Элhэн  тоонто  нютагнай  Буряад  орондоошье,  холо  ойрын  нютаг  нугануудааршье  олоной дунда Yндэр  тYрэлтэ  гэгээн  Цыден  Содоевой  тYрэhэн  газар  гэжэ  суурхахаhаа  гадна  ажалша  малша  зонуудаараа,  олон  Yхибүүдтэй  айлнуудаараа  мэдээжэ  болонхой  ааб даа.
 
Элhэн  нютаг  тухай hургуулиингаа  YхибYYдээр  шэнжэлгын ажал ябуулжа  байхадаа,  эндэ  ажаhуугшад  Һэнгэлдэр  ба  Оторшо шоно угайнхид  байна гэжэ мэдэжэ  абаhан  байгааб.

Нютагай  тYYхэ  мэдэхэ  Yбгэдөөр  хөөрэлдэхэдэмни,  багшын  ажалай  ветеран  Бухаев  Очир  Мухтарович  урданай  тYYхэ  уудалан,  ехэ  hонин  юумэнуудые  хөөрэгшэ  бэлэй.Тэрэхөөрөөень  hанажа,  Очир Мухтаровичай  Һэнгэлдэр  эсэгын  уг  гарбал  тухай  бэшэhэнномhоонь  хэhэгYYдые  хэрэглэн  оруулбаб.  «Элhэн  нютагай  Номол  Һэнгэлдэр  эсэгын  тYYхэ  тухай  манай  эндэхи  урданай  юумэ  hайнмэдэхэ  Yбгэд  хөөрэдэг  hэн.  Һэнгэлдэр  эсэгэ  6  хYбYYтэй  байhан,  тэдэнэй  Номол  гээшэнь  Элhэн  нютагта  байрлажа,  мYнөө  Yеын  зоной  уг  эхилүүлhэн  юм. 

Номол Һэнгэлдэр  эсэгын тYYхэ  тухай  манай  Элhэн  ба  БYхсэхөөн  нютагай  арад  зон  хэлэхэдээ,  Эхирэдhээ  угтайбди  гэлсэдэг.  Энгиин  нүХэнhөө  олдоhон  Эхирид  бухын нүхэнhөө олдоhон  Булгадгэжэ  хоёр  ахадYYнэр  байhан.  Юундэ  иигэжэ  хэлэдэг  юмбэ  гэхэдэ,  тэдэнэй эсэгэнь  удаан  саг  соо  холо  дайн  сэрэгтэ  ябаhан гэхэ,  эхэнь  энэ  Yедэ  хоёр  хYбYY  тYрэhэн,  ондоогоор  хэлэбэл,  харида  гараагYй басагад  эдэ  хоёрые  тYрэhэн  байжа,  зоной  дунда  зугаагай  гарахагYйн  тулаудагад  энгиин  нYхэнhөө  олдоhон  хYбYYе  Эхирид,  бухын нYхэнhөө  олдоhые  Булгад  гэжэ  нэрлээбди  гэжэ  хэлэhэн  юм. 

Эхирид  гээшэ  эрэ  ганса  Зонхи  гэжэ  хYбYYтэй.  Зонхиhоо  Һэрхэ  Һэрхээлдэй  хоер  гараhангэхэ.  Һэрхээлдэйн  хYбYYд  Шоно  Һэнгэлдэр  хоёр.  Һэрхэйн  хYбYYдАбзай  Баяндай  хоёр.  Һэнгэлдэрэй – Хазуухай,  Хадаалай,  Хамнигадай,  Соодой,  Yлдэй,  Уухан.  Соодой  гурбан  хYбYYтэй.  Ехэнь  ЗYYхэй,  Эмгэй,  отхониинь  Ооли.  ЗYYхэй  дYрбэн  хYбYYтэй:  хоерынь бYхэшYYл,  хоерынь  бөө.  Yлгэнhөө  заяагдаhан  Yлюухэй  Горье  хоёр,  Тэнгэриhээ  заяагдаhан  Тэхэ  Мунхи  хоёр.  Эмгэй  Номол  Хаалга  хоёртой.  Оолиинхоёр:  Хубсай,  Сагаан  эсэгэ.  Хаалга  дYрбэн  хYбYYдтэй.  Элhэн  нютагта  Тэхээнэг  гэжэ  хYбYYнэйнь  Yрэ  бэенYYд  бии.  НYгөө  гурбанайнь  нэрэнYYд  мэдэгдэнэгYй.  Баргажанда  нYYжэ  ерээгYй.  Номол  5 хYбYYдтэй: Yхэлюун,  ХYдьхэ,  Һабай,  Амашка,  МYнхэ. 

