«Үльгэр туужын орон юм даа», - гэжэ хэлэгдэhэн Захааминай арад зоной   hанаа сэдьхэлдэ ундэр уулануудайнь, залгаа олон хутэлнуудэйнь узэсхэлэнтэ hайхан      байгаали өөрын онсо мур сараа улөөдэг. Тэрэнь хадаа зуун жэлнуудые  дабажа ерэhэн аялга дуунуудтань, нэрьемэ еохор наадандань, аман зохеол болон тγγхэ домогуудтань, алта мунгөөр хэгдэhэн уран бутээлнуудтэнь эли тодоор харагдадаг юм.
 
Угайнгаа уран бэлигые улад зондоо бэлэглэжэ, ургажа ябаа уетэндөө дамжуулжа ябадаг хунγγд аймагайнгаа гун дунда оршодог Мэлэ hайхан нютагтамнай хододоо байhан юм.
 
Хангай тайгаар, γндэр обоо уулануудаар хγреэлэгдэhэн энэ нютаг урда сагhаа уран бэлигтэй, дархан солотой хγнγγдээрээ суурхадаг байhан юм. Манай нютагhаа олон тоото гарта дуйтэй, алташа мγнгэшэ дархащуул, hиилууршэд урган гаража, турэл Мэлэеэ Буряад орон дотороо суурхуулдаг байhан.
 
1940 ондо Москва хотодо болоhон Буряад-Монголой Республикын соел культурын декадада манай уран дархашуулай бэлиг шадабари эли тодоор харагдаа бэлэй. Тэндэ болоhон Буряадай искусствын уран зурагай выставкэдэ нютагаймнай Баяр Нороев (Бандюурай таабай, Нооройн хубараг гэшэ алдаршаhан), Шоен Дашиев хоерой сагаан модон дээрэ hиилэгдэhэн уран зурагууд, барьефууд ундэр сэгнэлтэдэ хуртөө hэн. Шоен Дашиевынь энээнhээ гадуур буряад арадай хугжэмэй инструментнуудые (суухаар, модоор бутээгдэhэн морин хуур, лимбэ гэхэ мэтэ) хэдэг шадалтай дархан байhан гэлсэдэг. Унэхөөр, бэлигтэй хун алишье талаhаан бэлигтэй гэжэ угэhөө удхатай, дуушашье, хурса хэлэтэйшье Шоен Дашиев гэжэ алдаршаhанинь гайхалгуй.
 
Тэрэ убгэдэй уран бэлигые мунөө уе сагта Буряад Республикын арадай мастер, скульптор Анатолий Цыденов халан абанхай гэбэл алдуу болохогуй. «Хадын хунэй досоохи уужам, ангууша, дархан хунэй нэдэн хурса гэжэ хэлсэдэгынь унэн губ даа.  Хуша модые амидыруулhан Захаамин Мэлын хубуундэ захагуй амжалта хусэе!» - гэжэ Анатолиин бутээhэн ажалнуудые ундэрөөр сэгнээд, аха нухэрынь Валерий Цыбиков иигэжэ уреэhэн юм. Анатолий Цыденовай хабтагай дээрэ hиилэhэн уран зурагууд, модоор бутээгдэhэн скульптуранууд, гарай бэлэгууд Буряад орон дотороошье, хари гурэнуудтэшье ундэрөөр сэгнэгдэдэг болонхой. Мунөө Анатолий Александрович уран бэлигэйнгээ ушөө ундэр дабаанда гаранхай, Захаамин дайдаяа, Мэлэ нэтагаа хаа яагуй нэрлуулжэ ябаhанинь юунhээшье улуу сэнтэй.
 
Дархан угтай аха дуу Дондог, Чингис Дараевууд мун лэ элинсэг хулинсагайнгаа бэлиг талаангые дамжуулан, өөhэдын онсо зохеохы маягтай мунгөөр бутээгдэhэн эхэнэрнуудэй гоеолто, эрэ хунэй эритэ зэр зэмсэг, модоор ба унэтэй шулуугаар, яhаар хэhэн уран гое бутээлнуудээр арад зондоо суурханхай. Эдэ аха дγγнэр тγрэhэн нютагтаа өөhэдын мастерской, хγγзэнсэ нээжэ, тγрэл нютагаа γргэлсэжэ, арад зондоо ехэ туhа хγγргэжэ ябана гэхэдэ алдуу болохогγй.
 
Анатолий Цыденов, Дондог, Чингис Дараевууд ургажа ябаа залуу γетэндэ замынь заажа, мэргэжэл шадабарияа дамжуулжа ябадаг хадань, хожом хойношье манай Мэлэдэ уран гартайшуул хододоо урган гаража байха гэжэ найдагдана.
 
