Цырендулма Цыреновна Дондогой тушаа иигэжэ хэлэхэ дүүрэн эрхэтэйбди. Буряадай, Россин соёлой габьяата ажал ябуулагша, Ярослав Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, «Хүндэлэй» орденто, мэргэжэлээрээ багша, дээрэhээ үгтэhэн табисуураараа уран үгэнүүдэй дээжые холбон найруулдаг шүлэгшэн, үшoo журналист, публицист, оршуулагшан Цырендулма Дондогой 1932 оной буга hарын, 21-дэ Нарhатада түрөө бэлэй. Тиимэhээ алтан төнтонь Нарhата болоно гээшэ бэзэ. Гэбэшье ата болоно гээшэ бэзэ. Гэбэшье үлгынь болоhон Эгэтын талые зүрхэндoo дуулааханаар хадуужа ябадагынь дэмы бэшэ, уг нютагынь Эгэтын-Адаг ха юм. Цырендулма басаганай балшар бага наhан дайнай урада эндээл үнгэроо. Тиимэhээ дайнай болон дайнай hүүлээрхи хүшэр жэлнүүдые нюдooрoo хараhан, арhа мяхаараа мэдэрhэн эхэнэр даа.

Хэсүү дайнай эхилhэн жэлдэ – 1941 ондо тэрэ Эгэтын-Адагй hургуулида ороhонө элихэнээр hанадаг; «Үглooдэр hургуулиин эхилхэ болөд байхада, үдэшooр унтажа ядабаб. Хэшээлhээ гээгдэхэеэ айжа, hүниндoo хэды hэреэ hэн гээшэбиб! Арайшье үүр сайлгаад, hэмээхэн бодожо, нюур гараа угаажа хубсалаад, наhа бараhан Жамса ахынгаа сүмхэ сө А.П.Чеховэй «Каштанка» гэжэ хату гадартай, буряад хэлэн дээрэ гараhан ном хэнхэйб. Бэшэ юуншьегуй. Энэ номө хэды дахин уншажа урдинхэйб. Hургуули тээшэ гэшхэлбэб. (Э.Бальжинимаевай «Эгэтын-Адаг» гэжэ номой 37-дохи хуудаhан.)

Түрүүшынь багша Балмасуу Пыловна Мухасанова hэн. Мүнoo болоод байхада, Цырендулма Цыреновна багшаяа сэдьхэлдээ дуланаар хадуунхай, дурсан байдаг лэ.

Цырендулма басаган Нарhатын hургуулиhаа багшанарай училищедэ hурахаяа Улан-Үдэ ошоо hэн. 1954 ондо училищиие амжалтатайгаар дүүргээд, хүдooдэ багшанар хэрэгтэй байжа, залу наhанайнгаа охин дунда ябаhан басаган Хурамхаанай Аргата нютагта эхин классуудта багшахаяаа ошоhон бэлэй. Hүүлээрнь Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуули дүүргэжэ, баhал хүдooгэй hургуулида эльгээгдэhэн даа. Яруунынгаа Иисэнгын, Эгэтын-Адагай hургуулинуудта ямараар хүдэлhыень тэрэ үеын багшанар, hурагшад мэдэхэ. Заалгаhан шабирайнь нэгэн Базаров Бальжинима Даниевич мүн. Бэлигтэй энэ хүбүүн философиин эрдэмэй кандидат болоод ябатараа, эльгэнэй хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ наhа бара hэн. Энэ хүбүүндэ Дондогай 1964-65 онуудта зааhан юм. Дуратай шабидаа зорюулжа, поэдэй шүлэг бэшэhэниинь ойлгостой. Уншагшадые тус найруулгатай танилсуулая.

Хүрэг шулуун

Философиин эрдэмэй кандидат

Б.Д.Базаровай дурасхаалда

Ёhорхуу зантай хүн шэнги

Ёдойжа байна хүрэг шулуун.

Халуун, жабар, борөтойшьег –

Хамаарнагүй огто хүрэг шулуун.

