Түрэл нютагайнгаа түүхэ шэнжэлхэ, уг гарбалайнгаа гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдтэ хабаатай байха гээшэ мүнөө үедэ ехэ нангин үлзытэй хэрэг гэжэ хэлэе.

Уһаа голоһон мал хатайрдаха,

Угаа мартаһан хүн доройтохо.

Ярууна, Хори Хэжэнгын тугуудые сасуулжа, нэгэ багахан хөөрөө эхилэе.

Суворов Семен Иванович гэжэ уран зурааша Хориин аймагай hулдэ туг зохёон байгуулба. Мунгэн хуяг дээрэ Росси гурэнэй туг Буряад гурэнэй тугтай ниилэнэ. Досоо таладань тухэреэлуулhэн 11 отогуудые харанабди. Хори буряадай эхэ болохо хун шубуун зураатай. "Соёмбо« гэhэн угалза (hара наран, гал) гол hуури эзэлнэ. Тэгэндэнь хоёр гурэнэй хэлэн дээрэ -  "Хоринский район« ба "Хориин аймаг« гээд бэшээтэй байна.

Росси гурэнэй туг ба Буряад гурэнэй тугууд Росси ба Буряад гурэн нэгэ гэжэ ойлгуулна. Эдэ тугууд «Бутуу утаhан» ба "Харилсаан"  гэhэн угалзануудаар холбоотой. «Бутуу утаhан» угалза дууhашагуй баяр жаргал еруулхэ улзытэй.

«Отогууд" (юрты) гэhэн угалза 11 эсэгэ хори зоноо тэмдэглэнэ.

Яруунын туг 2003 оной май hара соо баталагдаа. Буряад Республикын габьята уран зурааша Д.-Д Гыбанов ба Нарhата нютагай уран зурааша Б.Дашиев хори буряадай ульгэр домог баримталан hyлдэ туг хоёрые уран гоёор бутээбэ. Сэнхир хухэ дайдада ooдoo hэбиhэн сагаан хун шубуун зураатай. Сэнхир хyхэ yнгэ - тэнгэриин, Яруунын сэл хyхэхэн нуурнуудай тэмдэг гээшэ. Ooдoo шуумайhан хун шубуун – хори буряадай эхэ, ерээдyй hайхан сагые тэмдэглэнэ. Сэнхир хухэ дайдада табан унгын хадагууд зураатай: хухэ- тэнгэри, шара – наран, сагаан – hyн сагаан сэдьхэл, улаан – гал гуламта, ногоон – газар тэмдэглэнэ. Дээдэхи хоёр унгэниинь хyхэ номин тэнгэридэ шара наран, доодохи хоёр yнгэ халуун шуhата амитанай улаан yнгэ ногоон юртэмсэдэ байна гэhэн удхатай. Тэгэндэхи сагаан унгэ хоёр юртэмсые хубаажа тэнсуури угэнэ. Туг хоёр жодбонтой, жодбон муу юумэ дутэлуулхэгуй гэhэн тэмдэгтэй.

Хэжэнгын hyлдэ туг улаалзайн дэльбэдэл хэгдэнхэй. Улаалзай Буряадай Улаан Номдо оронхой, тyрэл байгаалиин сэбэр hайханиие, байгаалидаа гамтайгаар хандалгые тэмдэглэнэ. Хори- буряадай эхэ – Хун шубуун элижэ байна. Тyрyyн харахада, эндэ Соёмбо yгы гэжэ hанагдана. Наран, гал, тиигээд, Хэжэнгэ гэhэн yгэ мyнгэн hарын тyхэлтэйгooр урлагданхай, сагай ябаса тэмдэглэнэ. Наран хyнэй ажамидарал тэмдэглэнэ. Буряад гyрэнэй туг улаалзайн дэльбэдэл тyхэлтэй, тиигээд баhа хyгжэмэй тэмдэгтэй. Хэжэнгынхид анханhаа хyгжэмшэ зон гэжэ мэдээжэ.  

Хори буряадай ажаууhан гурбан нютагай hyлдэ туг сасуулжа, адли зуйл болон илгаа олообди: