Ториин угсаатанай намтарhаа 1600 онhоо эхилээд манай нютагай намтаhаа, гараhангарбал тухай. «Хачинуудш изагууруун тэмдэг эгуун дэгээр бэчэгдэбэ. Анха эртэ урда цагта, сайн хагануу самаргаан бээрэ, Бошогто хагаануу бусаргаан бээрэ Монгол газар ээцэ Хэрэлэн Хэмээгчэ нэрэт нутаг ээцэ Эльбэ Эбэн, аха дэгуу хоер, нэгуудэл эеэр нэгуужуу мануу энэ Ториин нутагта тогтожуу, нутагжажуу сагуугсан байна.

Мун тэрэ Эльбын аймаг ээцэ ундэслэгуулэн уе уеынь илгабарчилан бичэжуу, домог болгожо бэчэгдэбэ. Мун Эльбын хубууд ээчэ эгуунээс хойшо уе уеынь илгажуу бэчэгдэбэ».

1990 гаран оной уеэр Дээдэ Ториин гол дээгуур сартуул угтанай булэгууд арба гаран яhатан hуудаг байна. Эдэ зон болбол Халха Монголhоо 1638 ондо Ильба ахалагшатай туруушын булэгууд гаража, Сэлэнгэ мурэнэй баруун талаар, Зэдэ урадхамалай хойто бэеэр гаража, То¬ри нютагаар таража hууhан намтартай.

Тэдэнэй хойноhоо 1640—1660-аад оной багаар хэдэ-хэдэн булэгуудээрээ сартуул угтан ерэжэ Ториин голоор тараhан байгаа ха. Энээн тухай Дээдэ Торидо hуудаг наhатай убгэжеелнууд: Мак¬сам, Т. Дашаанай, Норбын Лсмбо юумэд ооhэдынгоо бэшэмэл судар дээрэhээ хэлэжэ угэhэн байна. Мун энэ нютагай багша ябаhан ажалай ветеран X. Ё-Ц. Цэрэновэй бэшэмэл судар дээрэhээ абтажа бэшэгдэбэ. Тэдээнэй хэлэ бэшэг дээ¬рэhээ абажа бэшэхэдэ, сартуул угтанай Хачитан аймагуудhаа гараhан айлнууд гэбэл: Базын Базартан, Жундуйтон, Еши-Доржотон гэхэ мэтэ hуудаг юм.

ХАЧАНУУДТАН: Норбын Ломботон, Антон Дэмбэрэл¬тэн ба Табанайтан гэхэ мэтэ.

ХАТИГАНТАН: Дашиин Содномпилтан, Лудэбтэн, Цэдэн-Еши Хиндаатан гэхэ мэтэ.

ХЭРДЭГТЭН: Абидатан, Цэрэн-Доржотон.

АШАБАГАДТАН: Дашаанайтан, Батуухатан.

САЛЖУУДТАН: Бальжитан, Максамтан, Данзантан. Сартуул угтан: Буянтуевтан. ХОРЧОДТОН: Цэдэбэй Цэбаантан, Бомбаатан.

ЦОНГООЛ УГТАН: Дашажабтан, Жапов Дэмбэрэлтэн гэхэ мэтэ. БУЛАГАДТАН: Бимбатан, Дэмбэрэлтэн.

БУЖЭГθθНТЭН: Нинтайтан hуудаг. Дээрэ дурасагдаhан 11 эсэгын аха дуунэрhээ гараhан булэгууд хамтадаа 260-аад айл, 900-аад хун зонтой нэгэ ехэ хамтын ажахы болоод, нютагайнгаа суута хубуун финын дайнда илажа гараhан, Буряадай туруушын герой болоhон Гармажаб Гармаевай нэрэмжэтэ колхоз болоод ажаhуудаг юм. Энэ нютагта hуудаг сартуул угтаниие нэрэ обогсорни тодор-хойлон дурасабал,

ХАЧАТАНУУД яhатанда ородог айланууд гэбэл: Эльбын хубуун Баян, Баянай хубуун Аян гэжэ байhан. Аянай хубууд: Цэбэг, Табанай хоер байгаа. Эльбын хубуун Баян, Баянай хубуун Аян гэжэ байhан. Аянай хубууд: Цэбэг, Табанай хоер байгаа. Цэбэгэй  4 хубууд Раднаа, Буянта, Унжэд, Бабуу   ба  2 басагад: Дудаари, Дэлиг.

Радна 4 хубуудтэй байгаа: Юроолта, Мархаа, Хубай, Ундэр Доржо.

Хубай 5 хубуудтэй байгаа: Жамсаран, Очор, Доной, Лубсан, Далай.

Жамсаранай хубууд: Цэдэнжап, Хандажап болоно.