Хэндэ зөөгдөөб Булган талада

Хэтын даабари – хүрэг шулуун?

Элинсэг хулинсагни байhан аад,

Энэ болоо гүш, хүрэг шулуун?

1987 он

Цырендулма Дондогой зохёохы ажал аймагайнгаа, мүн «Буряад үнэн» газетэнүүдтэй нягта холбөтой гэжэ бултанда мэдээжэ бэзэ. Багша мэргэжэлтэй журналист ургажа ябаа залуу үетэниие хүмүүжүүлгэндэ ба тэдэнэй түрүүшын туршалгануудта ехэ анхарал табижа байдаг. «Буряад үнэнэй» шэмэг болоhон «Толи», «Хонхо» гэжэ хуудаhануудай поэдэй хабаадалгагүйгooр гарадаггүйе тэмдэглэмээр. Бүри hургуулида hуража байхадаа Цырендулма басаган шүлэгүүдыые бэшэжэ эхилhэн Тула үхибүүдэй найруулгануудта хүндэтэйгээр хандадаг байhаниинь эли. Шүлэгшэн зохёохы ажалайнгаа утахан замда тоолошогүй олон бүтэлнүүдые бэшэhэн байха. Тэдэнь Буряаад орондө, нютагайнгаа хүнүүдтэ зорюулагданхай, 60-70-80 онуудай ажабайдал шүлэгүүд, поэмэнүүд, сонетнүүд, балладанууд сонь тобойсо харагдана. Олон бүтээлнүүдынь ород, монгол, туркмен, грузин, украин, яхад хэлэнүүд дээрэ оршуулагданхай. Гадна Дондогой дүршэл ехэтэй оршуулагша юм. Оюутан байхадаа, С.Михалковай «Степа ахай» поэмые оршуулhан байна. Уран зохеолшо повесть, рассказуудые бэшэдэг алишье тээшээ тэгшэ бэлигтэй хүн юм. Олохон шүлэгүүдтэнь композиторнууд хүгжэм найруулжа, шэнээр түрэhэн дуунууд олоной сэдьхэл хүлгүүжэ байдаг.

Цырендулма Цыреновна хирэ-хирэ болөд лэ, нютагаараа ябаад ошодог юм. Ёhо гурим мэдэхэ, хүндэмүүшэ нютагайхидынь тэрэнэй ажалайнь амта мэдэхэ даа. 1993 оной январь hарада Цырендулма Дондогойн 60 наhанай найр нааданай үдэшэ Эгэтын-Адагай соелой Байшан сө баяр баясхалантайгаар үнгэргэгдoo hэн. Манай hургуулиин буряаад хэлэнэй багша Ц.-Х.Ж.Жамьянова хүндэтэ айлшанайнгаа 60 наhанай баярта зорюулhан тобшохон элидхэл сөгө иигэжэ элирхэйлэн тэмдэглэhэн: «Нютагайнгаа алдарта басаганай баярта ойе, бидэ, эгэтын-адагайхид, тэмдэглэжэ байнабди. Яруунынхид бэлигтэй хүбүүд, басагадаараа яhалашье олон. Гэбэшье Цырендулма Цыреновнае онсо тэмдэглэмээр. Юундэб гэхэдэ, Яаблан дабаанhаа эхилээд, саhан Мундаргата Саяан хүрэтэр, Байгалай хойноhө Бэшүүр хүрэтэр Яруунынгаа зониие ooдэнь нилээд үргэhэн, урагшань ушаргүй татаhан габьяатай. Баярай үдэшэдэ хабаадалcаhан сугларагшадай зүгhoo сэдьхэлэй халуун амаршагын үгэнүүд хэлэгдээ hэн бэзэ. Цырендулма Дондогой нютагайхидтаа гүн баяраа мэдүүлхэ зуураа, хэдэн олон шүлэгүүдээ уншажа, харагшадые хуужарлуулаа бэлэй.

