Шой- Нима Хандаков 1927 ондо Сэнсэ нютагта Хойто-Хурьеологто , малшан айлай бYлэдэ тYрэhэн Юм. Эсэгэ – Гунгаев Бато Лопсонович Эхэ - Хандакова Долгор Гармаевна

Шой- Нима Хандаков 1927 ондо Сэнсэ нютагта Хойто-Хурьеологто , малшан айлай бYлэдэ  тYрэhэн  Юм.

Эсэгэ – Гунгаев Бато  Лопсонович

Эхэ -  Хандакова Долгор  Гармаевна

1935 ондо  Шарзын  hургуулида  hуража байхадаа,  Хоборков  Сырен  Лопсонович  гэжэ багшада  заалгаhан  байна.

Энэ  hургуулидаа  4-хи класс  дYYргээд, Орлигой дунда  hургуулида  ошожо  hураа.

1941 ондо hургуулияа  орхижо,  тYрэл  колхоздоо  хYдэлжэ эхилээ. Дайнай  хатуу сагта малшанаар, адуушанаар, хонишоноор, барилгашанаар ябаhан байха   Юм.

Саашань 1955 ондо  Орлигто   гурбан  hарын  курс  эхилээ hэн. Энэ курсада  орожо  « пилорамщик» гэжэ удостоворени абажа  гараад,  колхоозой  пилорамада  хYдэлƟƟ.

1957 ондо  манай  Аха  нютагта  тYрYYшын  трактор  Бии  болоhон  байна.

1959  ондо  колхоозой  тYрYYлэгшэ  Нима  Батаевичые  трактористын курсада  эльгээбэ.

Нэгэ  жэлэй  тухан  соо  Сэлэнгын аймагай  , Тохой тосхондо   эрхимээр  дYYргэжэ, 

«Тракторист- машинист широкого профиля»  гэжэ  аттестат  абаа. 1960 онhоо арбан табан жэлэй  туршада  трактористаар  хYдэлƟƟ.

1981 ондо  августын  нэгэн болотор колхоздоо  хYдэлжэ , пенсидэ гаража, ажалай ветеран болоо  hэн.

Дэлхэйн  алиншье  буланда  гое  hайхан  нютагууд  байдаг  ха  Юм.  Ямаршье  нютагта

хYн  зондоо  ехэ  хYндэтэй  хYнYYд  байдаг  гээшэ.  Тиимэ  хYнYYд  арадай  hэшхэл

hэргээдэг, нангин  заншалнуудые  сахидаг, уладтаа  хYYрээ  дуулгажа  шададаг  байха.

Зоной  ажабайдал  холборонгYй,  Журам соогоо,  hайн  тээшээ  шэглэлтэй  байхын  Тула, тиимэ  урдаа  хараха  хYнYYднай  зYрхэ  сэдьхэлэйнгээ  Yльhые бYхы шадалаараа Yгэжэ ябадаг.

Манай  нютагта тиимэ зон Бии, hая болотор Шойжон-Нима Батаевич  Хандаков хадаа тYрYYшYYлэй нэгэн  байhан Юм. Олон лэ зон энэ хYнhээ « сошоо татадаг» байгаа ха.

Ш-Н. Батаевич Yнэн сэхын тYлƟƟ наhан соогоо ходол оролдожо ябаhан хYн гээшэ.

1998 он болотор тYрэл Саяан тосхонойнгоо нэгэ юрын борохон гэртэ ажаhуудаг байгаа Юм. Энэ хYнэй нэрые гансал нютагтань hайн мэдэхэ байhан ха Юм.

ƟƟрынгƟƟ гэртэ байхадаа ехэл hайн зантай, хYниие  хYндэлхэ, юушье харамнахые мэдэхэгYй хYн hэн.Теэд газа гарабал тад ондоогоор хубилшадаг, олон зоной суглаан дээрэ ехэ ууртайгаар Yгэ хэлэдэг, нютагайнгаа зоной ажалай  журамай тYлƟƟ оролсодог, колхозой хYндэтэй ажалшан байгаа hэн.

Уран шYлэгƟƟр залуу наhанhаа hонирхожо, бэлиг шадабарияа харуулhан байна.1970-1980 онуудаар тэрэнэй бэшэhэн шYлэгYYд аймагай, республикын газетэдэ толилогдоhон байгаа.