Очор ухибууд угы байгаа,  Лубсанай хубууд Гурэ, Данзан.

Далайн хубуун – Базар.

Донойн хубуун Даша. Даша ухибууд угы байгаад Тучинтэнээс Гомбо – Сурэниие ургэжэ абасан байна.

Гомбо-Сурэнэй хубууд: Содном-Еши, Лубсан-Цырен, Цырен-Доржи, Лубсан-Сампил, Доржи, Гомбо , 2 басагад: Света, Валя.

Содном-Еши 1 хубуун-Зорикто, 2 басагад –Света ба Надя болоно.

Светын нухэр Артем, басаганиинь Саша.  Надя нухэр Бористойгоо 3 басагад: Аюна, Валя ( би болоноб), Булгана, нэгэ  хубуун – Амир.

Лубсан-Цырен 3 хубуудтэй: Баир, Жаргал, Эрдэм; 1 басагатай-Туяна. Баир хубууниинь 2 басагатай:              Туяна басаганиинь 2 хубуутэй: Лхасаран,  Зана. Цырен-Доржи 3 басагадтай: Марина, Ирина, Лена.

Лубсан-Сампил  Баир гэжэ хубуунтэй. Доржи – Саян хубуутэй, Соелма, Туяна басагадтай. Соелма басаганиинь  - 1 басагатай.

Гомбын хубуун Мунхэ, басагад- Жаргалма, Алена.

Валиин  хубуун Алдар гэжэ нэрэтэй, басагадни: Шура, Арюна. Шура басаганиинь 2 хубуун- Амгалан ба Аламжи, басаганиинь Нарана.

Света 3 басагадтай: Эржена, Сурена, Надя.

 Цэбэгэй хубуун Раднаа, тэрэнэй хубуун Мархаа, Мархаагай хубуун Норбо, Норбын— Жамбал, Жамбалай хубуун Ломбо, Ломбын хубуун Алек¬сандр, Александрай — Аюура. (10-дахи уе дамжажа ябана). Мархаа гэдэг 7 хубуудтэй, 3 басагадтай байгаа. Мар¬хаагай ехэ хубуун Норбо, 2-хи хубууниинь Осор, 3-хин Дугар, 4-хи хубууниинь Гэлэг-Жамца (дооромбо лама), 5-хинь Домин, 6-хинь Бизьяа, 7-хи хубууниинь Шодогор гэжэ нэрэтэй байгаа. Гурбан басагадни: Долгоржаб, Дулмажаб, Дари (Жамбалай Ломбоhоо абтаба).

САЛЖУУД УГТАНhАА ГАРАhАН УЕНУУД:

Хайрандайтан, Хандавайтан, Эбильгэтэн, Этегэлтэн, Жогордоотон, Обоолойтон, Намсарайтан, Гэндэнтэн, Доржотон, Галдантан, Максамтан, Ханда-Доржотон, (12 уе турэлθθ залгажа ябана).

АШАБАГАДУУД угтанай уетэн: Начахан гэдэг 5 ху¬буудтэй байhан: Дурма, Сэнгээ. Арьяа, Болод, Зааза. Дурма бол 2 хубуудтэй байгаа: Цондогор, Афоня.

Цондогорой хубуун Сэмжэд, тэрэнэй хубуудэ: Вампил, Банзаракца Вампилай хубуудэ: Рэнчин, Чингэнэй, Ранжал, Ранжал 2 хубуудтэй байhан: Санжай, Будажаб. Будажабайн хубуун Батомунхэ. Афонин хубуун Цэбэг, Цэбэгэй хубуудэ: Чоен, Цэнгэн, Дэлиг. Дэлиг 2 хубуудтэй: Цэдэн, Гарма. Цэдэнэй тэрэнэй хубуун Жамсаран. Жамсаранай хубуудэ: Дашараб; хубуудэ: Шагжа, Цэбээнжаб. Шагжын хубуун Банзаракца, дан,, Дамдинсурэн, Гомбо. Дашарабданай —Андрей. Сэнгэйн хубууд: Жэмбэ,Шираб. "Арьяагай хубууд: Сэхэтэ, Намдаг, Гэцэл. Болодой хубууд: Жэмбэ, Гомбо, Цэдэн, Сундуй. Гомбын хубуун Бууцай. Зааза 4 хубуудтэй байhан: Эшэгэ, Хушага, Даалама, Башал. Эшэгэй хубуудэ: Засаг, Банзархан, Бимба. Засагай хубуудэ: Доржо, Чагдар.Дор-жын хубууд: Хуриг, Чагдар. Хуригын хубуун Бимба. Дамбын — Ханда-Доржо.