Геннадий Долсонович (Жамса)

Нагасым тэнгэриүндэр…

Аяар холын 1941 оной хабарай дулаахан шубуу шонхорой жэргэжэ, байгаалиин нойрhоо hэрижэ, сэсэг набшаар бүрхѳѳгдэжэ байха үедэ Жамса нагасам алтан дэлхэй дээрэ түрэhэн юм. Түргэн урадхалтай Хамни голойгоо эрьедэ Номто Нуга гэжэ газарта, тэнгэри тулама үндэр Улаан Һахюуhан уулын бооридо тоонтотой. Хүлгѳѳтэй тэрэ дайнай үедэ түрэhэн хүбүүн, эхэhээ унахаhаа эхилжэ гэхээр, эхэеэ дахажа хони ямаа харюулжа эхилээ.

Эдеэ хоолой хомор тэрэ үедэ Дулма тѳѳбигѳѳ дахажа Улаан hахюуhанаа боореор тибhэ, нуга газарта мэхээр малтажа эдижэ ябадагаа хѳѳрэгшэ hэн.

Бага колхозуудай хамтаржа, Бүргэдѳѳ колхозой центр болоходонь Бүргын эхиндэ нүүжэ ерэhэн байгаа.

Тэндэhээнь hургуулида орожо Бүргыгѳѳ эхин hургуули дүүргээд саашаа hургуулияа үргэлжэлүүлхэ аргагүй байжа, эжы нагадцы хоероо, дахажа хони мал харюулалсажа ябаа.

Һургуулидаа ябахадаа Шара Υбгэн таабайгаа Володитой үлэдхэдѳѳ таряанай толгой түүжэ эдижэ ябагша hэмди гэжэ хѳѳрэдэг hэн.

1962 ондо сэрэгэй албанhаа ерээд байхадань, колхозой правлени трактористын курсада эльгээгээ, тэрэ үедэ эжы нагадцы хоертоео Самсаалай эхиндэ мал ажаллажа байгаад, хабар намарынь таряанай ажалда ябалсадаг байгаа.

Нарайhаан мал ажаллажа hураhан нагасам колхозойгоо гүртэнүүдые хэдэн олон жэлдэ ударидажа, малаа hайнаар адуулажа, гүрэн түрынгѳѳ тоогүй олон шанда хүртэhэн юм. Хэhэн ажалынь үндэрѳѳр сэгнэгдэжэ 1970 ондо Владимир Ильич Ленинэй түрэhѳѳр зуун жэлдэ зорюулhан медаляар, «Хүндэлэлэй тэмдэг» гэhэн орденоор шагнагдаа. 1972 ондо Москва хото путевкоор ВДНХ-да ошоо, ВДНХ-гай бронзово медаляар шагнагдаа. 1973 ондо нагасым үбсүүндэ Ленинэй орден ялараа hэн. Наhанайнгаа амаралтада гараашье hаа хэдэн жэлэй хугасаа соо КХ-гай мал ажаллаа. Хүлѳѳ шоройдохоhоон хойшо хэhэн ажалынь гүрэн түрэ дээгүүр сэгнэжэ амаралтада гараашье hаань нагасым туйлаhан хэрэг мартагдангүй 2007 ондо «Буряад республикын хүндэтэ эрхэтэн» гэhэн нэрэ зэргэ олгогдоhон байна.

Жаран наhанай дабаае дабажа, хүнгэн сарюун малаа ажаллаhан зандаа, харата муухай үбшэндэ дайрагдажа, дала наhа арайхан хүрэнгүй хайрата нагасамнай энэ дэлхэйтэй хахасаа hэн.

Дайнай хүшэр жэлнүүдтэ

Даараха үлэдхые үзэжэ

Алтан дэлхэйн хүрьhые

Алхан гэшхэн үдэhэн

Нагасым тэнгэри үндэр,

Наhанайм замые сахихал.

Автор: Жигжитова Елена Должитовна