Үргэн ехэ голойнгоо дуулим hаа юм гγ, али аршаан булагтай уhанhаань болодог юм гγ, мэлээрхинэй, баранань гэхэдэ хамаагуй, хоолойнь хонгео, дууниинь солгео юм гэжэ нэтаг нютагай зон урда сагhаа хэлсэдэг байгаа. «Дууша Мэлэ» гэжэ тγрэhэн тоонтомнай хаа яагγй алдаршанхай.
 
Урайни сагайшье болог, мγнөө γе сагайшье ирагуу hайхан дуунуудые улад зомной хγгшэн залуугуй туб хотын ундэр тайзан дээрэшье, хурим тγрэдэшье угаа гоеор хангюурдадаг заншалтай.
 
1954 оной γбэлэй hаранууд hэн, Москва хотодо хγдөөгэй уран hайханай коллективуудай ехэ смотр-харалга болобо. Буряадай АССР –hээ тэрэ ехэ харалгада 36 тγлөөлэгшэд мордобо. Тэрэ тоодо манай Захааминай аймагhаа 21 хун ябалсаа бэлэй. Делегациин тоодо орожо, душа Мэлэhээ багшанар, юрын колхознигууд Буда Цыренжапов, Цыпэ Очирова, Цыдемпил Батуев, Цырен-Долгор Памаева эрхимээр хабаадалсаад, Буряад орондоо бусаха золтой байба.
 
1959 ондо Мэлын хγдөөгэй клуб «Буряадай АССР-эй хγдθθгэй эрхим клуб»  гэhэн конкурсда илалта туйлажа, нэгэдэхи шатын, мун манай hγ hаалиин фермын культбаза – баhал нэгэдэхи шатын дипломуудта хуртөө hэн. Тэрэ γедэ энэ соелой зургаануудай даагшадаар Доржо Будаев, Александра Будаева хоер худэлжэ ябаа бэлэй.
 
Тэрэ γе сагhаа эхилжэ, Мэлын соелой байшан, тэрэнэй дэргэдэхи уран hайханай коллективууд хододоо аймаг дотороо тγрγγ зэргэдэ ябажа, орон нютагтаа мэдээжэ болоhон юм.
 
 Мунөө γедэ эндэмнай «Мэлэ» гэhэн арадай фольклорно, «Аялга» гэhэн хγγгэдэй уран hайханай фольклорно бγлгэмγγд хγдэлжэ байдаг. Олон жэлэй туршада энэ бγлгэмγγдые Екатерина Цыбикжаповна Жапова, Владимир Памаевич Ринчинов ударидажа, турэл арадайнгаа хугжэм дуу, хатар наада, еhо заншал hэргээжэ, шэнэ уеын залуушуулда дамжуулжа ябаhан аша габьяатай.
 
Мэлын уран hайханай коллективууд Захаамин аймагайнгаа нэрэ солые Буряад оронойнгоо театрнуудай тайзан дээрэ оло дахин амжалтатайгаар хамгаалhан байха. 2008 ондо «Мэлэ» ансамбль «Буряадай нэгэ удэр» гэhэн республика доторой конкурсда нэгэдэхи hуури эзэлбэ. Ургэн Буряадаа, тγрэл Захааминаа тγлөөлжэ, хоер дахин 2006 болон 2008 онуудта Улан-Удэ, Эрхуу хотонуудта γнгэрhэн буряад-монголшуудай уласхоорондын «Алтаргана» фестивальнуудта хабаадаад, нютаг нугадаа нэрэтэй солотой бусаhан юм. Мун «Гэсэрэй» мянган жэлэй ой, «Уулын уладай уулзалга» гэhэн γйлэ хэрэгγγдтэ манай нютагаархид нэгэнтэ бэшэ эдэбхитэйгээр хабаадалсаа.
 
Тγрэл нютагайм алтан гургалдай, Буряад Республикын арадай артистка Дымбрын Ринчинова дуушан болохынгоо туруушын алхамуудые эдир бага наhандаа Мэлэ нютагайнгаа тайзан дээрэ эхилээ hэн. Нютагнай «Буряад Республикын соелой габьяата ажал ябуулагша» гэhэн ундэр нэрэ зэргэтэй табан хуниие турэл арадтаа бэлэглээ. Тэдэнэр хэд бэ гэбэл, Доржиев Сергей Доржиевич, (мунөө сагта РЦНТ-гэй директор), Жапова Екатерина Цыбикжаповна, Ринчинов Владимир Памаевич, Дамбаева Доржо-Ханда Банзаракцаевна, Данжалов Владимир Нимаевич гэгшэд болоно. Данжалов В.Н. олон жэлнγγдтэ соелой таhагые даагшаар ажаллаhан, эрхим орон нютагаа шэнжэлэгшэ, уран зохеолшо алдартай. Владимир Нимаевич Санага тоонтотойшье hаа, Мэлэ минии хоердохи нютаг гэжэ тоолодог. hуулшынь ехэ ажал хадаа манай нютагай гайхамшагта хун, суута ангуушан тухай туурээhэн «Мэргэн Шагжа» гэhэн туужа болоно.
 