Баргажанда  Һабай  хYбYYниинь  баабайтаяа  нYYжэ ерэhэн.  НYгөөдэ  дYрбэниинь  далайн хойто  тээ  Онго  ЗYлхэ  мYрэнYYдэй  захаар  ажаhуудаг  юм  гэдэг.  Һабай  гээшэ  Һалуужан  Бамбари  хоёр хYбYYтэй,  баhа  Yргэжэ  абаhан  хамниган  хYбYYтэй,  нэрэнь  нюдэлжэ  асарhан  Нюдхэн  эсэгэ.Һалуужанай  Тобхой  Һахуур хоёр.  Бамбариин  Арамхи,  Баяhаан,  Байда,  Баанай,  Олмо  гээшэд( Эдэнhээ  элhэнэйхид  мYнөө  Yедэ  угаа  дамжуулан,  Yнэр  баян  ажаhуунад). 
 
Саашань ажалаа Баргажан  нютагта  Һэнгэлдэр  омогтоной  нYYжэ  ерэhэн  тухай хөөрөөгөөр  YргэлжэлYYлхэмни.
 
Хазуухай  эсэгэhээ  ноёд,  Хадаалай  эсэгэhээ  бөөнэр,  Соодойэсэгэhээ  баатарнууд  гараhан  тYYхэтэй.  1730  оноор  Хазуухайн  Буура  болон  Һэнгэлдэрэй  Yсөөхэн  айл  Баргажан  гол  нYYжэ  ерэhэн  байгаа.  Хамнигад,  ортод  харшалжа,  мал  адууень  хулуужа,  буляажа,  баhажа  эхилхэдэнь,  тэсэжэ  ядаад,  hөөргөө  нYYжэ  ябаhан  юм.  Баргажан  дайда  ехэ  баян,  ортон  хамниган  хоёрhоо  бэшэ  ондоо  яhанай  хYн  зон  Yгы.  «ХутагагYй  мяхатай,  hYхэгYй  тYлеэтэй»  дайда  байна.  Иимэ  баян  нютаг  орхижо  болохогYй  гэлдээд,  Номолой  хYбYYн  Һабай  баатарые  «шимнай  ошол  даа»  гэжэ  идхажа  ороhон  гэдэг.
 
1740  оноор  Андрей  Шэбшеевэй  хYтэлбэри  доро  олон  айлнууд,  мYн  Һабай  баатар  гэр  бYлөөрөө,  Номол  эсэгэеэ  абаад,  Ойхондо  Yбэлжөөд,  хабар  болоходо,  малаа  туужа,  Хилмын  Хушуунда  буугаад,  удаань  Баргажан  мYрэнэй  адаг  хYрэжэ,  саашаа  ябаhаар,  Элhэндэ  хYрэжэ  тогтоhон  гэдэг.  Элhэнэй  урда  боори  тэрэ  сагта  нарhан  модоор  бYрхөөгдэhэн,  мYнөөнэйхи  шэнги  элhээр  хушагдаагYй  байгаа.  Амбаарта  жалгаhаа  баруулжаа  урса  гэрнYYдые  барижа  эхилhэн  юм.  Тэндэ  юундэ  байрлаа  юм  гэхэдэ,ХYнтэйгөөр  малаа  бэлшээхэдэнь  таарамжатай,  тYлеэн -  газаань,  ой  соонь  ан  гYрөөhэдшье  олон  байгаа.  Баргажанай  урда  hалаа  мYрэндэшье,  Баргажан  голдошье  загаhан  тон  элбэг,  хабар  загаhадай  тYрьhөө  хаяха  Yедэ  тармуураар  тармажа,  эрьедэ  гаргадаг  байhан  гэдэг.
 
Далайн  хойноhоо  hубари  hубариhаар  зон  олоор  нYYжэ  ерэжэл  байгаа.  Хамнигад  буряадуудай  газар,  уhа  буляалдаhан  зандаа  байжа,  хилэ  гаргажа  «Ута  хуреэ»  бариhан  юм.  Баргажан  острогой  ноёд  ортодhоо  эдилгэ  абажа,  арсалдааболюулхаяа  нэгэшье  оролдоогYй  байhан гэдэг. 
 
Һабай баатар  буряадуудаа  дахуулаад,  хамнигадай  газар  руу  добтолжо,  буляалгаhан  адуу,  Yхэр  малаа  hөөргэнь  буляажа  асарhан  гэдэг.  Һабай гээшэмнай  хYсэ  тамираар  тон  ехэ,  юрын  хYнhөө  2 – 3  дахин  холо  харбадаг, мэргэншье  байгаа.  «Ута  хуреэень»  hандаргажа:  «Дахяад  мал  зөөри  бY дээрмэдэгты,  болёогYй  hаатнай,  юумыетнай  YзYYлхэб,- гэжэ  занаhан  юм  гэхэ.  Тиигэhээр  байтар  Баргажан  голойнхиддээрмэдэлгын  ехыетэсэжэ  ядахадаа,  Селенгинскэ  воевододо  Ахадай  Байдай  хоероо  эльгээжэ,  мэдYYлгэ  барихадань,  шалгалта  хэгдэжэ,  Баргажанай  острогой  захирагша  ба  хасагуудые  ажалhаань  гаргажа,  заримыень  сYYдтэ  Yгэhэн  байгаа.  Ортодой  тайшаа  айжа,  олон  зоноо  дахуулжа,  Хори  руу  тэрьедэhэн  гэдэг.  «Ута  хуреэ»  hандаргаха  гэhэн  захиралташье  гараhан  юм.  Ортод,  хамнигад  hYрдэжэ,  дахяад  дээрэм  хэнгYй,  буряадуудаараа  эбтэй  боложо,  худа  урагшье  боложо,  архи  тамхияа  хамта  эдлэжэ,  амгалан  байдал  тогтоhон  юм  гэдэг.
 