Гуурhанай туханда бэлигээ бадаруулан « Адуушанда», « Эмшэдтэ», « Жолоошондо»-гэхэ мэтын шYлэгYYдые бэшэhэн байна.

                      Адуун hYрэгэй эзэн,

                      Хамтын тYрYYшYYлэй нэгэн

                      Адуун hYрэгэй Yсхэгшэ,

                       Колхозой солото адуушан.

 

ХYдƟƟ нютагуудай ажал хYдэлмэри  амархан, хYнгэн гэжэ байдаггYй. Хонишон хYнэй ажалые  сэгнэхэшье, мYн  тоохогYйшье хYнYYд олон байдаг. Yдэр бYри

hYрэгhƟƟ холодонгYй, дахажа адуулхадаа нара, бороо, hалхинда хэды зYдэрхэ  сагууд дайралдадаг бэ даа. Yдэр бYри hYрэг олон хонидые адуулжа ябаhан хонишон бYхэндэ, хэды анхаралтай нарин харасын ашаар, бэлшээриин хонид Yдэшэлэн барандаа бYрин,

бYтэн харшадаа бусадаг байгаа гээшэб.

Эдэ бYгэдые хонишон хYн хэзээдэшье харааhаа  алдахагYй ха Юм. Тиимэhээ Шойжон-Нима Батаевич ехэл удха шанартайгаар нютагайнгаа хонишодто зорюулан « Хонишон» гэжэ шYлэг бэшэhэн байна.

Иимэл зонууд эжы, абын гуламтада мYндэлжэ, элдэб сагай жабарта эльгэ, зYрхƟƟ шэрбYYлжэ, хуби заяанай хухархай, хэлтэрхэй Yзэжэ, hайн муугай зYйлнYYдые  хаража ябаа хадань, бидэнэр аба, эжын  hургаалые, анхаран hайнаар хадуужа, сахижа ябаха еhотойбди.

Харин зохеолнуудай суглуулбари гY, али ямар нэгэ  ном  хэблэгдэжэ гараагYйшье hаань, газетэнYYдтэ  бэшэгдэhэн зохеолнуудыень нютагаархиниинь уншажа  Yндэр сэгнэлтэ YгƟƟ  ха.

Yе сагай жабарта  ажабайдалаа дабажа, наhанай YндэрhƟƟ залу Yетэндэ  hургаал, захяа бэшэhэн байна.

                Архи тамхида оронгYй,

                Арбанhаа орой болонгYй

                Аха дYYгэй мартангYй,

                Алта  мYнгэндэ шунангYй

                Абаашаяа ехээр мартангYй ябагты

    Эсэгынгээ тэргэ хаhаангYй,

   Эжынгээ тогоо ураангYй,

   Аба,эжын захяа нангин Юм

   ДYмэжэ тэрэниие

   ДYYргэн ябаарайт..

МYнƟƟ Yедэ энэ хату сагта иимэ YгэнYYд яhала удхатай гээшэ.Аба эжын hургаал  заабаритай хамта нютагай ахамад хYнэй заабари ямар ехэ удха шанартайб. Энээнhээ гадуур баhаал эрдэмээр дэлгэрhэн хYсэл зоригтой, бэлиг найдалын удха ехэтэй, урин гартай, зƟƟлэн сэдьхэлтэй Саяанайнгаа hургуулиин багшанарта « Домогой мэргэн багшанараа»- гэhэн захяа hургаал болгон бэлэглэжэ  байhандань баясаагYйдэ аргагYй.

 

Эрдэм ухаанай орьелдо

Эртээнhээ дурлуулжа, хYндэтэ багшанар

Ургажа ябаhан YетэндƟƟ

Удаан дурдуулжа ябагты.

ХYмYYжYYлжэ байгаа хYYгэдээ

хYнэй эрхим болгожо,

Элбэг ехэ далайе

Эрхим hайнаар шудалуулжа

Ажал хYдэлмэридƟƟ абьяастай,

Аба орондоо  магтаалтай,

Эхэ нютаг Ахадаа туhатай,

Yетэн  нYхэдтƟƟ хYндэтэй

ХYнYYд болгон hургахыетнай хYсэнэб.

 

Тушаан абаhан толотомо hургуулияа

ТооhогYй  арюун байлгагты.

Yбгэдэй оролдоhон нарин ажалые

Yдэр бYри  hанан хYндэлэгты.

Олон жэлдэ  гуурhаяа  бариhан урмандаа

Саарhан дээгYYр, сахилгаан шэнгеэр таталыт.

