Хотолзомо далитан

(угай магтаал)

Уужам hайхан Буряад орондомнай арад зонойнгоо тgшэг тулгуури болоhон, нэрэтэй хүндэтэй, аха заха наhажаал хүнүүд олон гээшэ ааб даа. Манайшье Загаhата нютагтамнай тиимэ хүнүүд олон юм.

Тэдэнэй нэгэн минии γбгэн баабаймни, Дондоков Будашира Гармаевич болоно. Мgнөө танай анхаралда gбгэн баабай тухайгаа хөөрэхэ хgсэлтэй байнаб.

Хара тогоондо хабаатай, хальбан харбаха номондо хабагγй хальбан – гээд хэлсэдэгшье байгаа hаань, хара хγрин тугтай, Араата уряатай хальбантан хурса ухаагаараа, хурдан бодолоороо илгардаг байhан тухайнь угай бэшэгγγд сооhоо мэдэжэ дуулаhан байдагбди.

Υбгэн баабаймни хэлэhээр, эсэгэмни намда юhэн уееэ иигэжэ нэрлэжэ хэлэдэг:

Би Уржэн

Уржэн Согтын,

Согто Будаширын,

 Будашира Дондогой,

Дондог Гармын,

Гарма Зодиин,

Зоди Шээргэнэй,

 Шээргэн Золтын,

Золто Сонимполой,

Сонимпол Зодбын

 гээд саашань эдэ угнай Яруунын аймагай Шэрэнгиhээ хэдэн зуугаад жэлэй саана Эхин Чисаанын  Мухар-Шэбэр гэжэ нютаг руу зөөжэ ерэhэн гээд,  убгэн баабаймнай хөөрэдэг байгаа.

Υбгэн баабай тухайгаа хөөрэхэ болоо hаамни, нилээн удаан, тиимэ hэн тула өөр тухайгаа бэшэhэн намтарhаань иигэжэ уншанаб.

«Би, Гармын Дондогой Будашира, 1929 оной сентябриин 3-да Хэжэнгын аймагай Гγбээ гэжэ нютагта тγрэжэ, Гармын Дондогой эсэгынгээ нэрые нэрлγγлжэ ябанаб. Эхин Чисаанын hургуулида Гγбээ нютагта 1937 ондо hургуулида орооб. 1941 ондо 4-хи класс дγγргээд, Эсэгэ ороной дайнай γедэ хэдэн hуралсалайнгаа жэлнγγдые таhалдуулжа байгаад, 1947 ондо Чисаанын дγγрэн бэшэ дунда hургуули 7-хи класс дγγргээд, hуралсалаймни γе дγγрэhэн юм. Тэрэ γеын «Коминтерн» колхозой гэшγγнээр худөө ажахын ажал бγгэдын  амта таниhан байнаб. 1952 онhоо Элхиин механизаторнуудай  hургуулида hуража трактор жолоодохо эрхэтэй болоод, найман жэлдэ механизатораар хγдэлөөб.

1947 ондо hургуулида hуража ябахадаа, комсомолдо абтааб. Чисаанын сельподошье колхоз болон совхозой орооhоной складта хγдэлөөб. Нэгэ γе хоёр жэлдэ хонишодой бригадиршье ябагдаа. 1972 онhоо совхозой хусашан  боложо бγлөөрөө хγдэлөөд, 1989 ондо наhанай амаралтада гараад, γшөө гурбан жэлдэ хониндоо ажаллаад, амаралтада гараhанби.

Элдэб янзын колхоз совхозуудай, районойшье, республикыншье  грамотанууд олон. Буряад Республикын Верховно Соведэйшье   грамотада хγртэhэн байгшаб. Дайнай hγγлээр 1941-1945 ондо hайнаар ажал хэhэнэй медальда 1946 ондо хγртөө бэлэйб.

1966 ондо аймагай «Хэжэнгын гол» газетэдэ шγлэг тγрγγшынхиеэ ябуулхадамни гаргажархёо бэлэй. «Байгал» журналда, «Буряад унэн»  газетэдэшье гаргажархидаг юм hэн гээд дγγргэе».

Уг гарбал гээшэ элдэб γнгөөр лэ γргэлжэлhэншье байжа болодог. Минии γбгэн баабай нагасынгаа ехэ басаганhаа тγрөөд, хурайхайтандаа γргγγлжэ γгтэhэншье hаа, наhан соогоо эхэ эсэгынгээ нэрэ γргэхэ γргэлжэлγγлхэ гэжэ оролдоhониинь, 12 γхибγγдынь аша зээнэрынь гэршэлнэ.