Yшоо тииихэдэ Соодой  баатарай  Нэхэлэйе  нагасануудhаань  асарhан  тухай  домог  манай нютагта мэдээжэ.
 
Һэнгэлдэрэй  бага  хYбYYн  Уухан  гээшын  хадамуудынь  Алайр – Боохоной  Шарайд  Галзуудайнхид  байhан юм. Өөрөө  тон  залууханаар  наhа  бараhан  гэхэ,  тиихэдэнь  hамганиинь  хээлитэйгээр  тYрхэмYYдтээ  бусаhан  байгаа.  Нагасануудынь  хYбYYндэнь  Боро  ГYзөөн  гэжэ  нэрэ  Yгөө. Боро  ГYзөөн  ехэ  боложо  бэеэ  хYсэхэдөө,  аргагYй  ехэ  хYсэтэй  баатар  хYбYYн  болоhон  гэдэг.  Ажал  хYдэлмэришье  хэхэдээ,  аба  хайдагташье  ябахадаа,  барилдаха,  урилдахадаашье  нагасануудhаа  YлYY  шадалтай  байhан  юм.  «Маанадhаа  YлYY  байна»,- гэжэ  нагасануудынь  хоро  hанажа,  энэ  хYбYYе  аргынь  оложо  хороохо  гэжэ  нюусаар  хэлсээ  хэжэ  эхилээ.
 
Эхэнь  энэ  хэлсээн  тухай  мэдээд,  хYбYYнэйнээ  ами  наhа  абарха  бодолдо  абтажа,  Соодой  абгадань  дуулгаха  гэжэ  шиидэбэ. Соодой  гээшэ  баатар  хYн  байhан  юм.  Бэринь  холтоhоор  хYниие  хээд,  олон  тээhээнь  зYYгээр  хадхажа,  нYхэ  сараануудые  гаргаад,  хYбэриг  хилээмэ  соо  хэжэ, пеэшэн  соо  болгоод,  Соодой  абгадань  эльгээhэн  юм  гэдэг.  Абгань  энээнииень  абаад,  нэгэл  удхатайгаар  иимэ  холоhоо  эльгээгээ  еhотой  гэжэ  бодоод, аргааханаар  тойруулжа  зYhэн  хоер  болгоходонь, зосооhоонь  холтоhон  хYнэй  гарахада,  бодолгото  боложо  иигэжэ  Yзэлhэн  юм гэхэ.  Нагасануудтаяа  манай  аша  хYбYYн  Боро  ГYзөөмнай  ехэ  боложо,  тэдэнhээ  YлYY  бэрхэ  хадань хороохо  гэhэн  hэдэлгэ  хэжэ  байна  еhотой.  Тэрэ  Yедэ  Соодой  70  наhа  хYрэжэ  ябаhан,  Yшөө  хYсэ  шадалаа  нэгэшье гээгээгYй  ябаhан  гэлсэдэг.  Тиигээд  аха  дYYнYYдээ,  хYбYYдээ  суглуулжа,  зYбшөөл  хэлсэжэ  эхилээ.  Олоороо  хэлсэжэ,  Соодой  баабайгаа  ошохо  гэжэ зYбшэлдөө. Тиихэдээ  Yлдэй  дYYгэйнгөө  хYлэг  шарга  мори  унажа  ошохо  гэлдээ.
 
Аянда  мордохынгаа  урда  хуяг  дуулгаяа  Yмдэжэ,  номо  hаадагаа  ахажа,  hэлмэ  хутагаяа  зYYжэ,  хYсэд  сэрэгшэ  болоод,  тогоон  соо  хYрэнгэ  хYYлэжэ,  тYбшөөр,  танха  тодхожо,  тYYдэг носоолгоод,  хоймортоо  забилжа  hуугаад,  забизаяа  мулталангYй  hуумга  тодхоhон  тогоон  дээгуур  урагшаа  хойшоо  гурба – гурба  дахин  hYрэжэ  гараhан  гэдэг.
 
Тэрэнэй  hYYлээр (ябаhан)  хэрэг  бYтэхэ  байна  гээд,  орон  дэлхэйдээ  сэржэм  сагаагаа  Yргөөд,  Үлдэй  дYYгэйнгээ  хYлэг  шарга  мори  унаад,  Ангар  мYрэниие  гаталжа,  Алайр – Боохон  тээшэ  мордоhон  юм.
 
Худануудтаа  хYрэхэдэнь,  хYндэтэйгээр  угтажа,  ехэ  олон  Yдэрэй  найр  наадан  болоhон  гэдэг.  Забhар  оложо,  аша  хYбYYнтэеэ  хөөрэлдэжэ,  ябаhан  хэрэгээ  хэлэхэдэнь,  Боро – ГYзөөн: «Биябалсахаб»,- гээ.  «ХYбYYнтнай  намтай  ябалсахань», - гэжэ  эхэдэнь  дуулгахадань,  хYбYYндээ  яhаяа  барюулха  байгааб  гэбэ  ха.
 
Тиигээ  hаа  баруун  хойнохи  тээнгиеэ  хажууда  hуу  гэжэ  Соодой  хадам  ахань  хэлээ.  Тээнгиеэ  тYшөөд  hуухадань,  баруун  гарынь  YргYYлээд,  хYбYYндэнь эхынгээ  яhа  бари  гэжэ,  hуга  руунь  харбуулжа  унагааhан  юм  гэхэ.
 
Тиигэжэ  эхынгээ  яhа  баряад,  худанууд  нагасануудайнгаа  адуун  hYрэгыень  эблYYлжэ  туугаад,  зYYшээ,  Ангар  мYрэн  тээшэ  гYйлгэлдэн  ябаа.  Худануудай  тэлэрэн  гэхэдэ,  худашье,  зээ  хYбYYншье,  адууншье  Yгы.  ТYргэн  аба  сэрэг  эблYYлээд,  хойноhоонь  нэхэжэ  ошоhон  юм.  Хабар  боложо,  Ангар  мYрэнэй  мYльhэн  муудажа,  эндэ  тэндэ  соорхойнууд  бии  болоhон  байгаа.  Соодой  Боро – ГYзөөн  хоёрой  Ангар  мYрэнэй  зYYн  бэедэ  гараад  байхада,  аба  сэрэг  баруун  бэедэ  хYрэжэ  ерээ.  Тэрэ  сасуу  Ангарын  мYльhэн  таhаржа  урдан  ябашаhан  гэдэг.  МYрэниие  гаталжа  шадахаяа  болиходоо,  харбажа  эхилхэдэнь,  годлинуудынь  Ангарын  тэнгhээ  алтаад,  уhа  руу  унажа  байба.  Соодой  худань  годлиингоо  YзYYртэ  тамхи  орёожо  уяад: «Худанууд,  тамхи  баригты!» - гэжэ  хашхараад,  баруун  эрьедэ  гаратарнь  харбажа  Yгөө.  Аша  хYбYYниинь  баhа  тамхи  годлидоо  уяжа: «Нагасанууд,  тамхи  баригты!» - гэжэ  хашхараад,  Ангар  мYрэнэй  нYгөө  эрье  хYрэтэр  харбажа  Yгөө.
 
Ангарын  баруун  бэедэ  тохой  алаг  гYYн  унагатаяа  орёолоод  Yлэhэн  байгаа. Соодой  эхынь  гурбан  хабhа  hYбөөлөөд: «Худанууд,  мяха  баригты!» - гэжэ  хашхараад,  унагаажа  Yгэhэн.  Аша  хYбYYниинь  унагыень  гурба  hYбөөлөөд: «Нагасанууд,  мяха  баригты!» - гэжэ  хашхараад  унагаажа  Yгэhэн  юм.
 
«Худанууд,  нагасанууд  баяртай!» - гэжэ  хашхаралдаад,  адуугаа  туугаад,  ЗYлхэ  мYрэн  тээшэ  гYйлгэлдэжэ  ошоhон.
 
Тохой  алаг  адаhан  Соодой  Һэнгэлдэртэндэ  зөөри  бY  болуужаг  гэжэ  ардаhан  юм.  Тэрээнhээ  хойшо  Соодой  Һэнгэлдэрэйнхид  тохой  алаг  адуу  баридаггYй.  Хаа – яа  ямар  нэгэ  хYнэй  иимэ  мори  асараа  hаа,  хойшолонгынь  ехэ  муу  гэдэг.  Иигэжэ  Соодой  зоной  дунда  «Суута  Соодой,  зээ  хYбYYниинь  нэхэжэ  асаруулhан  дээрэhээ  Нэхэлэй»  гэжэ  тYYхэдэ  ороhон.  Соодойн  ехэ  хYбYYниинь  сэсэн  хYн  байhан  тула  зYбтэ  ЗYYхэй,  хYлэг  моринииньYлдэйн  шарга  морин  гэжэ  алдар  сууда  гараhан  юм.
 
Һабай  баатарай  Нюдхэн  хYбYYе  асарhан  тухай  домог олоной анхаралда дурадханаб.
 
Һабай  Байгал  далайн  хүрэжэ,  мүльhээр  хушагдахалаар,  нютагаа  айлшалжа  ошоhон  юм.
 
