Баир Бадмацыренов, выпускник Кижингинской средней общеобразовательной школы №1 2010г. школы 

Дашама Доржиева, учитель родного языка и литературы

Ябаган шог хooрooн хадаа эртэ урда сагhаа хойшо дэлгэрэнги байhан арадай аман зохеол болоно. Юрэ хooрooгooр дамжуулагдадаг ябаган хooрooн ба шог зугаанууд хэмжээгээрээ ехэшье бэшэ hаа, таатай зохидоор уран hайханаар байгуулагдаhан зохеол юм. Тэрэ гyнзэгы удхатай ойлгосо мэдэсэ, hанал дамжуулдаг, шагнахада айхабтар hонин, hургаалтай байдаг.

Ябаган шог хooрooн хадаа эртэ урда сагhаа хойшо дэлгэрэнги байhан арадай аман зохеол болоно. Юрэ хooрooгooр дамжуулагдадаг ябаган хooрooн ба шог зугаанууд хэмжээгээрээ ехэшье бэшэ hаа, таатай зохидоор уран hайханаар байгуулагдаhан зохеол юм. Тэрэ гyнзэгы удхатай ойлгосо мэдэсэ, hанал дамжуулдаг, шагнахада айхабтар hонин, hургаалтай байдаг.
 
Нютаг нютагта элдэб hонирхолтой ябаган шог зугаа дэлгэхэ, мyн суглуулдагшье хyнyyд олон байдаг. Хэжэнгын тyхэреэн хадаа арадай аман зохеолойалтан yлгы болоно.Арад зоной дунда тэрэниие hонирхолтатамаар хooрэхын хажуугаар, эдэ зохеолнуудай yyргые сэгнэжэшадаха уладаар тон баян байhые гэршэлэн шэнжэлэгшэА. Соктоев « Х. Намсараев. Путь к эпосу социалистического реализма» гэжэ ном соогоо иигэжэ бэшэнэ: «…Кижинга- это благодатный край, в котором народная поэзия нашла себе излюбленное пристанище, а среди местных жителей- тончайщих ценителей и поклонников. Не случайно именно отсюда вышли талантливые писатели ( Х. Намсараев, Б.Базарон, Ц. Номтоев, из молодых- А. Жамбалдоржиев и другие)».
 
Мэдээжэ уран зохеолшоХ. Намсараев ябаган хooрooн, шог зугаа мэдэхэ, хooрэжэ шадаха ялас гэмэ нютагайнгаа бэлигтэнтэй нyхэсэдэг hэн. Тэдэнэр мэргэшyyлэй ямар нэгэсэсэ буляалдаа хэжэ байhан шэнги ама аманhаа абажа байгаад, хooрoo дэлгэдэг hэн. Тэдэнэй нyхэсэл тон гyнзэгы удха шанартай. Эдэ зон бэе бэетэеэ сэдьхэл бодолоороо тон дyтэ hэн. Хожомынь Хоца Намсараев зохеол дээрээ хyдэлхэ yедoo нyхэдэйнгoo хooрooнhoo элдэб hонирхолтой ушаралнуудые hанажа бэшэхэдээ, мартагдаhан зyйлнyyдыень тодорхойлжо, тэдэндээ хандадаг байгаа. Х. Намсараевай «Хоер буруу», «Бодинсы yбгэн», «НорбоШагжа хоер», «Yбгэн банди» г.м. олон зохеолнуудынь арадай аман зохеолой нэгэ жанр болохо ябаган, шог зугаа дээрэ yндэhэлэн бэшэгдэhэн тула, тон yнэншэмэ зохеол болоно.
 
Мyнooшье тyрэлхиин абьяастай зохеолшодоор Хэжэнгэмнай баян. Тэдэнэй тоодо Петр Буянтуев,В Цымпилов, Б. Дугаров г.м. болонод. Эдэ зон нютаг нугадаа тон хyндэтэй зон. Тэдэнэй байhан газарта дашуурма шог зугаа дэлгэгдэдэг, уладые эльгээ эгшэтэр энеэлгэдэг.
 
Петр Буянтуев hургуулиин yеhoo эхилжэ, уран зохеолоор, арадай аман зохеолоор hонирходог байгаа. Хэжэнгын 1-дэхи дунда hургуулида hурахадань,Надмид Намсараевай ударидалгада доро «Сэдьхэлэй дуунууд» гэhэн уран зохеолой кружок эмхидхэгдэhэн байна.Энэ кружогто ябаhан хyбyyд Буряад оронойнгоо суута уран зохеолшод болон тодорон гараа. Жэшээнь: Г. Дашабылов, А. Жамбалдоржиев, Ц. Галанов, Д. Доржогутабай, Ч.Гуруев г.м. Тэдэнтэй хамта суг hураhан П. Буянтуев тэрэ yеhoo хyхюун шог хooрooнyyдые суглуулдаг,найруулдаг.
 