Υбгэн абамни сγлөө сагтаа нютаг тухайгаа, өөрынгөө hанаhан соо намтараа аргагγй уранаар дэбтэрнγγд соогоо бэшэhэн байдаг. Тэрэ дэбтэр сооhоонь нэгэ хэдыхэн хубииень иигээд уншанаб.

«…Минии энэ дэлхэйдэ турэhэн жэлдэ эхэ эсэгэмни Жарайда зуhаланда hууhан гэдэг. Минии тγрэhэн нагасатан Эрдэниин Доржотон Харгааhанай зуун эрьеhээ хоёр зуугаад метрэй зайда, Чисаанын хойто эрьеынгээ мγн лэ гурбан зуугаад метрэй зайда добуухан дээрэ хэдэн хотон айл зуhаланда hууhан гээшэ ха. 1929 оной намарай дунда hарын найманай hуни. Минии нагасын арбан юhэтэй ехэ басаган Сэндэмэhээ гараhан хаб.

Тэрэ уедэ манай нагаса баабайтан зургаан хγγгэдтэй болоhон байгаа. Бага хγбγγниинь хоёртой боложо байгаа, Гармын Дондогтон гэжэ хурайхайндаа намайе γгэхэ гэлсээ hэн ха.

Намарай саг боложо байгаа. Улаан нарай намайе гар дээрээ γргэлжэ, Жарайгаа зуhаландаа гэртээ абаашаад, уданшьегγй убэлжөөндөө Мухар-Шэбэр хγрэтэр намайе абаhан эхэ эсэгэ хоёрни гар дээрээ ээлжэлэн γргэлжэ зөөhэн гэхэ.

Иигэжэ би Гармын Дондогой хγбγγн болоhон байгааб. Улаан нарайhаа эжын хγхэнэй hγнэй амта амталаашьегγй, эреэгшэ γнеэнэй hγөөр эбэрэй угжа угзарhаар хун боложо, эхэ эсэгын эрхэ хγбγγн болоо бэзэб даа.

Найма наhа гγйсэтэрөө хэнhээ гаража, хэн болоhоноо мэдэхэшьегγй ябаа hэн хаб. Арбан хоёр наhанhаа минии тγрэhэн эхэмни бии гэжэ ойлгожошье болооб, зγгтөө хγгшэн шγдэгγй эжыгээл минии гэжэ уйлажа байгаад буляалдадаг байhан хγнби.

Алтан дэлхэйдэ тγрөөд, аглаг hайхан агаараар амилhамни, амидарhамни ашата абымни анхарал энхэргэн эхымни энхэрэл юм. Эхэ эсэгэ хоёртоо хэды ехэ γритэй γлөө бииб. Энээниие юугээршье жэшэхын хэм хэмжγγр энэ дэлхэйдэ байхагγй. Яагаашье hаа эсэгынгээ эжынгээ нэрые нэрлγγлжэ ябахые оролдоошьеб, оролдохошьеб. Энээниие γри хγγгэдтээ ойлгуулжа шадаха, γгышье hаа, угайдхадаа өөрөө нэгэ наhаяа хёморолгγйгөөр γнгэргэхэеэ оролдохоб-» гэхэ мэтээр угаа зуб тээшэнь залахые оролдон саашань бэшэhэн байдаг.

Уг гарбалаа зубөөр, наряар сахибал hайн юм бэзэ, тиигэбэшье сагай байдалаар хундэшье γгтөөд, ганса эхэтэйшье байгаад, угаа γргэлжэлγγлхэ саг болодог ха юм даа.

1956 ондо нютагайнгаа басаган Сандидай Дарижабтай айл боложо, арбан хоёр үхибүүдээ «хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүргэбэ». Үхибүүдынь булта хүмүүжэл hайтай, хүндэмүүшэ зохид зантайнууд, ажал хэрэгтэшье бэрхэнүүд. Уурхайhаа гараhан дальбараанууд мэтэ бухы Росси гүрэн соогуураа тараа гэхэдэ алдуу болохогүй.

• Жамьян-Дулма -  Чисаанын дунда hургуулида багшалдаг;
• Даша-Пунсэг – Хэжэнгэдэ;
• Цыренма – Якутскда
• Чимит-Доржо – Загаhатада;
• Жаргалма – Якутскда;
• Саяна – Санкт-Петербургда;
• Золто – Москвада;
• Соелма – Шэтэдэ;
• Гэрэлма – Якутскда;
• Дарима – Екатеринбургда;
• Согто – Загаhатада;
• Чисана – Хабаровскда.

