1990 гаран оной уеэр Дээдэ Ториин гол дээгуур сартуул угтанай булэгууд арба гаран яhатан hуудаг байна. Эдэ зон болбол Халха Монголhоо 1638 ондо Ильба ахалагшатай туруушын булэгууд гаража, Сэлэнгэ мурэнэй баруун талаар, Зэдэ урадхамалай хойто бэеэр гаража, Тори нютагаар таража hууhан намтартай. Тэдэнэй хойноhоо 1640—1660-аад оной багаар хэдэ-хэдэн булэгуудээрээ сартуул угтан ерэжэ Ториин голоор тараhан байгаа ха. Энээн тухай Дээдэ Торидо hуудаг наhатай убгэжөөлнууд: Максам, Т. Дашаанай, Норбын Ломбо юумэд өөhэдынгөө бэшэмэл судар дээрэhээ хэлэжэ угэhэн байна. Мун энэ нютагай багша ябаhан ажалай ветеран X. Ё-Ц. Цэрэновэй бэшэмэл судар дээрэhээ абтажа бэшэгдэбэ. Тэдээнэй хэлэ бэшэг дээрэhээ абажа бэшэхэдэ, сартуул угтанай Хачитан аймагуудhаа гараhан айлнууд гэбэл: Базын Базартан, Жундуйтон, Еши-Доржотон гэхэ мэтэ hуудаг юм.
ХАЧАНУУДТАН: Норбын Ломботон, Антон Дэмбэрэлтэн ба Табанайтан гэхэ мэтэ.
ХАТИГАНТАН: Дашиин Содномпилтан, Лудэбтэн, Цэдэн-Еши Хиндаатан гэхэ мэтэ.
ХЭРДЭГТЭН: Абидатан, Цэрэн-Доржотон.
АШАБАГАДТАН: Дашаанайтан, Батуухатан.
САЛЖУУДТАН: Бальжитан, Максамтан, Данзантан. Сартуул угтан: Буянтуевтан. ХОРЧОДТОН: Цэдэбэй Цэбаантан, Бомбаатан.
ЦОНГООЛ УГТАН: Дашажабтан, Жапов Дэмбэрэлтэн гэхэ мэтэ. БУЛАГАДТАН: Бимбатан, Дэмбэрэлтэн.
БУЖЭГӨӨНТЭН: Нинтайтан hуудаг. Дээрэ дурасагдаhан 11 эсэгын аха дуунэрhээ гараhан булэгууд хамтадаа 260-аад айл, 900-аад хун зонтой нэгэ ехэ хамтын ажахы болоод, нютагайнгаа суута хубуун финын дайнда илажа гараhан, Буряадай туруушын герой болоhон Гармажаб Гармаевай нэрэмжэтэ колхоз болоод ажаhуудаг юм. Энэ нютагта hуудаг сартуул угтаниие нэрэ обогсорни тодорхойлон дурасабал:
ХАЧАТАНУУД яhатанда ородог айланууд гэбэл: Эльбын хубуун Баян, Баянай хубуун Аян гэжэ байhан. Аянай хубууд: Цэбэг, Табанай хоер байгаа. Эльбын хубуун Баян, Баянай хубуун Аян гэжэ байhан. Аянай хубууд: Цэбэг, Табанай хоер байгаа. Цэбэгэй 4 хубууд Раднаа, Буянта, Унжэд, Бабуу ба 2 басагад: Дудаари, Дэлиг.
Радна 4 хубуудтэй байгаа: Юроолта, Мархаа, Хубай, Ундэр Доржо.
Хубай 5 хубуудтэй байгаа: Жамсаран, Очор, Доной, Лубсан, Далай.
Жамсаранай хубууд: Цэдэнжап, Хандажап болоно. Очор ухибууд угы байгаа, Лубсанай хубууд Гурэ, Данзан. Далайн хубуун – Базар.
Донойн хубуун Даша. Даша ухибууд угы байгаад Тучинтэнээс Гомбо – Сурэниие ургэжэ абасан байна. Гомбо-Сурэнэй хубууд: Содном-Еши, Лубсан-Цырен, Цырен-Доржи, Лубсан-Сампил, Доржи, Гомбо , 2 басагад: Света, Валя.Содном-Еши 1 хубуун-Зорикто, 2 басагад –Света ба Надя болоно. Светын нухэр Артем, басаганиинь Саша. Надя нухэр Бористойгоо 3 басагад: Аюна, Валя, Булгана( би болоноб),, 1 хубуун – Амир.