 Энэ yльгэршэ хyн олон тоото бyридхэн суглуулhан зохеолнуудаа «Буряад Yнэн», »Хэжэнгэ»сониной хуудаhанда «Эгшэтэрээ энеэлдэе» гэhэн гаршаг доро толилуулдаг, yргэн уншагшад дуратайгаар хyлеэн угтадаг.
 
 Тэрэнэй бэшэhэн ябаган хooрooнyyд тон арадай дундаhаа гараhан. Хэн нэгэнтэй бодотоор болоhонушар харуулдаг. Тиихэдээ тон ooрынхеэрээ, ooрсэ маягтайгаар бэшэдэг байна гэжэ шэнжэлэлгэhээ элирнэ. Энэ хадаа зохеолшын дутуу дунда бэшэ гэжэ тоолотой.
 
«…В языке литературы (художественного произведения) сознательно и творчески, в обработанном и отшлифованном виде используется все возможности общенародного и общелитературного языка». гэжэ « С. Ж. Балдановбэшэhэн байна.(«Магическая сила художественного слова»).
 
 П. Буянтуевай зохеолнуудай yгэ хэлэн арадай хэлэнэй баялигhаа шэлэжэ абтагдаhан, тааруулжа зохеогдоhон. Эндэ гол тyлэб юрэ хooрэhэн, асууhан, мyн шангадхаhан мэдyyлэлнyyд, диалог хэрэглэгдэнэ.Жэшээнь:
 
 -Хубаа,минииш халааhан соо хашарhан элбэг .
 
Эдэниие hаршаганахынь болюулдаг ямар арга
 
олохобши, hанал даа, hанаамгай хyн гyбши.
 
 -Yнинэй хэлэхэеэ яанаш, хашарhангээшэшнэгэ бии,нэгэ боложо , мyнoo шамда, yглoo намдаш байха.
 
Yгэл даа тэдээнээ наашань, yгы хээд ерэhyy.
 
Уран hайханай аргануд болохо эпитет, метафора, гиперболэ, зэргэсyyлгэ, олицетворени, дабталга, паарна угэнyyд, гадна оньhон хошоо yгэнyyд, хараал, юрooл хэрэглэгдэжэ, зохеолнуудай удха тодо, хэлэлгыень ульгам, уран болгоно.
 
Жэшээлхэдэ, «Шэбэнэлдээн» гэhэн ябаган хooрoo абажа yзэе. Автор эндэ мyнoo yеын архи тухай хyндyyлхэй асуудал бодхооно. Элдэб янзын пиво, архи, тамхин тухай зарлал (реклама) тунхаглагдажа, yдэр hyнигyй зониие уряална. Архи, тамхинайабьяаста, хорондо абтагдажа шахардуу байдалда ороод байhан yедэ, зондо ямар аргаар хандахаб? П. Буянтуев “Шэбэнэлдээн” гэhэн шог хooрoo бэшэжэ харюусана. Энэ юрын зохеол бэшэ. Энеэдэ нааданай, шог зугаагай хyсooр архиншадые шyyмжэлнэ, ooрынгoo ябадал, ажабайдал тухайгаа бодомжолхые уряалhан зохеол. Тиихэдээ “худа ураг”, “архи тамхин”, “иишэ тиишээ”, “ябанаб- байнашьеб”,”эд бараан”, “гyрэн тyрэ”, “хуби заяан” г. м. холбоо yгэнyyд хэрэглэгдэжэ, yйлэ ушарай hyрooтэй байhые гэршэлнэ .
 