YшƟƟл тэды соо, YзэгƟƟ  зааhан зангаараа,

Алдаршыт , хYндэтэ багшанар…

Энээнhээ гадуур баhал  шYлэгYYдые  найруулhан байха Юм.

 

Багшанар

 

    Багшанар,багшанар,YхибYYд олоноо

Багаhаань эрдэмдээ hурганат,

Дадаhан еhоороо тэсэмгэй номгоноор

Дабаан дээр хYтэлэн гарганат.

 

Багшанар, Багшанар, хYдƟƟдэш ба хотодош,

 

Баатарлиг хYнYYдээр алхалнат,

Тэдэнэй хэрэгынь  таанад хододоо,

Тэмсэлдэнь зоригжон абтанат

 

Амар мэндэ, бYхы Саяан тосхоной hургуулиин hурагшад ба багшанар, амар – мэндэ, hургуули эрдэмэй гуламта.

 

Нима Батаевич- гээд нютагаархидынь хандадаг hэн .Нэгэ YгƟƟр хэлэхэдэ , Нима Батаевич ажабайдалда баясан, арад зонтоео хамта нэгэ замаар ябаа. Олон янзын YреэлнYYдые бэшэхэ ехэ дуратай байгаа ха. Аймагай газетада нютагайнгаа еhо заншал тухай бэшэhэниинь хэблэгдэhэн байгаа.

Буряад Аман зохеолой бYхы жанрай зYйлнYYдые  туршажа  Yзэдэг байгаа  гээшэ ха даа. Нэгэ иимэ жаахан хYYгэд  тухай баахан рассказ байна « Хэлэмни Аман соогоо»

Энэ яhала удхатай рассказ гээшэ, буряад хэлэеэ мэдэхэ, хYмYYжYYлхэ еhотойбди.

ХYYгэдэй саадта ябадаг гурбатайхан Галдан hYYлэй Yедэ гэртээ Yдэшэлэн ерээд, ородоор  дугарха  олиггYй дуратай болошоо Юм. Энээндэнь hанаагаа зобоhон хYгшэн эжынь

Галданай ахада иигэжэ хэлэбэ:

- Энэ Галдамнай буряадаар дугархаяа болижо, юундэ ородоор шашаха дуратай болошоо

гээшэб?

-Эдэнииешни саадтань бYхэли Yдэр соо ородоор дуугаргажа  hургана ха Юм - гэжэ

Зоригто ашань хажуудань байтараа мэдээрхэбэ.

-Зай тиигэбэл, Зоригто, ши буряад класста  hурадаг хадаа , буряад хэлэгYй дYYгээ

тYрэлхи хэлэндэнь hургаха болоолши даа-гэбэ эжынь.

• Минии  хэлэн Аман соогоо байнал- гэжэ буряадаар хэлээд, амаа ехээр ангайлган хэлэеэ  харуулба.
•  

Тиигээд баhаал  хурим, тYрын уряалда, холо ойрын танилнуудайнгаа гуламтын ирагуу hайхан дуунайнгаа аялга шагнаха дуратай байhандаа, ходол радиогоор « Баян талын аялганууд»-гэhэн дамжуулгада захяа  хэжэ, нютагайнгаа  Yетэн нYхэдƟƟ, Yбгэд хYгшэдƟƟ баярлуулдаг байгаа.  Тэрэ  сагта радиогоор ƟƟhэдынгƟƟ нэрэ дуулажа, ƟƟртэш зорюулhан дуу шагнахань ямар  урматай байгааб даа.

Тэрэнэй  дYY басаган Екатерина  ехэ hайхан хоолойгороо хуур доро  дуулахадань  бYришье гое болодог, шагнагшадые баясуулдаг байна. МYнƟƟшье болотор  Екатерина Пурбуевнаагаа  тайзан дээрэ  уридаг, еохор нааданда хабаадалсадаг  гээшэ.

Нима Батаевич сYлƟƟтэйл  YедƟƟ – малаа адуулжа ябахадаа гY, али газар хахалхаяа,Yбhэ сабшахаяа ошожо ябахадаашье, дуу зохеогоод дууладаг байгаа еhотой.

« Сэнсэ нютагай дуун»- гэhэн зохеолынь, урданай аялга  ханхинаса таталан, хабартаа дуулажа ябахада ямар зохидхон гээшэб. 

