ДАЯАР ДУРСАГДАХА ДАЛАЙ ДАЯН
 
ДАРХАН АБАРГА
 
Санагын зон уряа урда caгhaa жэлэй дүрбэн сагта нүүжэ ябаhан гэжэ бултанда мэдээжэ: намарай на­тууда - намарзаандаа, шэрүүн үбэлэй хүйтэндэ- үбэлжѳѳндѳѳ, хатуу хабарай хагсууда - ха­барзаандаа, зулгы hайхан зунай сагта - ­зуhаландаа.
 
Үргэн Санагын та­лаар, Хуурлиг, Зэдын голоор, Хээхэдээр, Уял­ганаар болон Энгиин го­лоор амгалан тайбан нүүдэг байhан зониие хоёр гүрэндэ хубаажа, хилэ табигдаа hэн. Тии­гэжэ Санагын олохон зон Монгол орондо
 
үлдэжэ, Сагаан -Үүр сомоной буридэлдэ оро­hон байна.
 
1931 ондо Хүбсэгэл аймагай Сагаан- Үүр со­мондо Хадайтанай угай Пүрбын эхэнэр Данза­най Дариинда Дамдин хүбүүн түрѳѳ hэн. Бага балшар нahaнhaaнь Дам­дин хүбүүнэй үетэн нүхэдѳѳрѳѳ носолдон барилдахыень хараад, барилдааша ябаhан Жамса нагасань омог баяр түрэжэ, зээ минии Дамдин барилдаанай үзүүртэ гарахал байха гэжэ сэдьхэдэг байгаа.
 
1948 ондо сомондоо барилдахадаа оройлжо ябаhан Гэндэн-Жамса бүхые абан  хаяжа шоройдуулhан, иигэжэ түрүүшынгээ амжалта туйлаhан байгаа.
 
1951 ондо сэрэгэй албанда татагдаад бай­хадань, тэрэниие шэлэ­жэ барилдаанай бүл­гэмдэ абаад, 1952 онhoo Чимид-Очир абаргатай хамта бэлэдхэл hорилго хэжэ эхилбэ.
 
Улсын нааданда Дамдин зургаан бүхэ­шүүлые илан гаража, Улсын нашан зэргэтэй болобо. Долоодохи ду­хэригтѳѳ тэрэл Даян абарга Чимид-Очирто хаюулба.
 
Залуу нашан барил­даанайнгаа хоорондуур циркын тайзан дээрэ хүсэ шадалаа зондо ха­руулдаг боложо, «Цир­кын Дамдин» гэжэ нэр­лэгдэдэг болоо. Тиихэ­дээ олон шабинарые hургажа, ѳѳрѳѳшье эр­хим амжалтатай ажал­лаhандаа «Монголой габьяата зүжэгшэн» гэhэн солотой, орден хайрада хүртэhэн байна.
 
1956 оной Улсын нааданда- (512 бүхэ­шүүл барилдаа) 25 на­haндaнь арсалан соло Дамдинда олгогдобо.
 
1958 ондо хорин до­лоон наhатайдаа Мон­гол Улсын абарга гэжэ агуу соло олобо.
 
1959 оной долоодо­хи hapын 12-ой наратa сэлмэг, арюухан удэр 4 дахин түрүүлжэ Улсын даян, Монгол ороной оюутан залуушуулай түрүүшын нааданда 37 бүхэhѳѳ үбдэгѳѳ шорой­донгүй түрүүлжэ, Улсын дархан абарга гэдэг үндэhэн барилдаанай эр­хим дээдэ дабхар солые оложо, Монгол ороной ба­рилдаанай түүхэдэ шэнэ хуудаhа ираhан алдар­тай. Тиигэжэ алтан ме­дальда хүртэhэн.

1960 оной Улсын наа­данда забhаргүй тү­рүүлжэ «Улс даяар гай­хамшиг» табадахияа соло оложо, 1961 ондо Булганай Цэрэн аварга­да үбдэг шоройдожо, «Улс даяарт дуурсаг­дах» соло олоо. Тиигээд удаа дараа 1962 ондо «Ол­ныг баясагч», 1964 - «ман­лайг баясгалант», 1965- ­«Бууршгүй хүчит», 1966- ­«Харилтгүй зоригт», 1968- «Маш гайхамшигт», 1969 - «Улс даяар маш гайхамшигт», 1970 - «Ит­гэлт даяар дурсагдах», 1971 - «Манлайг баясга­лант», 1972 - «Бүхнээ дур­сгалт», 1973 - «Улс даяар гайхамшигт», 1974- «Бат нягт» гэжэ нэрлэгдэжэ ябаа. Нилээн нaha гатал­жа ябабашье, Дамдин абарга hүүлшынхиеэ аяар 1996 ондо Улсын их баяр наадамда хабаадаа hэн (65 наhандаа).
 