«Шэбэнэхэhээ нэгэ yгэтэй, шэмхэхэhээ нэгэ мяхатай», «хахархай ама руу yюулхэ»,«халбагаа хахарха», «аманай алдуу», «хэлэнэйм хэдэргэ», «найман хyлтэй наймаан», «мухар талаан» болон бусад оньhон хошоо yгэнyyд, фразеологизмууд архиншадай yйлэ ябадалые ямар нэгэн детективно романай сюжет шэнги болгоно. Хyн тyхэлoo алдажа ябаhан зоной дyрэнyyдые, hанал бодолые харуулна, хэрэг ябадалдань сэгнэлтэ yгтэнэ. Уран хэлэлгыень тодо hонор болгожо, удхыень гyнзэгырyyлнэ. Эндэархиншадай уршагта ябадал шyyмжэлhэн гyнзэгы удхатай зохеол болоо. Зохеолой геройнууд Мушхуев, Тышхуев мэтэ зон уншажа, гэмээ мэдэрдэг, ажабайдалаа эрид хубилгажа, зyб харгыгаа олог лэ гэhэн бодолыеойлгуухые хyсэнэ . Мyн залуу yеые архиин арбан гурбан жолоотой хазагай харгыhаа hэргылнэ. Хэлэлгын тодо гурим баримталжа, олон yгэнyyд ондоо yгэнyyдтэй удхаараа холболдожо хэлэгдэхэнь хизаарланги байдаг. Теэд зохеолшо зарим ушарта тэрэ еhые эбдэжэ, ондоо yгэнyyдэй бyридэлдэ оруулжа, хуули заршамhааньгаргана. Жэшээлхэдэ, «шог зугаа дэлгэхэ» гэхэдээ иимэ yгэнyyдые хэрэглэнэ: «hорhо yрхиргэхэ», «hорhо бааюулха», yгышье hаа иимэ холбоо yгэ дайралдана: « Бухаевыень Хусаевтаа… шалтаха hанаатай турьяба хаш» г. м.
 
Мyн тиихэдэ тон yргэнooр шэнын маягтай абтаhан yгэнyyд ушарна: «Буряад прозын», «загараалха», «степной жаворонок», « хвостынууд», «hамган болохо нyхэршни «арматур» муутай байжа магад, hyниндoo станок дээрээ уhаяа табижархихадаа болохо», «заводской дефект» г.м. «Даже тогда, когда в речах персонажей или в своем повествовании писатель допускает те или иные неправильности в формах слов или в построении фразы, которые должны характеризовать культурный, социальный, национальный облик человека или его душевное состояние, это нарушениеявляется результатом обработки языкового материала»- гэжэС. Балданов бэшэнэ.Тиимэhээ П.Буянтуевай дээдэ дурдагдаhан абтаhан yгэнyyдзохеолдо тусгаароруулагдажа, удхыень гyнзэгыгooр гаргалгада тон ехэ yyргэ дyyргэнэ.
 
«Эхэ эсэгын hургаал» гэhэн ябаган шог хooрooн соо авторай нэрэhээ хooрэлгэ, бэшэгэйнь маяг нугалбари, yгын урадхал тон hонирхолтойгоор yгтэнхэй. Энэ онсо илгаань хooрooе хурса, ooрын ooрсэ маягтай болгожо, уншагшадай мэдэрэл татана, сэдьхэлыень хyдэлгэнэ. «Уран зохеолдо авторайл сэдьхэл зyрхэншухала»-гэжэ Л. Толстой бэшээ hэн…- ямаршье уран зохеол соо ажабайдалдаавторай ooрэйнь хандалга юунhээшье сэнтэй, уншагшадта yнэншэмooр байдаг».
 
 Yнэхooрoo, Петр Буянтуевай алишье зохеол абажа харахада, тэрээн соонь ooрынь хyн шанар, сэдьхэл, зон амитанай байдалда hанаагаазободогынь гаража ерэнэ, тиимэhээл бэшэhэн зохеол бyхэниинь хyнэй сэдьхэлэй хyбшэргэй дайраад лэ байдаг.
 
«Эхэ эсэгын hургаал» гэжэ ябаган хooрooн айл бyхэнэй yри хyyгэдээ зyбooр хyмyyжyyлхэ хэрэгтэ туhатай, hургаалтай зохеол. «Эрхые hуранхаар, бэрхые hура» гэhэн сэсэн yгэ бии.Ћургаалигyйгooр хyмyyжyyлэгдэhэнНорбо ooрынь тyрэhэн эсэгын гэмээр «Ћалаабша Норбо» гэжэ ара нэрэтэй болон алдаршаа. Тэрэнь бyхы саашанхи ажабайдалдань муу нyлoo yзyyлнэ.Жалма гэжэ нэрэтэйбасаганара нэрэhээнь боложо голоно. Зон нyхэдэй зугаа, энеэдэ наадан болоно.
 