Тэндэhээ  бусаха  замдаа Баргажанай  адагhаа  урагшаа,ой  соогуур  агнуури  хэhээр,  Ойбонтын  тала  хYрэжэ  ерэhэнюм.  Ойн  нэмэридэ  утаан  гаража байба, адаглан харахадань,тYYдэгэй  хажууда  хYн  hуужа  байба.  Тойроод  адуун  hYрэг  бэлшэжэ  ябаба.  ТYYдэгтэ  дYтэлхэдэнь,  нэгэ  залуухан  хYбYYн  hуужа  hуугаа.  hабай баатар сайгаа  шанажа,  мяхаар  шYлэ  гаргажа,  тэрэ  хYбYYгээ  хYндэлжэ  танилсаа.  Тэрэньбаян  хамнигадай  адуушан  хYбYYн байба. Энэ хамниган хYбYYн  Yншэн  гэжэ мэдэбэ.  Һабай  баатар  энэ хYбYYндэ иимэ  дурадхал  хэлэбэ: «Ши  адуушан  ябажа  зөөри  олохогYйш.  Нэгэ  унаганайшье  шонодо  барюулаа  hаань,  жэл  соо  миинтээр  хYдэлхэш,  Yншэн  хYниие  Yмөөрхэ,  хайрлаха  хYн  байхагYй.  Намтай  адуугаа  туугаад,  Баргажан  руу  ябалса.  Шамда  хахад  адууешни  Yгэхэб,  hамга  абуулхаб,  гэр  байра  барилсажа  Yгэхэб», - гээ.  Yглөөгуур  уур  хираанаар  адуун  hYрэгөө  захадажа  туугаад, тэдэ хоер  Баргажан  уруугаа  гYйлгэлдэжэ  ябаа. 

Баргажанhаа  хоер  Yдэрэй  зайда  хоноhон  газартаа  шэнэhэ  модо  хайгаад  харбахадань,  годлинь  хYрэнгир  шэнэhэ  модондо  шаагдаад  байгаа.  Нэхэжэ  ерэhэн  сэрэг  энээниие  хараад,  өөhэдөө  ойлгохо  аабза  гэhэн  юм.  Хамнигадай  адуугаа эрьехэдэнь,  hYрэг адууниинь Yгы  байшаба.Тэдэнэй адуунай  мYрөөрньдахан  ерэжэ,  Yнөөхи  шэнэhэндэ хYрэхэдэнь, тэдэнэй дунда  ехэ гайхал болобо. Шэнэhэндэ шаагдаhан годли хараад,өөhэдөө  харбаад  туршахадань,  эгээ  шадалтайнуудайнь  годлинууд  арай  шамай  шэнэhэндэ  ороhон,  зариманайнь  годлинууд  хальhалаад,  газарта  унажа  байгаа.  «Иимэ  баатар  хYнтэй  тэмсэжэ шадахагYй  байнабди,  мYнөөдөө  нэхэнгYй  орхие», - гэлдээд,  хамнигад бусаhан  юм  гэдэг.  Һабай  баатар  хэлэhэн  Yгэдөө  хYрэжэ,  тэрэ  хYбYYндээ  хахад  адууень,  hааха  Yнеэ,  хони  Yнжэ  Yгөөд,  гэр  бYлэ  болгоhон  юм  даа.  Тэрэ  хYбYYгээ  нюдэлжэ  асарhан  «Нюдхэн»  гэжэ  нэрлэhэн  байгаа.
 
(Нюдхэн  Алсагар  Булсагар  хоёр  хYбYYтэй  болоhон  юм.  Алсагарай  Эрдэни. Эрдыниин  Эрхэтэ  Эргюунсэ  хоёр.  Эрхэтэ  Задуу  гэжэ  нэгэ  хYбYYтэй.  Задуугай  Буда,  Бадма,  Бимбаран.  Булсагарhаань  Бушка  Ярбаахан  хоер.  Бушкаhаа  Босоолой (боо, амагуй(немой)),  Налхайша.  Налхайшаhаа  Хашархаан.  Хашархаанhаа  Шагдар.  Шагдарhаа  Ошор (дайнда  Yгы),  Шэмэд  басаган.  YригYй)
 
Хориин  хамнигад  олон  жэл  Yнгэрhэн  хойно  энэ  хирэдэ  Һабай  баатар  Yтэлөө  ёhотой  гэлдээд,  нэхэжэ  ерэhэн  юм  гэлсэдэг.  Тэрэ сагта  Һабай  баатар  70  гаранхай,  хабар  гэрэйнгээ  нэмэридэ  наранда  нюргаа  шаража  хэбтэхэдэнь,  хамнигад  хYрэжэ  ерээд: «Бидэ  Yhөөгөө  абахаа  ерээбди,  маанадаар  туршалсаха  шадалтай  hаа,  туршалса!» - гэжэ  хашхаралдаhан  юм  гэхэ.  «Үхэхэ  хYнэй  Yгэ  дууладаг  юм  гэлсэдэг», - гээд,  гэртээ  орожо,  хуяг  дуулгаяа  Yмдөөд,  hэлмэеэ  зYYнхэй,  номо  hаадагаа  Yргэлэнхэй  гаража  ерээд: «Тээ  тэрэ  обоолоотой  нYYлэ  харана  гYт?  Тэрээниие таhа  харбажа  туршая.  Айлшад,  хYндэеэ  тогтоожо,  урид  харбагты», - гээ  юм.  Тэрэ нYYлэнь  200  гаран  алхамай  зайда  байгаа.  Хамнигадай  годлинууд  нYYлэдэ  хYрэнгYй  газарта  унажа  байгаа.  Тэдэнэй  hYYлээр  Һабай баатар  нэгэ годлёор  оройень  таhа  харбажа  унагаагаад: «Зай, иигээд  туршалсаха  хадаа  туршалсаябди», - гээд,  номо  годлиёо  тамшаалгажа  байгаа  гэхэ.  «Иимэ  хYн  маниие  дабхарлан  харбажа  унагаахадаа  болохо.  Бидэ  туршалсахагYйбди», - гээд,  гYйлгэлдэжэ  ябаhан  юм  гэхэ.
 