Дамдин бүхэ гансал ба­рилдаад ябаагүй, хүндэ атлетикын спортоор шалгаржа, 1961 ондо 362,5 кг үргэжэ, Ул­сын дээдэ амжалта тогтоон, алтан ме­дальда хүртѳѳ.
 
Дамдин бүхэ олон шабинараа эрхим бэр­хэ барилдаашад бол­гон хүмүүжүүлэн гар­гаа. Иигэжэ манай ню­тагай Тэртэ угай Дан­занай Дариин Дамдин Монгол арадай дунда шалгаржа, Даяар дур­сагдаха Далай Даян Дархан абарга гэhэн солотой болоhон юм.

 
 
Урда уряа сагhаа нааша манай арад эрын гурбан наада үнгэргэжэ, hүр харбалгаар, бүхэ барилдаагаар, мори урилдаагаар түрүүлhэшүүлдэ магтаал, соло дуудажа, hайн шан барижа баярлуулдаг.
 
Анхан аба хайдагhаа эдэ мүрысѳѳнүүд эхиеэ абана гэжэ тоологдодог. Тиигээд тайлга тахилга хэhэнэй удаа үнгэргэгдэдэг болоhон. Буддын шажанай дэлгэрхэдэ, эдэ мүрысѳѳнүүд бүришье үргэнѳѳр үнгэргэгдэдэг болоо.
 
Мүнѳѳ үедэ дасангуудта эдэ заншалта мүрысѳѳнүүд ехэ үргэнѳѳр үнгэргэгдэдэг болонхой. XXIV дугаар Бандидо-Хамба лама Дамба Аюшеев, урдандаа ѳѳрѳѳ бэрхэ тамиршан ябаhан, заншалта буряад арадай мүрысѳѳнүүдые хүгжѳѳхэ хэрэгтэ ехэ анхаралаа хандуулна. Арад зоной элүүр энхэдэ эдэ мүрысѳѳнүүд, hорилгонууд сэхэ нүлѳѳлнэ ха юм. Элүүр энхэ хүнэй ухаанииншье hонор, сэдьхэлыншье тэнюун байдаг.
 
Монгол орондо Улсын ехэ Наадамай барилдаанда табадахи дүхэригhѳѳ эхилээд, хүндэтэ нэрэ, солонууд үгтэнэ. Түрүүлжэ «нашанhаа» эхилнэ. Удаань «заан» соло олгогдоно. Түрүү hуури эзэлhэн бүхэ «арсалан» солодо хүртэнэ. Дахин түрүүлхэдэнь «абарга» соло олгогдоно. Гурбадахияа илахадань бүгэдэ арадай «Даян абарга», удаань дабагдашагүй «Даян Дархан абарга» гэhэн үндэр соло олгогдоно. Тиигээд лэ саашадаа Бүгэдэ арадай дабагдашагүй «Далай Даян Дархан абарга» гэжэ солоёо дуудуулжа, гүрэн түрэ соогоо суутай, хүндэтэй бүхэ болон тодорно.
 
2010 оной ноябриин 13-да Россиин Буддын шажантанай заншалта Сангхын дали доро уласхоорондын турнир Даяар дурсагдаха Далай Даян Дархан абарга Дариин Дамдинай дурасхаалда зорюулагдаhан буряад барилдаан Санага нютагта үнгэргэгдѳѳ. Энэ барилдаанда монголой хоёр бүхэ барилдаашад хабаадаа юм. Нэгэниинь түрүү hуурида гараа. Абсолютна hуури Захаамин нютагай Ринчин Санжиев абаа.
 
Хоёрдохиёо баhал иимэ турнир Енгорбой нютагта үнгэргэгдэhэн юм.

 
 
Дамдинай эхэ Дари Санага нютагhаа уг гарбалтай, эгээ ехэ Мэдэгмаа басагаяа Санагадаа орхижо хатуу шэрүүн сагай үедэ Монгол орон ошоhон юм. Тэндээ ошоод хоёр хүбүүтэй болоо: Дамдин, Ринчин. Дамдин хүбүүниинь «Далай Даян Дархан абарга» гэжэ солодо хүртѳѳ. Харин Ринчин Улаан-Баторай «Тэрэлжэ» ресторанай ноёор бүхы наhаараа хүдэлhэн юм.
 
Дамдин дүрбэн үхибүүтэй. Ехэ хүбүүниинь Баяраа- уласхоорондын классай спортын мастер, үндэhэн барилдаагаар «заан» солотой. Угаа дамжуулжа Баяраагай хүбүүн ехэ суута бүхэ барилдааша боложо ябана.
 
Дамдин абаргын олон аха дүүнэр Санага нютагта ажаhуудаг.