Тγгнэ гол гээшэ Олон-Шэбэр нютагhаа эхи абаад, Хёлго мγрэндэ шудхаран ородог юм. Тγгнэ голой хоймороор уужам сагаан тала нэмжын оршоно.

Урдын урда сагта γргэн Тγгнын талаар Мойсото монголой тоо томшогуй мал hγрэгууд бэлшэдэг байгаа гэжэ ахамад γбгэдэй хэлсэдэгые мγноо γеын Хγсөөтөөрхид hонирходог. Тγгнын тала Борбо тала гэдэг байгаа гэжэ урданай домогууд гэршэлнэ. Тγгнын талын хойто хадануудаар байдаг монголой хγhөө хγγр, олоор обоолhон шулуун болон хэрээсэлнууд энээниие гэршэлнэ. Монголнууд эндэhээ тэрьедэхэдээ алта мγнгэеэ аргагγй яаралтайгаар, энэ тэрэ хадын агы хабшуу руу булажа, адууhа малаа Абханайн Улаан баатарта буляагдажа ошоhон юм гэлсэдэг. Тугнэ Сулхара хоёр горход Огно Догно гэжэ нэрэнγγдтэй байhан гэлсэдэг. Хоёр горходой хоорондохи ута сагаан гγбээгэй баруун хойтохи хушуун доро арбан гурбан тэмээнэй алта мγнгэтэй ашаа бии юм гэлсэдэг. Тэрэниие хэды дахин малтаадшье туршаhан хγнγγд байха.

Намжааран халюурhан Тγгнэмнай ехэ баян нютаг гээшэ даа гээд, аха зон хэлсэдэг. Мγноо хараад, шэнжэлээд γзэхэдэ, аргагγй зγб хэлэhэн байдаг.

Хуншубуунгарбалтай…

Минии эжы γглөө бγхэндэ γнеэгээ hаагаад,наранай гараха зγг тээшэ hγ сасали сасадаг. Энэ журам тухай минии эжы иимэ домог хөөрэжэ γгэбэ…

…Эртэ урда сагта суутай мэргэн Барга Баатар гγрөөhэ намнаhаар Байгал мγрэн хγрэжэ ерээд, нютаглан hууха зуураа нэгэ hγниин зγγдэндэ, γзэсхэлэн гоё долоон γхид ерээд, нэгэниинь аяга дγγрэн амтатай жэмэс γгэhэниие зγγдэлбэ. Тэрээнhээ хойшо арбаад хоног γнгэрhэн тэдыдэ Барга баатар агнажа ябаhаар нэгэ сөөрэмэй дэргэдэ хγрэжэ ерээд, долоон хγγхэдэй шунгажа байхада долоон γдөөр γдэhэн дэгэл годоhоной нэгые абаад, гэртээ харихадань, γдангγй хойноhоонь нэгэ γзэсхэлэн гуа хγγхэн хγрэжэ ерэн: «Би Лусууд хаанай γхин бэлэйб. Эгэшэ дγγнэртэйгээ энэ сөөрэмдэ сэнгэлдэхэдээ, эрье дээрэ табижа орхиhон дэгэлыемни абажа ерэhэниие бусаан γгэхые гуйнам», - гэбэ. Иигэжэ гуйхадань γбгэн: «Шубуун дэгэлыешни γгэхэгуйб»,- гэжэ харюусаба. Тиихэдэнь аргагγй болон γлэжэ, Барга баатартай эрэ эмэ боложо hуулсаhанаа эрхим гурбан хγбγγдые тγрэжэ хγмγγжγγлhэн, адууhа малаа γсхэжэ, ан гурөөлнуудые олзолон жаргажа ажаhууба.

Хойно нэгэн сагта аба эжынгээ арюун шубуунай арhаар удэжэ угэhэн дэгэлээ умдэжэ, уйдхараа hэргээхэм гэжэ эрихэдэнь, эртэ нюуhан дэгэлыень асаржа угэбэ. Тиигээд умдэжэ узэн байтараа, гэнтэ хун шубуун боложо, урхөөр ниидэhэндэ, убгэниинь тогоотой hу абахые забдажа ябапанаа, шуурдэн барижа шадангуй алдаба. Тэндэhээ гэргэниинь хун шубуун боложо, гэр дээгуур ниидэжэ, гурба дахин эрьеэд, хуhан модоной сэргэ дээрэ hуужа, hу эрибэ. Хубуудынь эжыдээ hу угэхэеэ забдан байхада, Барга эсэгэниинь hуыень абажа, бариха гэхэдэнь баригдангуй огторгойдо ниидэжэ, гурба дахин зубшөөрэн эрьеэд: «Хун шубуун гарбал танай, хуhан модон сэргэ танай, шорон hуул эсэгэ танай» гэжэ угуулээд наранай ургаха зуг тээшэ ниидэн ошобо.

Эртэ урдаhаа хойшо:

Хун шубуун гарбалтай,

Хуhан модон сэргэтэй,

Хорёодой ноён баабайтай,

Хун тайжа эжытэй, -

гэжэ хун шубуунай урхэ дээгуур гарахада ба углөө бухэндэ алдангуй hу сасали сасадаг журам мунөө хурэтэр ургэлжэhөөр байна.

