шугыгаар агнуурида ябахадаа шуран солбон хγн дайнайшье газарта бэеэ нγхэдѳѳ абаржа шадаха.»

1945 оной майн 9. Энэ γдэр бγгэдэ совет арад дэлхэйн хоердохи дайнда фашизмые илаhанай ехэ hайндэр тэмдэглэгдэжэ ,баяр наадан билтаржа  байгаа. Гэбэшье сэсэг ногоогоор элбэг байгаалиин нойрhоо hэриhэн энэ хаhада шатаhан газарай хγрьhэн харлаад ,хγнэй сэдьхэл зγрхэ γбдэхѳѳhэниинь лабтай …

Тэнгэри туласа гэрэл сасарhан Илалтын салюдуудhаа холо нютагта γглѳѳдэртѳѳ Эдихэ хоолшьегуй , ээмдээ γмдэхэ зохид  дэгэлшьегуй, улад зон аргагγй  Эхэ орондоо зальбаран ,совет арадай баатаршалгые магтажа байгаа . Хариин газарта дγтынгѳѳ хγнуудые алдаhаншье, хэдэн жэлнγγдтэ бэшэг ,тамга абаагγй хγнγγдые алдаhаншье ,хэдэн жэлнγγдтэ бэшэг ,тамга абаагγй хγнγγдшье баhал бγгэдэ  арадайнгаа илалтада баярлажа ,найдалай  нюдѳѳр  оршоноо харан  турилхэдтэйгээ уулзахал еhотойбди  гэжэ этигэжэ ябаа.

Мойhоной сагаан сэсэг соо умбаhан Элhэн нютагта хγбγγдээ фронтhоо хγлеэhэн γбгэдэй дунда  Малакшан Модосоев Венгриин  тγб Будапешт хотые  дайлан абалгада младша сержант Малакшанов Радна  Модосоевич  1945 оной январиин 17-до баатарлигаар унаа гэhэн гашуун мэдээсэл  гартаа баринхайшьеhаа,эгээл дуратай хγбγγгээ хγлеэжэ hуугаа бэлэй .

Тэрэ γдэр γбгэн гансаараа бэшэ Чимит ханитаяа ,Хургаадай бэритэеэ ,hургуулиин наhа хγрэжэ ябаhан Дулма басагатайнь,  ѳѳрынгѳѳ дγрбэн басагадтаяа сугтаа магад лэ хγбγγмни амиды  ябаа аалам гэhэн бодолтойгоор  хγлеэжэ ,гааhаяа hорожо hуугаа.

91 наhаяа абажа ябаhан Улаан- Удэ хотодо ажаhуудаг Федоси Модосоевна эгээл дуратай ахаяа hанан дурдахадаа, бага наhаяа hанадаг.Домог туухэтэ Бархан ундэрэйнгѳѳ мунхэ сагаан hаншагта толорhон наранай туяа харан харан байжа, хунтэйн убэрѳѳр хонидоо адуулжа, ажалай дуршэлтэй болоhоноо hонирхолтойгоор хѳѳрэдэг. Сагаан нуурай дасанда ахынгаа хойноhоо дахасалдан ошожо зунай ехэ нааданда ехэ тогоонууд соо шанагдаhан зѳѳхэйдэ хуртэhэнѳѳ, барилдаа урилдаанайшье болоhые мартаагуй. Хэды зааханууд ябабашье, «ундэр ламхай» гэжэ алдаршаhан hэнгэлдэр Номол угай Цыден Содоевой субаргада нюусаар ерэжэ, мургэдэг байhан ушарынь Элhэн hууринай зоной унэр баян ябахые уридшалан хараhан ушар байгаа.

Сагшье ошожо , манай сэрэгшэд милитарис Япониие даража, Малакшан Модосоевой дайнда ябаhан Бата  хγбγγниинь гэртээ бусажа ,айл бγлэ боложо нэгэ хγбγγ, гурбан басагадые γргэhэн байна .

83 наhатай болотороо ажаhуухадаа ,Малакшан Модосоев хайрата Радна хγбγγнэйнгээ тγрэл  арадайнгаа  нэрые нэрлγγлхээр баатаршалгата зам гаталhандань батаар этигээ бэлэй.Дулма басаганиинь  хадамда гаража ,эжынгээ замаар хонишон болоо.Элhэн нютагай эрхим  механизатор гэлсγγлhэн хани нγхэр Карл Батуевич Базаровтайгаа зургаан ури хуугэдые  ургэhэн юм . Мγнѳѳ γзэсхэлэн Элhэн тоонто нютагтаа ,75 наhатай болошоhон Дулма Малакшановнаагай арбан дγрбэн  аша зээнь , гурбан зээнсэрынь γри хγγгэдынь, аман γгын зѳѳлэниие, эдеэнэй  зѳѳлэниие,унтариин зѳѳлэниие зорюулжа байдаг  ха.

Хурамхаанай аймагай «Книга памяти» гэжэ ном соо 1911 ондо тγрэhэн младша сержант Малакшанов Радна Модосоевич 1941 оной августын 6-да Улаан Армида татагдаhан, 1945 оной январь hарада дайнда унаhан ,Венгриин тγб Будапешт хотодо хγдѳѳлγγлэгдэhэн гээд бэшээтэй. Мун баhа 2010 ондо хэблэлдэ гараhан Бархан нютагай  «Книга Памяти. Живая память поколений» гэhэн ном соо оронхой.  Бγхыдѳѳ Элhэн нютагhаа   312 хγн  Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда ошоод ,тэдэнэй 196-ниинь бусабагуй,мγн     hураггуйгѳѳр  γгы болоhон гээд бэшээтэй.

Элhэнэй соелой байшанда Радна Малакшановта зорюулагдаhан «Жизнь ,как недопетая песня», гэhэн γдэшэ γнгэргэлгэдэ Дулма Малакшановна хабаадалсажа ,зориг ехэтэй абынгаа баатаршалга зам тухайнь нюдэнэйнгѳѳ нулимса  дуhаан  хѳѳрѳѳ бэлэй.

Байгал далайн эрье шадар  оршодог буурал Буряад  дайдын эрхим хγбγγдэй нэгэн Радна  Модосоевич Малакшановай нэрэ соло уг  гарбалайнь  аха дγγгэйнь ,аша зээнэрэйнь ,бγхы нютагайнь зоной зγрхэ  сэдьхэлдэ хэзээдэ мγнхэ.