 

Yргэн саган Сэнсэ нютагни

YхэрƟƟр баян  гYYлэhэн Юм.

Yбгэн буурал абамни

Yнэр баян гYYлэhэн Юм.

Аажам сагаан Сэнсэ нютагни

Адуугаар баян гYYлэhэн Юм.

Алдарта буурал эжымни

Ашанараар баян гYYлэhэн Юм.

Урдаад ерэhэн Сэнсэ голни

Уран дYшэhƟƟ эхитэй Юм.

Урматай ябаhан нYхэдни

Yбгэд таабайhаа эхитэй Юм.

Харьялаад ерэhэн Сэнсэ голни

Хада байсаhаа эхитэй Юм.

Хамтаржа ябаhан нYхэдни

ХYгшэд таабайhаа эхитэй Юм.

 

ШYлэг  бYхэндэнь  Yбгэн  хYнэй сэсэн ухаан. Тэрэнэй арадайнгаа  Yльгэр, дуунуудай Yндэhэн  тYхэл алдаагYй ха

 

Дэлхэй дээрэ тYрэhэн Агууехэ хYнYYд эжы  тухайгаа хэды  hайханаар  дурсажа, доро дохин хYндэлжэ ябахынгаа хажуугаар, хYнэй зYрхэ сэдьхэл уярма  бYтээлнYYдые  эжыдээ  зорюулна. « Минии эжы» ба « Эжынэртээ»-гэhэн шYлэгYYдынь уншажа ябахадаа, бодолтойхон хYнэй  досоо уярна. Элдэб эжын Yгэ зугаа гаража, Yнэн hайхан  бодолые хэды ехээр сэгнэжэ шаданаб даа. Эхэhээ тYрƟƟгYй амитан дэлхэй дээрэ Yгы ха Юм.

Сэлмэг харахан нюдƟƟроо

Шэртэн байhан эжымни

Сэдьхэлэйнгээ дулаае бэедэмни

Шэнгээжэ Yгэhэн эжы  абамни.

Хатуу, хYндэ сагта хамсыгаа шаман, хормойгоо шуужа урагшаа Зорин, хYYгэдэй хYн  болгожо, хYл дээрэнь гаргахын тулада хатуу зорилготойгоор оролдоhон хадань, хайрата эжынгээ гайхамшагта  Yндэр мэдэрэлые YргэлжэлYYлэн зальбарна.

 

                                                               Эжын hургаал

                        

                           Олдоhон бэрхэ                

 

                           ХYнэй тYрэл.             

                           Эхинhээнь удхатай

                            Эжын мэдэрэл,

                            Эжым энхэрэн,

                             Альган дээрээ

                             ЭрхэлYYлэн бYYмээлээ.

 

Алдуу хэнгYй

Аажам ябаха-

Эжым захяа.

Наhанайм зам

Намдуу ябажа,

Эрдэмдэ hурахы

Энхэрэн юрƟƟгƟƟ.

Замайм эхин-

Наhанайм  зYлгэ

Заяандам мYнхэл

Эжым hургаал.

Тооложо табиhан наhан тогтонгYйгƟƟр Yнгэрхэ, тƟƟлэжэ хэмжэhэн бэе  тYрэлƟƟ дахан  мYнхэрхэ гэжэ, утаhан аялгата  хуураа ухаан соогоо шэбшэжэ ябаа.

 

Тайлган

 

Энээхэн наhанайм тайбаниие

ЭсэсгYй  юYниинь сахигшаб.

Элдин нютагайм  тайлганиие

Энэ бодолые тахигшаб.

Найман зYгƟƟ хYндэлжэ,

Айлайм Yбгэд тайлгална.

Хангай нютагтаа  тYшэгэлжэ,

Арюун сэбэрээр байлгагшаб.

Нютагайм хэшэг тайлганда

Нюуса  юYмэн Yгыл даа

Талаар бурха бэдэржэ,

Бэе махабадаа  зобохогYйб.

Тугаархана гэнтэ бYдэржэ,

Байсаhаа халихадам,

Бурхан намайе  абарааб даа.

Аза талаамни hалхинда

Эшхэрээд Yгы болошоно.

Али тэрэмни намайгаа

Оложо ядаан бэдэрнэ,

Ама зуужа ябаhандам

Алтан дэлхэй  тооhорно.