Бамба 3 хубуудтэй байhан: Жан-чаб, Дэмбэлэй, Борбой. Дэмбэлэй 3 хубуудтэй байгаа: _Хуцанай, Жабанай, Чойдоб. Хуцанай 2 хубуудтэй байhан: Базар, Дугар. Базарай хубуун Сурэн. Дугар 2 хубуудтэй: Сурэн, Дашажаб. Нима 2 хубуудтэй: Дашидоржо, Мунхэ-Жаргал. Найданай "хубуун Ойдоб. Жалцанай хубуудэ: Содбо-жалцан, Лэгдэн, Чоглой, Чагдар-сурэн. Цэрэнэй хубуу¬дэ: Тудэб, Лубсан-Гомбо, Хандажаб, Дугарсурэн. Сурэнэй хубуун Бато-Очир. Дашажабай — Содном-дагба. Дашидоржын хубууд: Бадмажаб, Цэрэн-Доржо, Дамдинжаб, Чоглойн хубуун—Бато-Очир.

Тудэбэй хубууд: Даша, Сэмжэд, Гомбожаб, Хандажабай хубууд: Борис, Николай. Дугар-сурэнэй хубуун Баяр. Бато-Очирой хубуун Александр. Дашидоржын — Жаргал. Гомбожабайн хубууд: Бата, Алек¬сей, Ойдобой хубууд: Басила, Владимир, Андрей, Алек¬сандр. Цэрэндоржын—Шараб, Бато-Очир 4 хубуудтэй байhан: Жаргал, Саяан, Чингис, Эрдэм. Даншаанай 3 .ху¬буудтэй байгаа: Доржо, Лубсандоржот Евгении. Сэмжэдэй хубуун Дашанима. Борисой хубуун Эрдэм. Баярай—Дугар.

ХАЧИНТАН аймагууд: Нинтайтан, Уухэй Мэргэнтэн, Муу-Убайтан, Сайн-Хачинтан. Сайн-хачин 6 хубуудтэй бай¬гаа: Цуута, Цууталай, Ниндай, Цеедэй, Табан, Чидагоон. Цоедэйнь баhал 6 хубуудтэй байhан: Хусхэн, Хусхэнэй, Баня, Банзаракца, Уваш, Дальжич. Табанайн хубуудэ: Даша, Гооновор. Баниин хубуун Борбоочо. Банзаракца гурбан хубуудтэй байгаа: Гончог. Цихеэ, Гургууль. Увашын хубууд: Бадма, Шараб, Осор. Гонгорой хубууд: Ангаа, Шодон, Шудэхее, Вампил. Цэхеэнэй хубууд: Дэмчиг. Чоймбол, Дагба, Бурагтаан. Шолхой гэдэг 5 хубуудтэй байhан: Енин, Хабта, Уханаача, Осор, Сампил. Чортоон 4 хубууд¬тэй:  Гулгэн, Гулгэнэй, Дарма, Буянта.   Осорой хубууд:

Нaмхай, Лудэб. Шодон 5 хубуудтэй: Сухэдэй, Самбуу, Мунхэ, Даша, Доди. Вампил 2 хубуудтэй: Муухаш, Чойдон.

Дагбын 4 хубууд: Шэрнин, Норбо, Борбоончо, Цомбон. Енин 4 хубуудтэй: Ринчин, Жаб, Дондидо, Базар. Хабтын хубуун Гадяан. Осор 5 хубуудтэй байгаа: Жамбал, Дабаа, Данзан, Чагдар, Орхоонзо. Дарма 4 хубуудтэй: Базар, Гэлэг, Доржо, Ваандуу. Раднын хубуун Доржо. Будын хубуун Дондог. Н а м х а й 3 хубуудтэй байhан: Дарамбал, Мунхэ, Цэрэн-Доржо. Лудэб 2 хубуудтэй: Шэрэ, Лубсан. Дондог 3 хубуудтэй: Арьяа,

Раднаа, Шараб. Доржын хубуун Вата. Муухаша 5 хубууд¬тэй байгаа: Ринчин, Базарсада, Нама, Жаб, Бамбарту. Дондог 3 хубуудтэй: Шэрнин, Сада, Турэн. Ринчин 2 ху¬буудтэй байЬан: Лубсан, Гарма. Борбоочин хубуун Лубсан-жэмбэ. Цамбын хубуун Эшидоржо. Дарамбалай 2 хубуудэ: Гомбожаб, Цэрэн-Доржо!Мунхын хубууд: Гооной, Цагаан-Бата, Пурбэ, Чагдаржаб. Шарабай хубуун Бадмацэрэн. Батын хубуун Эшэ. Шэрнинэй хубуун Еши. Гармын хубуун Бата-Цэрэн. Лубсан-Жэмбын хубууд: Олзо, Мунхэ. Гомбожабай хубуун Ринчиндоржо. Хачинтан аймагай "уг гарабалые ажалай ветеран 80 гаран наhанай, худоо ажахын колхозой туруулэгшээр ябаhан Бадмацэрэн Вандановай сударhаа  ба  1981 ондо Цэрэн Дашиевай Гомбо-Сурун Доноевто  изагуурын ундэсэн хэрдэг ясатаны туухые ухи хубуудтэнь зорюулжа  буулгажа бэшэгдэhэн домогhоо абтаба.