Россин уран зохеолшодой холбооной гэшγγн, уран зохеолшо Надежда Гармаева (Шагдурова), мγн лэ манай нютагай басаган юм. Тэрэнэй аха Валерий Шагдуров мэнэ hая Буряадай тγрγγ эхэнэрнγγд тухай («Краса и гордость Бурятии») гое hайхан ном зохеожо, барлуулан гарганхай.
 
Үшөө нэгэ ургажа ябаа бэлигтэй залу уран зохеолшо тухай нэгэ хэды γгэ…
 
 Энэ хадаа 2004 ондо эдир залуу поэдγγдэй конкурсда хабаадажа, нэгэдэхи hуури эзэлээд, Николай Дамдиновай нэрэмжэтэ шагналда хγртэhэн Дарима Дулмаева болоно. Дарима тэрэл ондо «Буряадай тγрγγ хγнγγд»  гэhэн конкурсда лауреадай нэрэ зγγгээ. Удаань 2006 ондо «Алтаргана» фестивальда уран гое  шγлэгγγдэйнгээ тγлөө хоердохи шатын диплом, буряад хэлэеэ мэдэгшэдэй мγрысөөндэ хабаадаад, « Уран γгын шэмэг» гэhэн номинацяар Гран-при абаhан юм.
 
Залуу поэт «Уулын дуудама мунхэ хγлгөөн» гэжэ нэрэтэй шулэгγγдэй сборник 2007 ондо «Бэлиг» ба «Морин хуур» журналнуудта γе γе болоод хэблэгдэжэ байдаг юм. Тэрэнэй сонедууд, шγлэгγγд турэhэн удэhэн Мэлэ hайхан тоонто, эрьехэгуйгөөр ошоhон балшар наhан, нангин инаг дуранай хγсэн тухай, замби дэлхэйн мγнхэ асуудалнуудта харюу бэдэрhэн гγнзэгы удхатай, γнэн зγрхэнhөө гараhан зохеолнууд юм.
 
«Тγрγγршын дуран» гэhэн дууе мэдэхэгγй хγн γгы гэхэдэ алдуу болохогуй. Баяр Бальжинимаевай хγгжэм дээр табигдаhан мэдээжэ дуунай γгыень баhал манай басаган Бадма-Ханда Цыренжапова зохеоhон байха.
 
Уулын хормой хγреэлhэн, уран бэлигтэй олон хγнγγдэй тγрэл тоонто болохо Мэлэ нютагhаа бэрхэ хγбγγд, басагад урган гаражал байдаг зандаа.
 
Манай хγбγγн, залуу дуушан Булад Бадмаевай ирагуу гое, мγнөө сагай маягтай дуунууд, олон тоото конкурснуудта абаhан шагналнуудынь мэлээрхинэй дууша, зохеолшо уг таhараагуй гэжэ гэршэлнэ. Мэнэ hая Булад нухэдтэеэ ургаhан нютагтаа айлшалжа, уран дуугаараа улад зоноо ехэтэ баясуулаа.
 
Энэ залуу дуушанда, Мэлэ нютагhаа уг гарбалтай бухы уран бэлигтэйшуулдэ зол жаргал, зохеохы ажалдань амжалта хусөөд:
 
Ходорхой бэлигээ хурсадхан,
 
Угсаата нарин бэлигээ
 
Үргэжэ ябахатнай болтогой!- гэжэ γреэгээд,
 
энэ хөөрөөгөө тγгэсхэе даа.
 
Виктор Ганжипович Гармаев.Багша, 26 жэлдэ Сахирай, Мэлын дунда hургуулинуудай директорээр хγдэлhэн, Россин Федерациин эрдэм гэгээрэлэй отличник. 2002 ондо В.Путинай зарлигаар «Эсэгэ оронойнгоо γмэнэ габьяатай байhанай тγлөө» гэhэн орденой II шатын медаляар шагнагдаhан.
 
2012 он.
 
Мэлэ hуурин