Үргэн , уужам  даа, ямаршье сагта арюун һайхан даа Түнхэн нютаг!  Түнхэн …Энэ дайдые мэдэхэгүй хүн гэжэ бүхы Буряад соомнайшье  үгы еһотой. Үзэсхэлэн һайхан байгаалитай, арюун тунгалаг агаартай  Түнхэн һайхан нютагни үшөөшье олон орон нютагуудаар солотой болонхой.

Тиимэ байгаагүйдөө аргашьегүй. Түнхэндэмни холуур суутай курорт Аршаан бии ха юм. Амархаяа, бэеэ эмнүүлхэеэ хари гүрэнүүдһээшье зон ерэжэл байдаг.  Манай байгаалиие, илангаяа хадануудыемнай гайхан харадаг.Ямар гое, үльгэрэй орон нютаг гээшэб гэжэ хэлсэдэг.

 Нээрээһээшье, минии нютаг аргагүй һайхан юм. Иимэл   һайхан нютагай нэгэ булан – минии түрэһэн нютаг Толто болоно. Энэ нэрэнь нуурай нэрэһээ гараһан байна. Наранда энэ нуур толотожо, толоржо байдаг.

Тиимэһээ Толто гэжэ нэрэтэй. Нютагаймнай нүгөө нэрэ – Хуурай – Һубаг. Һубаг гэжэ жаахан горхон  Уляабарһаа урдажа ерэдэг.  Зунай ааяма халуунда горхомнай хатажа, хуурай болошодог, тиимэһээ Хуурай -  Һубаг гэжэ нэршээ. Үшөө хубисхалай урда тээ минии нютаг Номто - Һубаг гэжэ нэрэтэй байһан юм. Номтой, бурхатай гэһэн энэ нэрэнь совет засагай үедэ таарамжагүй гэгдэжэ, орхигдоһон байгаа. Мүнөө дахин энэ нэрыень бусааха гэлсээ, теэд энэ хэрэгтэ ехэ мүнгэнэй хэрэгтэй хада, энэнь бүтэхэгүй байна.

Минии багахан энэ нютагһаа олон эрдэмтэд урган гараа: түүхын доктор Михаил ДармаевичЗомонов, эрдэмэй кандидадууд Татьяна Дабаевна Замбалова, Сэсэг Сергеевна Бакшиханова, Ирина Владимировна Фролова, Жаргал Батаевич Бирбаев, Туяна Викторовна Ахаржановна, Венера Владимировна Ошорова, Аюна  Сыреновна Ангаскиева.

Нютагаа суурхуулһан  уран зохеолшод, багшанар, артистнаршье бии. Тэдэнэй тоодо минии теэбиин нагацы  РСФСР-эй габьяата артистка Вера Дашеевна Лыгденова оролсоно. Хэдэн олон рольнуудта наадаһан, хэдэн олон аринуудые гүйсэдхэһэн Вера Дашеевна СССР-эй арадай артист Лхасаран Лодонович Линховоиной наһанайнь нүхэр байһан юм.

 Эдэ хүнүүд манай омогорхол болоно. Саашадаа эрдэмтэдэймнай, артистнараймнай тоо  үшөөшье олон болохо бэзэ гэжэ найданаб. Иигэжэ һураха, хүдэлхэ, эрдэм шэнжэлхэ, жаргажа һууха аза талаан манда асарһан дайнай ветерануудаа бидэ мартаха еһогүйбди. Толтоһоомнай Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда 158 хүн мордоһон байна. 67-иинь амиды мэндэ бусаа, бэшэниинь баатарай үхэлөөр унаа. Дайнай ба ажалай ветерануудаа ходо хүндэлжэ, тэдээндээ туһалжа ябахабди.

 Хүн бүхэндэ түрэһэн нютаг һайханаар һанагдадаг. Намдашье минии Толто нютаг эгээл һайхан, эгээл дүтэ. Саяан хадын мундаргануудаар хүреэлэгдэһэн нютагаа хаанашье ябахадаа, хэзээдэшье мартахагүйб. Үетэн нүхэдөөрөө хадынгаа хүйтэн Хэнгэргэ голдо зунай ааяма халуунда шунгажа жаргахаш, үбэлдөө конькигоор урилдан наадахаш. Ой модон соогуур намартаа жэмэс, һархяаг түүхэш, хабартаа нойрһоо һэриһэн байгаалияа адаглан харахаш.

Үнэхөөрөөшье, ямар һайхан нютагта ажаһуунабиб даа ! Минии Толто тухай мэдээжэ поэт Жорж Долгорович Юбухаев шүлэг зохеогоо, композитор Зоригто Чимитович Бадмаев хүгжэм зохеогоо. Энэ дуун нютагаймнай гимн болонхой:

Алтан нараараа толорон,

Абан угтаа Толтом.

Аба, эжымнай тоонто -

 Аглаг Буряадайм Толто.

Толтомнай, Толтомнай,

Торгон хадаг- Һубагнай.

Золтойл даа, золтойл даа

Зоной хэшэг нютагнай…

Иимэл золтой, буянтай юм даа минии  түрэһэн нютаг – Толто нютаг.

Автор: Аюна Будаева