Тэрээнhээ  hYYлдэ  олон  жэл  Yнгэрhэн  хойно  бYлэг  хамнигад  дахинаа  ерэhэн  гэдэг.  Тиихэдэ  Һабай  баатар  90  гаран  наhатай,  нюур  шарайнь  уршалдаhан,  нидхэнYYдынь,  дээрэхи  зубхинуудынь  hанжажа,  нюдэнYYдээ  хушажа,  сэхэ  юумэ  харадаггYй  байгаа.  Хамнигад  газаа  ерээд: «Һабай,  байна  гYш?  Yтэр  гаража  ерэ,  бидэ  Yhөөгөө  абахаяа ерээбди» - гэжэ  хашхаралдаhан  юм  гэхэ.
 
Һабай  орон  дээрэhээ  бодожо,  хуяг  дуулгаяа  Yмдэжэ,  нюдэнYYдээ  тэртэлжэ  өөдэнь  болгоод,  гаража: «Таниие  нэгэ  нэгээр  харбажа  унагаахамни», - гэжэ  номо  годлиёо  булсуудань  хYрэтэр  татасагаажа  байгаа  ха. Хамнигад  hYрдэжэ: «Ямар  Yтэлжэ,  шадалаа  буурахагYй  хYн  гээшэб,  дахин  Yhөө  нэхэхэгYйбди», - гэлдээд  ябаhан  юм  гэлсэдэг.  Дахин  хамнигад  ерээгYй.  Һабайшье  100  наhа  хYрөөгYйхэнөөр  наhа  бараhан  юм.  Хэды  жэл  болоhон  хойно  хYбYYдэйнь  баабайгаа  хYдөөлhэн  газарта  ерэхэдэнь,  сээжэ  соонь  шоно  уурхайлжа  тYрэhэн  байгаа. Yбсууниинь  яhанууд  мYнгөөрhэгYй  хYжэ  яhанhаа  бYридэhэн  байгаа  юм.  Баатар  хYнэй  яhан  иимэ  байдаг  юм  гэлсэдэг.
 
Оторшо Шоно уг тухай суглуулhан мэдэсэнYYд олоной анхарал татаха гэжэ найданаб.
 
Шоно уг хадаа баһа өөрын һонирхолтой үндэһэ һууриин түүхэтэй юм байна.  Энээн тухай үльгэр домогуудһаа, урда сагта бэшэгдэһэн зохёолнуудһаа, бэе бэедээ дамжуулжа  хэлэһэн хөөрөөнүүдһээ ойлгожо абанабди.
 
Урдандаа Тарилан гэжэ нэгэ хүн Алахай гэжэ нэрэтэй удаган һамгатай байба. Тэдэ хоёр үхибүүгүй байһан дээрэһээ Эхирэд ба Булгад хоёрые үргэжэ абаад адуулһан юм гэжэ зугаа бии байгаа. Эхирэд гээшэнь шоно угай эхи табиһан юм ха.
 
Эртэ сагта Барга – Баатар гээшэ гурбан хүбүүтэй байба. Гурбан хүбүүдэйнь ахань Элюудэр мэргэн, тээлинь – Гур – Буряад, багань – Хоридой мэргэн байһан. Элюудэр мэргэнһээ хальмаг обогтон гараһан, Гур-Буряадһаа Эхирэд Булгад хоёр, Хоридой мэргэнһээ хори оботон гараһан юм гэжэ Доржо Банзаров Хүдын буряадууд тухай тэмдэглэһэн түүхэ соо тобшо тэды хэлэһэн байдаг.
 
Шоно гэһэн нэрэ Шонын үхибүүн байхадаа шонын нүхэнһөө олдоһон хадань үгтэһэн гэхэ. Багахан хүбүүе ангуушад ой сооһоо оложо асараад, хүмүүжүүлжэ,  хүл  дээрэнь гаргаба. Шоно ехэ болоходоо,  эрхим ангуушадай тоодо орожо,  очеульска тунгусуудаар нүхэсэдэг, хамтадаа  ан гүрөөлөө агнадаг, һүбэлгэн ухаатайдаа тэдэнэйнгээ дунда ехэ хүндэтэй хүн болоһон юм.
 