Лубсан-Цырен 3 хубуудтэй: Баир, Жаргал, Эрдэм; 1 басагатай-Туяна. Баир хубууниинь 2 басагатай: Туяна басаганиинь 2 хубуутэй: Лхасаран, Зана. Цырен-Доржи 3 басагадтай: Марина, Ирина, Лена.
Лубсан-Сампил Баир гэжэ хубуунтэй. Баир –Зорикто хубуунтэй, Дарима басагатай. Доржи – Саян хубуутэй, Соелма, Туяна басагадтай. Соелма басаганиинь - Сарюна басагатай.
Гомбын хубуун Мунхэ, Мунхэ-Тамир хубуунтэй, басагад- Алена, Жаргалма хоер ухибуутэй-Золто,Алтана .
Валиин хубуун Алдар гэжэ нэрэтэй, басагадни: Шура, Арюна. Шура басаганиинь 2 хубуун- Амгалан ба Аламжи, басаганиинь Нарана. Арюна Эрдэни хубуутэй.
Света 3 басагадтай: Эржена, Сурена, Надя.
Цэбэгэй хубуун Раднаа, тэрэнэй хубуун Мархаа, Мархаагай хубуун Норбо, Норбын— Жамбал, Жамбалай хубуун Ломбо, Ломбын хубуун Александр, Александрай — Аюура. (10-дахи уе дамжажа ябана). Мархаа гэдэг 7 хубуудтэй, 3 басагадтай байгаа. Мархаагай ехэ хубуун Норбо, 2-хи хубууниинь Осор, 3-хин Дугар, 4-хи хубууниинь Гэлэг-Жамца (дооромбо лама), 5-хинь Домин, 6-хинь Бизьяа, 7-хи хубууниинь Шодогор гэжэ нэрэтэй байгаа. Гурбан басагадни: Долгоржаб, Дулмажаб, Дари (Жамбалай Ломбоhоо абтаба).
САЛЖУУД УГТАНhАА ГАРАhАН УЕНУУД:
Хайрандайтан, Хандавайтан, Эбильгэтэн, Этегэлтэн, Жогордоотон, Обоолойтон, Намсарайтан, Гэндэнтэн, Доржотон, Галдантан, Максамтан, Ханда-Доржотон, (12 уе турэлθθ залгажа ябана).
АШАБАГАДУУД угтанай уетэн: Начахан гэдэг 5 хубуудтэй байhан: Дурма, Сэнгээ. Арьяа, Болод, Зааза. Дурма бол 2 хубуудтэй байгаа: Цондогор, Афоня. Цондогорой хубуун Сэмжэд, тэрэнэй хубуудэ: Вампил, Банзаракца Вампилай хубуудэ: Рэнчин, Чингэнэй, Ранжал, Ранжал 2 хубуудтэй байhан: Санжай, Будажаб. Будажабайн хубуун Батомунхэ. Афонин хубуун Цэбэг, Цэбэгэй хубуудэ: Чоен, Цэнгэн, Дэлиг. Дэлиг 2 хубуудтэй: Цэдэн, Гарма. Цэдэнэй тэрэнэй хубуун Жамсаран. Жамсаранай хубуудэ: Дашараб; хубуудэ: Шагжа, Цэбээнжаб. Шагжын хубуун Банзаракца, дан,, Дамдинсурэн, Гомбо. Дашарабданай —Андрей. Сэнгэйн хубууд: Жэмбэ,Шираб. "Арьяагай хубууд: Сэхэтэ, Намдаг, Гэцэл. Болодой хубууд: Жэмбэ, Гомбо, Цэдэн, Сундуй. Гомбын хубуун Бууцай. Зааза 4 хубуудтэй байhан: Эшэгэ, Хушага, Даалама, Башал. Эшэгэй хубуудэ: Засаг, Банзархан, Бимба. Засагай хубуудэ: Доржо, Чагдар.Доржын хубууд: Хуриг, Чагдар. Хуригын хубуун Бимба. Дамбын — Ханда-Доржо. Бамба 3 хубуудтэй байhан: Жан-чаб, Дэмбэлэй, Борбой. Дэмбэлэй 3 хубуудтэй байгаа: _Хуцанай, Жабанай, Чойдоб. Хуцанай 2 хубуудтэй байhан: Базар, Дугар. Базарай хубуун Сурэн. Дугар 2 хубуудтэй: Сурэн, Дашажаб. Нима 2 хубуудтэй: Дашидоржо, Мунхэ-Жаргал. Найданай "хубуун Ойдоб. Жалцанай хубуудэ: Содбо-жалцан, Лэгдэн, Чоглой, Чагдар-сурэн. Цэрэнэй хубуудэ: Тудэб, Лубсан-Гомбо, Хандажаб, Дугарсурэн. Сурэнэй хубуун Бато-Очир. Дашажабай — Содном-дагба. Дашидоржын хубууд: Бадмажаб, Цэрэн-Доржо, Дамдинжаб, Чоглойн хубуун—Бато-Очир. Тудэбэй хубууд: Даша, Сэмжэд, Гомбожаб, Хандажабай хубууд: Борис, Николай. Дугар-сурэнэй хубуун Баяр. Бато-Очирой хубуун Александр. Дашидоржын — Жаргал. Гомбожабайн хубууд: Бата, Алексей, Ойдобой хубууд: Басила, Владимир, Андрей, Александр. Цэрэндоржын—Шараб, Бато-Очир 4 хубуудтэй байhан: Жаргал, Саяан, Чингис, Эрдэм. Даншаанай 3 .хубуудтэй байгаа: Доржо, Лубсандоржот Евгении. Сэмжэдэй хубуун Дашанима. Борисой хубуун Эрдэм. Баярай—Дугар.