Тугнэ нютагай туухэ хори буряадай туухын нэгэhалааболодог.

Бальжан хатанай энжэ зон болбол Хорёодойн аша уринэр: Нохой Борюуха, Хубдууд Хуухэлбэ, Онход Харгана, Шубгэ Батанай, Тунгин Цагаан, Тогтор Хуасай, Худай Гутит, Шарайд болоно. өрөө Хорёодой мэргэн (юрэ нэрэнь Хори) болбол Барга баатар тайжа ноёной гурбадахи хубууниинь байгаа, нэгэдэхи ахань Элюудэй, хоёрдохи ахань Бурид гу, али Буряад байhан юм гэлсэдэг. Элюудэйнь аша уринэр өөлэд болон Торгууд болон таhаржа, ундэр Алтайн убэрөөр нютаглаа, Буряадайнь аша уринэр Байгал болон Ангар мурэн шадарай буряадууд боложо урэжөө. Одхон хубуун Хорид мэргэн Байгалай умэнэ далайhаа Хулэн Буйр Хухэ нуур хоёрой хоорондо нютаглаа.

Хорёодой мэргэн гурбан hамгатай байгаа: нэгэдэхи Баргажан гуаа hамганпаань Алан-гуа, Хоёрдохи Шаралдай гуаа hамганhaань Галзууд, Хуасай, Хубдууд, Гушад, Шарайд гэжэ табан хубууд турөө. Гурбадахи Намай-Гоохон Нагадай гээшэhээ Харгана, Худай, Бодошууд, Хальбан, Сагаан, Батанай, Хойтол, Сангаад гэжэ найман Хубууд туроо. ИИгэжэ эдэ 11 хубууд удэ удэhоор Хориин (Хорёодойн) 11 эсэгэ отогтон болоhон юм гэжэ Тугнын буряадуудай ба Хори буряадуудай Асагадта бэшэhэн угай бэшэг соо бэшээтэй байдаг, гадна аман туухэ, домог болон бэшэмэл домогууд тайлбарилжа угэнэ. Мун манай арадай «Монголой нюуса тобшо» («Сокровенное сказание монголов») гэhэн туухын дурасхаалта бэшэг соошье Алан-гуа тухай хэлэгдэнэ.

Бальжан хатан

Буубэй-бээлэ хаанай хубуун Дай-хун тайжын Бальжан хатан хаанайнгаа хойто залуу hамгантайнь багтажа ядаад, Солоон Баргаhаа энжэ зоноо дахуулаад, Хухэльбын шэлэдэ тэрьедэжэ ерээд байхадань, хойноhоонь намнажа ерэhэн хаанай сэрэгуудтэй Бэхи бухынгоо хубуун Бабжа баатарые дайлалдахые эльгээжэ, Абхаанай улаан баатар, Энгидэйн Эрэ Хонгор баатарнуудые энжэ зонойнгоо эзэлжэ уурижаха, эдлэжэ жаргаха газар ологты гэжэ Хори Тугнэ руу ябуулран юм гэлсэгшэ. Эдэ хоёр Мойсото монголой газар эзэлжэ, Балжан хатанайнгаа энжэ зониие Хори, Хэжэнгэ, Бэшуур, Хёлго, Тугноор тараажа, толгойлжо ябаhан булэг сэрэгынь Хёлго, Сэлэнгын эрье хурэжэ hуурижаhан юм гэлсэдэг.

Балжан хатанай «энжэ» болгогдожо, Хориин арбан нэгэн эсэгын хубууд, тэрээн соо Тугнын найман эсэгын хубууд угтэхэдоо, Дай-Хун тайжын «албатан» болоходоо, ехэтэ дурагуй байhан тухай аба эжынэрнай уринэртоо хоорэдэг hэн гэлсэдэг.

Дай-Хун тайжын албатан ябахадаа буддын шажанда мургэдэг болоhон байгаа hэн ха. Манай аба эжынэр, эхэ эсэгэнэр дасан дуганай угы байха уедэ Богдын хуреэн ошожо мургэдэг байгаа.

Уйлын узэсхэлэнтэ байдалые узэжэ, нуужэ ябахадаа, уг гарбалайнгаа туухые, гуримые, ёhо заншалые алдаагуй хори буряадууд.

Хориин арбан нэгэн эсэгын зон малаа удхэжэ, ан гурооhэ агнажа, аба хайдаг хэжэ амин хоолоо тэжээжэ байпан уедэ дахин уул монголнуудай доторой ехэ сэрэг уймоон боложо, эхи толгойгуй бутаржа, олонхинь зуршэд Манжын турые дахажа орохотой хамта ородой мэдэлдэ орохые шиидээд, 1642 ондо хаан Алексей Михайлович Романовта албата болгон абахые зууршалба. 1647 ондо тэрэнь зубшоогдэжэ, анханда Нэршуугэй хосон зимовьедэ шадалтай эрэ дуушэ буриин 20-20 мунгэ ясаг алба тулэжэ эхилбэ. Энээнhээ хойшо «3 гурлоо гэзэгэтэй, 30 мунгэ албатай гол албата болобобди» гэжэ ябаба.