Энэ үедэ тунгусууд  ба буряадууд агнууриингаа газар буляалдажа, дундаа эбгүйнүүд байба. Зүлхэ мүрэнэй урда бэеые али алинайншье  өөрымнай газар гэжэ тоолодог дээрэһээнь ходо хэрүүл, сохилдоон наншалдаан, шууялдаан гарадаг һэн. Тиихэдэнь  Шоно тунгус басагаар һамга хэжэ абаха гэжэ шиидэбэ. Нэгэ шэг шарайгаар сэбэрхэн, абари зангаар зохидхон, ажал хүдэлмэридэ дүйтэйхэн Шононго гэжэ нэрэтэй басагые шэлэжэ, гэр бүлэ болобо. Иигэжэ эдэнэр арсалдаатай хоёр талые эблэрүүлһэн юм гэһэн  түүхэтэй. Хамтаа байжа тэдэ хоёр 7 хүбүүтэй болоһон. Тэдэнь: Басай, Борсой, Бурлай, Һэтэб, Боогол, Соогол, Түмэнтэй болонод.
 
Баргажан голойнхидтой, тэдэнэй тоодо Элһэнэй үбгэд хүгшэдтэй  хөөрэлдэхэдөө: «Шонын долоон, Шобхойн найман» байһамди  гэжэ хэлсэдэгыень нэгэтэ бэшэ дууладаг һэмби. Иимэ нэгэ түүхэ байна.
 
Хэдэн һараараа ой тайгаар тунгус  нүхэдөөрөө агнуури хэжэ ябахадаа, Шоно нэгэ тунгус басагатай ниилэжэ, хүбүүтэй болобо ха. Нэгэтэ Шоно элбэг  олзотой агнууриһаа бусажа, өөрынь барижа үгэһэн урса гэртэ амяараа байдаг хоёрдохи һамгандаа буугаад амаржа байба.
 
Энэ үедэ  һамганиинь хоёрдохи һамганайнь байдаг нютагта түрэлхидөө эрьежэ үзэхэеэ  ерэбэ. Гэнтэ тэрэ үбгэнэйнгөө нэгэ залуу эдеэ шанажа байһан эхэнэрэй хажууда бишыхан хүбүү тэбэреэд эрхэлүүлжэ байхыень обёорбо. Тиигээд тэдэнэй хажууда тэрэнэй  хүрэжэ ерэхэдэнь, үбгэниинь гэнтэ һамгаяа хаража, хүбүүгээ газарта табяад, хоёрдохи һамгаяа хүбүүтэйнь номо годлёор харбажа алахаяа һэдэбэ. Шононго һамганиинь энээнииень хорижо, газарһаа  хүбүүень абажа эрхэлүүлжэ байхадаа хэлэбэ: «Би үни хада шинии асардаг олзоор хоёрдохи гэртэй болоо ха гэжэ тухайлдаг болонхой ябааб»,- гэбэ.
 
Тэдэнэр бэе бэеэ ойлголсожо, саашадаа эбтэй ажаһуужа, үхибүүдээ хамтадаа  үргэжэ, хүл дээрэнь табиба.  Хоёрдохи һамганһаа гараһан хүбүүгээ Хамнай (хоёрдохи һамганһаа гараһан хамнай) гэжэ нэрлэһэн юм. Энээнһээ боложо «Шонын 7, Шобхойн 8» гэхэдээ боложо магад.
 
Эдэ Шонын найман хүбүүдһээ шоно угай бухы буряадууд угаа дамжуулан ябанабди даа. Ородой хасаг изагууртанай Ураал уулые гаталжа, Сибирь дайдые дайлан эзэлжэ, ород заимка, тосхонуудые, острогуудые байгуулжа эхилхэдэнь, эзэгүй сүлөө дайда газарнуудые бэдэрэн ябаад, Зүлхэ мүрэн худар, Ойхон, Баргажан, Хурамхаан, Ивалга, Кудара, Кабанскаар таран ажаһууна.
 
Мүнөө сагта Хамнайн уг дамжуулагшадые ондоогоор Зүүһэдэй угай гэдэгшье (Хамнайн түрэһэн эхэнь Зүүһэдэй угай бэлэй). Эдэнэр Баргажаар, Иволгаар, Оронгоор, Боргойн талаар, Ольхооной ба Качугай, Эрхүүгэй можоор байрладаг юм байна.
 