ХАЧИНТАН аймагууд: Нинтайтан, Уухэй Мэргэнтэн, Муу-Убайтан, Сайн-Хачинтан. Сайн-хачин 6 хубуудтэй байгаа: Цуута, Цууталай, Ниндай, Цеедэй, Табан, Чидагоон. Цоедэйнь баhал 6 хубуудтэй байhан: Хусхэн, Хусхэнэй, Баня, Банзаракца, Уваш, Дальжич. Табанайн хубуудэ: Даша, Гооновор. Баниин хубуун Борбоочо. Банзаракца гурбан хубуудтэй байгаа: Гончог. Цихеэ, Гургууль. Увашын хубууд: Бадма, Шараб, Осор. Гонгорой хубууд: Ангаа, Шодон, Шудэхее, Вампил. Цэхеэнэй хубууд: Дэмчиг. Чоймбол, Дагба, Бурагтаан. Шолхой гэдэг 5 хубуудтэй байhан: Енин, Хабта, Уханаача, Осор, Сампил. Чортоон 4 хубуудтэй: Гулгэн, Гулгэнэй, Дарма, Буянта. Осорой хубууд:
Нaмхай, Лудэб. Шодон 5 хубуудтэй: Сухэдэй, Самбуу, Мунхэ, Даша, Доди. Вампил 2 хубуудтэй: Муухаш, Чойдон.
Урданаймнай эхэ эсэгэнэр угаа таһалхагүйн тула ехэл оролдодог, үриин һүлдэ гуйжа үргэдэг, мүргэдэг, хүнһөө хүүгэдые үргэжэ абадаг байгаа. Урдандаа газар газарта уг угаараа һуудаг байһан, ун унгинарайнгаа ажаһууһан орон нютаг, бууса аргагүйгөөр сахидаг, тахидаг байгаа. Иигэжэ уг омогоороо, айл хотоороо нютаг нютагта түбхинэжэ һуухадаа, үбэлэй һүниин утада үльгэр таабарияа хэлсэжэ байха үедөөл, ямар угай зон ямар зан абаритай, аяг аашатайб, шанар шэнжэтэйб гэжэ бэе бэеэ ажаглан хараад, хошон зугаа болгожо, иимэхэнүүд шүлэглэмэл мүрнүүдые зохёоһон байха. Угаа һайнаар мэдэхэ; угаа үргэлжэлүүлхэ; түрэл гаралаа мэдэхэ; угайнгаа бэшэг шэнжэлхэ; уг гарбалаа гутаахагүй гэжэ оролдохо; буряад хэлэеэ гүнзэгыгөөр шудалжа, дээшэнь үргэжэ, ёһо заншалаа һэргээхэ гэжэ hананаб.
Хүн бүхэн долоон үеhөө уг гарбалаа сээжэ мэдэхэ еhотой. Эхэ эсэгынгэй уг гарбалы мүнхэдөө мэдэжэ ябаха, үндэр нэрыень дээшэн үргэжэ, уг гарбалаа саашан үргэлжэлүүлхэ, хүнэй зэргэ хүн болохо -- манай уялга.
Түгэсхэлдөө сасуутан нүхэдтөө
Түрэл буряад арадайнгаа
Түүхэ домог, уг гарбалые
Дабхар олон үе сагуудаар
Дамжан ерэhэн еhо заншалые
Аятай зохидоор түүрээжэ,
Аялга дуугаа зэдэлүүлэн ябаял! -- гэжэ уряалан таанадтаа хэлэхэ дуратайб
Комментарии