Хyнэйюрын байдалhаа гyнзэгы, зyрхэ хyдэлгэмэюумэ оложо обеорхо, хyн зоной хooрooе шагнаха, хадуужа абаха, тэрэнээ шэнжэлэн уудалжа, зохеол болгон найруулжа, тобоймо уран образуудболгон зураглан гаргаха гээшэ авторай бэлиг шадабариие гэршэлнэ.
 
Энэ багаханхэмжyyрэй шог зугаата хooрooнyyд соогоо тон хурсафразеологизмуудые, уран аргануудые хэрэглэнэ.ћалаабша Норбо,Жороо Жалма,алтан гургалдай, малаан буха, едогор, охотор г.м. эпитедyyд удхыень гyнзэгырyyлхын хажуугаар,уран hайханай шэмэг болоно.«Уhалхаа субаhанyхэрнyyд шэнги», «Гургалдайн гурбан сэсэн, гутаарай гурбан hогтуунууд шэнги», « халаахай эдиhэн тэмээндэл» г.м. уранзэргэсyyлгэнyyдхэрэглэнэ.
 
Уран зохеолой хyгжэлтэдэавторай хooрooнэй аялга, абари зан бага бэшэ hуури эзэлнэ.
 
« Малаан буха» гэжэ ябаган хooрooн соо шог yзэhэн аялга зэдэлнэ, «Гээ бэлэй» соо хyхюу энеэдэнтаарамжатай, харин «Шэбэнэлдээн»соо hанаагаа зобоhон, гунигай аялга дуулдана.
 
Ябаган шог зугаа хooрэгшэд эдэ зохеолой доторой аялга мэдэрбэл, удхыень шагнагшадтазyбooр, yнэншэмooр дамжуулха аргатай гэжэ hанагдана.
 
Ябаган шог зугаагай удхые уран хэлэтэн (оратор) дамжуулна.
 
Уран зохеол ба уран yгынискусство (ораторское искусство)- yгын искусствын хоер ондоо зyйл болоно. Ябаган , шог зугаа эдэ хоер искусствоhоо дулдыдадаг жанр болоно. Юундэб гэхэдэ, ябаган ба шог хooрooнгээшэмнай аман зохеолой жанр гэжэ тоологдодог, ехэнхидээ аманyгынгoo хyсooр дамжуулагдадаг байна. Тиимэ тула зохеолой удха, доторойнь аялга гаргахадауран yгын искусствотон ехэ yyргэтэй гэжэ тобшолол гаргагдахазэргэтэй.
 
Уран хэлэтэн ooрынгoo хоолойн хyсэн ба абяанай хyсooр yгyyлэгдэхэ yгын аялга бии болгожо шададаг. Аялгын хyсooр зохеолой удха гyнзэгыгooр, тодоор, уран хурсаар шагнагшадтадамжуулагдадаг. «Гээ бэлэй» гэжэ шог зугаа сооТомоев Тобоев хоер тухай хоер ондоо хоолойн аялга( интонаци) хэрэглэн харуулжа болоно.
 
Нэгэдэхй ушарта- yндэр набтарыень хадхажа, наада хаража,
 
зореолжо.
 
Хоердохи ушарта- хyхижэ, шогложо.
 
Ябаган шог зугаанууд хадаа yйлын тон тyргэн хyгжэлтэтэй, тодорхой абари тyхэл нээжэ yгэhэн, баян найруулгатай, hургаалтай зохеолнуудболоно. Петр Буянтуев мyнoo yеын социальна тала:аралжаа наймаа эрхилэлгэ,хатуу харые барилга,хуурмаг ябадал шyyмжэлэлгэhээ эхилээд, зоной ажабайдалда болоhон шогтой ушаралнууд, yйлэ хэрэгyyдые харуулна. Энеэдэ зугаатайшье, уран hайханай эрхим шанар, тобшо, тодо hургаал харуулhан образуудыеyгын баялигые шадамараархэрэглэн гаргажа шададагбайна.
 
Буряад арадай ябаган шог зугаанууд ном болон журналнууд соогуур хэблэгдээшье hаа, тусгаар ном боложо хэблэлээр гараагyй гэхээр.Тэдэниие багсалан суглуулжа бyридхooд, удха шанар, уран шэмэглэл hайтай, hонирхолтой текстнyyдые ном болгон гаргабал, ехэ hайн байна. Арад зоной дунда yнэхooрoo болоhон hургаалтай yйлэ ушарнуудбуряадуудай тyyхэ шэнжэлэлгэдэ, ажабайдал болон соел культурын саашанхи хyгжэлтэдэ нyлoo yзyyлхэ еhотой гэжэ hанагдана.