 

Нима Батаевич уянгата уран зохеолнуудай гадуур « hургаал YгэнYYд»- гэжэ  дэлхэйн агууехэ хYнYYдэй  Yнэтэй сэсэн hургаал YгэнYYдые  ород  хэлэнhээ оршуулжа байhан байна.

 

hургаал  YгэнYYд

Yдэжэ тYрэhэн эхэ орондоо дуратайбди. юYндэб гэхэдэ манай Эхэ орон бидэнэй Эхэ нютаг Юм. Иигэжэ сэдьхэн мэдэрхэ шадалгYй  хYн  болобол  Yхэhэн хYнтэй адли.

 

                                                     А.Н Толстой

 

ТYрэлхи Эхэ орон гэhэн Yгэ аймхайшье хYниие зYрхэтэй болгодог.

                                                     Лукиан

 

                           Хари нютаг-нютаг бэшэ.

И.Гете

 

Гэрэhээ, Эхэ оронhоо холодохо бYри, гэгээн hайхан оромни улам Yнэтэй

 

А.А. Сурков

 

Алтан амияа Эхэ орондоо  Yргэhэн хYнэй  алдар нэрэ мартагдаха еhогYй.

 

                                   Г.Д. Державин.

 

Дайн гээшэ улас тYрын бодолгые ондоо аргаар YргэлжYYлhэн ябадал.

                                 В.И. Ленин.

 

ХYниие хYндэлхэ  гэдэг болбол,

ƟƟрыгƟƟ  хYндэлхэ гэhэн Yгэ.

Д.Галсуорси.

 

ХYнэй амидарал гээшэ hайн муу утаhаар нэхэhэн бYhэ Юм.

 

                       В. Шекспир

 

Манай амии наhанай саана баhа ондоо амии наhан Бии.  Тэрэнь ламанарай  хэлэдэг хойто  наhанай диваажан бэшэ, Харин  бараhанайнгаа удаа  арад зонойнгоо ухаан сэдьхэл hанаандаа дурсагдаха ами наhан Юм.

Хэрбээ амиды байхадаа ямар нэгэ шухала,  гандашагYй  зYйл бYтээhэн байбал, наhа бараhанайнгаа удаа амидарха эрхэ ологдохо.

                                              Муса  Джалиль.

 

Алишье замhаа бусажа болоно, амии наhанай замhаа  бусажа болохогYй.

                                                 Р. Гамзатов.

 

Yргэлжэ сYлƟƟгYйб гэдэг хYн, Yнэн  хэрэгтээ юYшье хэдэггYй

Г. Лихтенберг.

 

 

 

 

Арад  тYмэнэй  hанал- агуу ехэ хYсэн.

Эсхил.

 

Хэрбэеэ ши ƟƟрƟƟ хYн Юм hаа, хYн зонойнгоо тYлƟƟ hанаагаа зободоггYй  амитаниие  хYн гэжэ бY нэрлэ.

А.Наван.

 

Дэлхэй дээрэ бага, ядуу арад тYмэн  гэжэ бахагYй. ХYнэй омогорхолые Yндэр набтарыень хэмжэжэ болохогYй. Арад зоной омогорхолые олон  YсƟƟнƟƟрынь хэмжэжэ болохогYй.

В.Гюго.

 

Гурбан мYртэй гурбалжан гYрлƟƟ YгэнYYд.

 

Арюун

Арьялhан булагай уhан арюун

Аадарай hYYлэй агаар арюун

Бусалhан  эдеэнэй дээжэ арюун.

 

Сэлмэг

 

Бороогой hYYлэй тэнгэри сэлмэг

Баахан YхибYYдэй шарай сэбэр,

Hайхан hанаатын сэдьхэл сэлмэг.

 

Урин

 

Энхэргэн эжын гар урин

Дулаахан байгаалиин hэбшээн урин

hайн  хYнэй шарай урин.

 

 

Наhан соогоо яhалашье хYндэтэй зон энэ юртэмсэhээ холборон ошонод гээшэ. Саг ошохо бYри таниха байhан хYнYYдынь YсƟƟрэ YсƟƟрhƟƟр байна. Манай нютагта иимэ халуун дураяа шYлэгYYд болгон зохеожо ябаhан Yнэн сэхэ хYн байгаа гэжэ ерээдYй зон мэдэжэ ябахыень энэ элидхэл зохеогдобо гээшэ. Нютагай зон тYрYYшYYлэйнгээ нангин дурасхаал сахижа ябаха еhотойбди.