Эртын сагта бидэнэй үбгэ эсэгэнэр Байгалай эрьеэр ба ара талын Анга, Зүлхэ, Худанса, Хуурай гэжэ нютагуудта бэшэ буряадуудаараа хамта һуужа байһанаа, 1740 – өөд оноор Баргажан голдо, оротодой анхандаа байрлаһан газарта,100 шахуу  эхирэд  буряадуудай зарим үрхэ айлнууд  эндэ ерэжэ нютаглаһан түүхэтэй  юм.  Тэдэнэр эхирид обогой шоно, һэнгэлдэр, абзай, үсхэн тоото булгад,  баяндай, эмхэнэд, галзууд, сэгээнэд гэһэн угай зон байба. Тэдэнэрэй ахалагшань Андрей Шэбшэйн Буура аймагай Эхирэд отогто хабаатай  һэн. Эдэ дахуулжа асарһан зонойнь үльгэр түүхэ гэбэл, Зүлхэ мүрэн шадарай Хүүлингэ нютагай буряадууд  Сибириин уласые дайлахыень эльгээһэн ород сэрэгшэдэй ерэхэдэ, амгалан байдалаа аршалха, хамгаалха шадалайнгаа барагдахада, тэдэнэр сугларжа суглаа хэхэдээ, ород сагаан хаанай мэдэлдэ орохые шиидэбэ. Зарим  шоно эсэгын буряадууд түрүүтэй зон ород сэрэгүүдтэй химаралдаа гаргажа, 1848 онһоо эхилээд хоёр жэлһээ үлүү эсэргүүсэл үзүүлһэншье байна.
 
Иоган Фишер 1774 ондо хэблэлдэ гаргаһан ном соогоо Зүлхэ мүрэнэй эрье шадар 2 жэлэй туршада болоһон буһалгаан тухай бэшэнэ. Документ соо энэ буһалгаан хадаа «Оторшын хүдэлөөн» гэгдэнэ, юундэб гэхэдэ буһалгаа эхилэгшэд, тэндэ хабаадагшад оторшо, түмэнтэй шоно угай зон, тэдэниие ударигдагша Шүбтэхэй байгаа. Хуули хусэтэй ха юм даа. Энэ дайнда ударигдашань алуулhан, бэшэниинь элдэб зэмэ амасаhан юм.
 
Шүбтэхэй, Оторшо, Заяахай гурбан Бурлай шонын хүбүүд.Баргажанай буряадуудай эгээ түрүүшын шүүлингэ шоно угай хүн Сахалинай Уудай байһан юм.
 
Элһэнэй оторшо угай зон эндэһээ эхилээд,  мүнөө хүрэтэр модоной һалаа  мYшэр мэтэ һалаалан олошоржо, угаа дамжажа ябана.
 
 
 
МYнөө hаяхана  «Барга, буриад- монголчуудын угийн бэшэг (Алтан ургийн нагацнууд)» гэhэн угай бэшэгhээ өөрынгөө hарбааалжаниие  нэмэжэ  бэшэбэб. Энэ дансын еhоор,  Эхирид Булагад хоернай Гур Буряадай хYбYYд болоно.  ГYр-Буряад, Хорилдой,  Элюудэр Мэргэн гурбан Барга баатарай Асуйхан хатанай хYбYYд болоно. Барга баатар  Горлосhоо  (Хураласhаа),  саашань  нэгэ Yеын хYнэй нэрэ мэдэгдэнэгYй, Горлос (Хуралас)  - Мисар YлYгhээ, Мисар YлYг (Хара нутаhаа хойшо 9 уеын дараа Yнэржэн hалбаржа байhан) Хунклиутhээ, Хунклиут  Хара Нут (Хара нюдэн) хоёр Тусубу Даудhаа, Тусубу Дауд (Тусу-Бад), Кубай Ширэ, Журлук мэргэн гурбан  Алтан Хутугhаа (хатадынь Баргужин  Гоа, Шарадай, Наятай). Алтан Хутугай эсэгэ  755 оной Yедэ эхээhээ мYндэлhэн байжа болохоор тоолое.

Саашань уг дамжуулhан  хYн 734- оод оной дунда эхэhээ мYндэлhэн хэбэртэй. Удаа дараалан хYнэй нэрэ  мэдэгдэнэгYй. Саашань Ехэ Ирган (Улуг Эрхин) 706 ондо амидаржа байhан. Саашань нэгэ hалаада хYнэй нэрэ  мэдэгдэнэгYй, hYYлээрнь Чилийсэн (Ехэ Эрхин)  - 647 ондо амидаржа  байhан. Сааашань Кео - Лиши, Кео - Лишиhээ  Юувэ -Баеэжин (Баргужин) - 420 ондо амидаржа байhан хYн болоно. Тиимэhээ манай угай hарбаалжан хэдэн мянган Yе жэлэй Yндэhэтэй болобо гээшэ.  Оорынгоо угай hарбаалжаниие хуряангыгаар  фото зураг дээрэ дурадханаб, харин нютагаймнай  дэлгэрэнгы угай hарбаалжангуудтай (номол hэнгэлдэрэй ба оторшо шонын) - нютагайнгаа бYхы зониие оруулhан байхабди - нютагаа хурэжэ,  танилсахыетнай уринаб.
 
Уг гарбалаа, элинсэг хулинсагаа hайн мэдэжэ, абганар нагасанараа хYндэлжэ, хэтэ мYнхэдөө амгалан тайбан hуухамнай болтогой.