Υбгэн баабаймни дγрбэн хγбγγд, найман басагадынь, аша зээнэрынь  мунөөшье, хожомоошье уг унгияа өөhэдынгөө γри бэедэ зγбөөр ойлгуулжа ябаха бэзэ гэжэ найданаб. Тиимэ болохолоороо, Будашира Дондоковтоной уг угсаа саашаа мγшэтэн ургажа, дэлгэржэ байха юм. Ашанар - 13, зээнэр - 20, гушанар - 5, хурьгэд – 7, бэринэр – 4. Хамтадаа халуун амин – 61 хун болоно.

1990-ээд оной эхеэр шажан мүргэлэй hэргэжэ эхилхэдэ, нютагай хэдэн убгэд, залуушуул сугларжа, Чисаанын буддын шажантанай булэг бии болгожо, түрүүлэгшээр Будашира Дондоковые hунгаба. Буряад ороноймной урданай томо дасангуудай нэгэн байhан Чисаанын дасан бариха гэжэ шиидэбэ. Будашира Дондоков Цырен Бадмаевич Чимитовтай ехэ оролдолго, хэшээл гаргажа, өөрынгөө хүсэл зоригоор дасан барилга ударидажа, түргэн саг соо бүтээгээ. Хулгөөтэ хемороото сагай шуhата зэбуун уедэ Чисаанын дасан 55 жэлэй хугасаа соо хаалтатай хорюултай,  hунэжэ байhанаа, hөөргөө эрьежэ, хуушан хэбээрээ hэргээгдэбэ. 1991 оной июлиин 29-нэй удэр арамнайлагдаа.

 Чисаанын дасанай хуралнууд, нютагай тахилга, субарга барилга, нютагай заhал гэхэ мэтые Будашира Гармаевич оторо эмхидхэжэ, хабаадажа байhан байгаа.

Бүгэдэ буряадуудай съезднүүдэй, СССР-эй Буддын шажантанай съезднүүдэй делегадаар hунгагдаhан байна. СССР-эй журналистнуудай холбооной гэшуун, ажалай ветеран 2004 оной сентябриин 14–дэ наhа бараhан юм. Нютагай эдэбхитэдэй нэгэн байhан минии убгэн баабай Будашира Гармаевич Дондоковой хэжэ ябаhан хэрэгынь, захиhан захяань, бэшэhэн шулэгуудынь, олоной хэрэгтэ хабаадаhан оролдосонь маанарта, ури hадаhадтань ульгэр жэшээ болон улэнхэй.

Арадай туухын алтан дэбтэрэй нэгэхэншье мурынь,  нэгэхэншье дуhалынь алдангуй гамтайгаар тодожо абан, суглуулагшадай нэгэн убгэн баабаймни Будашира Гармаевич Дондоковой алдар нэрэ нютагай зон хэзээдэшье мартахагуйл!

Будашира Дондоковой аша хγбγγн Уржин  Будашириев γбгэн баабайнгаа тγрγγшын шγлэгэй нэгэн болохо «Эсэгын нэрэ» гэhэн шγлэгөөр дγγргэнэб.

«Эсэгын нэрэ»

Эсэгын нэрэ

Эрын ёhоор

Эрхэ бэшэ мγнхэлhэн

Эрэ хγнэй

Эрхэ сулөө

Эрхим зоригоор эдлэhэн.

Эсэгэ тандаа

Эбхэрэн hγгэдэхэ

Энэ минии эрхэ

Хурсаар хараха

Холын бодолдо

Хододоо намай уряалдаг.

Хγдэр гарай

Хγсэ шадал

Хγдэлмэриин дγрэ заяагаат

Булат хатуу

Бата зориг

Баабайн нэрээр харуулаат.

Сэбэр сэхын

Сэсэн бодол

Сээжэ зγрхэндэм носоогоот.

Амитан бγгэдын

Аша туhада

Арюун замда hургаат.

Уг гарбалаа

Удхалан hанаха

Ухаа намда γршөөгөөт.

Урда зааhан

Ухаан бодол

Удхалан бодохо эрхэтэй

Υри тγрэhэн

Υγргэтэ хγбγγнэй

Υршөөл хайра дγγргэhэйб.

Эрэ тγрэhэн

Эсэгын нэрые

Энхэрэн дээрэ γргэжэ

Уг залгаха

Ухаан бодолтой

Υри хγγгэдые γдхэhэйб.