 Халха монголоос гаража ерэсэн буряадууд Сэлэнгын баруун бэедэ гаража, Зэдын юсэн голнуудаар таража суусан байха юм. Эдэ зонууд урда цагаас нааша элдин сайхан баян нютагта суужа олон малтай. Унэр ухибуудтэй, уса ногоо элбэгтэй, олзо шуубэр ехэтэй, уужам хангай гол губээгээр бужа, намаршажа, убэлжэжэ суудаг байгаа. Тэдээн тухай сартуул буряадай домог, дурадхал дээрэ ба хуучанай буряадай аман угэ дээрэс абтасан байна.

Энэ уг гарбалтай эхин Дээдэ-Ториин хачануудай дунда ехэ эрдэмтэй, суута мэдээжэ хунууд бии. Зургаадахи турэлтэ Эльбын Мархаа гэжэ 7 хубуудтэй: Домин, Шодогор, Норбо, Бизья, Гэлэг-Жамца, Осор, Дугар Долгоржап, Дулмажап, Долгор гэжэ ба 3 басагадтай  байhан байгаа. Тэдэнэр бултадаа монгол хэлэ бэшэгтэ hураhан байна, Домин, Норбо, Гэлэг-Жамца Осор ба Дугар хубуудынь тугэд хэлэ мэдэхэ, бэшэжэ  уншажа шадаха байгаа. Тэрэ уедэ тэдэнэр ехэ  ухаантай хунууд гэжэ тоологдодог байгаа.

Тэрэ хубуудэй нэгэн Норбо баабайнь нютаг дээрэ мэдээжэ, ехэ ухаантай байгаа. Нютагтаа залуушуулые суглуулаад  хэшээл унгэргэдэг байгаа. Эгээн бага хубууниинь Мархаагай Дугар гэжэ нэрэтэй. Дугар хубууниинь «Зурхай» мэдэхэ тиигээд ламанарые зурхайда   hургадаг байба.Хоер хубуудынь Домин ба Гэлэг-Жамца лама болоhон байна. Табадахи хубууниинь Гэлэг-Жамца  Тугэдтэ hуража «Дооромбо» гэжэ нэрэ зэргэтэй болоотой.

Саашань  мэдээжэ хунуудыень тоолохо гээ бол: Евгений Бадмаев – буряадай эрдэмтэн, Дугаржап Дашиев –буряад арадай артист болон ушоошье олон хунууд бии.

Мунθθ хадаа  бужэгоонтэн угhаа гараhан Доноев Гомбо-Сурун Дашиевичай  сэрэгэй албанда ябахадаа хани нухэр Цыренжап Содномпиловнада бэшэhэн нэгэ бэшэгтэй танилсуулха дурамни хурэнэ. Нэн туруун эжы аба хоер тухайгаа хθθрэхэ дурамни хурэнэ. Хайрата эжы аба хоерни мунθθ угы, тэдэ хоер  зургаан хубууд ба 2 басагадые турэжэ, бултандань мэргэжэл олгоhон байна. Ухибуудынь бултадаа hайн мэргэжэлтэй, булта hайнаар худэлжэ байдаг, хуу бултыень зуб харгыда табиhан байна. Абамни хадаа барилгашан мэргэжэлтэй байгаа.

Тиигээд нютагтаа гое гэрнуудые, малай байрануудые баридаг байгаа юм. Барилгашадай бригадын бригадир олон жэлдэ ябаа юм. Ехэ амжалтатай, парторгооршье, колхозойнгоо  хутэбэрилэгшθθршье  худэлθθ юм. Ухибуудэйнь дунда багшанаршье бии, жолоошодшье, фермернуудшье бии юм. Энэ домогые Гомбо-Сурун Доноевто изагуурын ундэсэн ясатаны туухые ухи хубуудтэнь зорюулан анха туруун самбарласан 1981 ондо 72 настай Цэрэн Дашиев бэшэсэн байна. Саашань шадаха мэдэхэ зэргээрээ ургэлжэлуулбэбди. Иимэ домог хун болгондо байха угы. Тиимээсээ энэ домогые манай Зэдын аймагай Дээдэ-Тори ба Улзар нютагайхид ямаг уг гарбалтайб гэжэ мэдэхээр. Муноо уеын залуушуулда ехэ сонин байха гэжэ сананаб. Саашань схемэ  харагты.