Абжаа удаган

Тэндэhээ хойшо баhа острогой ород хасагууд газар уhые булимтаран эдлэхэ, хори буряаднарые элдэбээр гужэрлэжэ ба уйлэдэхэ, яншаха, алаха гэхэ мэтэ хашалан тугэс бэрхэ болоходо, ниислэл хото Москва, депутатнарые эльгээжэ, Ехэ дээдэ эзэндэ гомдол барижа, аршалалта уршоол гуйхые хориин арбан нэгэн эсэгын суглаанаар зубшэлэн шиидэбэ. Тэрэ уеын хориин арба нэгэ эсэгэ буриин туруу зайсан, шуулингэнэр, галзуудай аха зайhан Бадан Турахин хамта 52 хун хэдэн жэлэй хунэhэ, ошохо ерэхэ замай ууха эдихын хэрэгсэлдэ олон зуун моридые туужа, эмээл мориндоо эшэгэн даха юумэ бугтэрэн, эбэр hомо, баатар хуяг, амба сарай мяхые гурбан жэлдэ хатаажа, тээжэ 1702 ондо гуран hарын гунан шэнэдэ гол нютагhаа мордожо, алдар ехэтэ Москва хурэжэ, Абай ехэ баатар сагаан хаан Пётр Алексеевичэй гэгээндэ бараалхажа, мургэжэ, гомдолоо мэдуулжэ, албатын бата тэмдэг узуулэн бэшэгээ бариба.

Эли далда юумые хэлуулсэжэ ябабал, сэригуун ухаатай, сэдьхэл hайнтай, эелдэр зантай, эрхим шэнжэтэй, эдир наhатай, эмхэг угы бэетэйЭрэшхэн удаганаарсасали юумэеэ сасуулжа ябабал таарамжатай гэлсэhэниие арбан нэгэн эсэгын суглан зубшообэ. Эрэшхэн удаган гэгшэ 23 наhатай,Тугнэ голой Уляангирта Булаг гэжэ нютагайболоно.

Дээдэ эзэн Пётр хаан баясхалантай hайн хулеэжэ, байра байшан, хоол, хубсаhанай зуйлые хуртоожэ хуримнуулба.

Гомдолыень Пётр хаан уршоожэ, 1703 оной мартын 22 удэрэй Грамота гэжэ саазаар Сибириин приказаар захирhан, хори буряадуудай газар уhые оросуудай булимтаран эдлэхые шангата хорижо, хори буряаднарай Байгалhаа Монголой хилэ хурэтэр урданhаа эзэлжэ hууhан газарнуудые тодорхой нэрлэбэ.

Шойжид хатан

Хориин главна тайшаа Дамбадугар Ринцэйн 36 жэлдэ тайшаа байха зуураа, зондоо туhатай, дээдэ газар hайшаалтай, Ехэ дээдэhээ 1801 оной апрелиин 7-ной удэрэй гэршэлгэтэй, элдэб эрдэниин шулуу шэдхэмэл шэжэр алтан час, мун оной июниин 29-нэй удэрэй патентээр надворно советник гэhэн хэргэмтэй;; Ажа турэхын зургаанhаа Ехэ дээдын зарлигаар хузуундээ зуухэ алтан медаль ба орденуудтай; Сибириин сэрэгэй хубсаhанай хэрэгсэлэй Тельминскэ сэмбын фабрикада зоной нэрэhээ 2000 пууд хурэтэр оорын Хониной нооhо тулбэригуй олон жэл ургэhэн, ноёд тушэмэдтэ ехэ бага зэргэ хэргэм хайра кавалер (зэргэ) олгоhон.

Энээнэй туруушын хатан Тугнэдэ нютагтай, батанай обогой хатан гэгшын нугшэhэндэ, дахин хатаниие абаха хэрэгтэй гэжэ ноёд тушэмэдэй дурадхаалаар убгэн наhатай болобошье, хуушан хадамуудай аймагай Годохи Сэрын ухин Шойжид гэгшэ 18 наhатай хатаниие абаба.

Энэ Шойжид хатан болбол залуухан байгаад, ноён убгэржэ, бэеэ хундэрhэн хэрэгуудые дэд тайшаа Галсан Мардайнтай боосолон ябуулжа, Эрхуу Хяагтын зургаануудаар ябажа байгаа. Жигжэд хубуунэй наhаа хусэжэ, эсэгэ ноёной зэргэ залгамжалха хурэтэр Шойжид хатан регентэ матаар тайшаа тушаалые харюусажа байтар, дэд тайшаа Галсан Мардайн энэ оорын уран аргын оролдолгоор главна тайшаа тушаалые бэедээ баталгуулан абаад, Дамба ноёной оорын зоореэр барюулжа байhан Анаагай шулуун дасаниие ба hанда

ургэжэ байдаг хониной нооhо гэхэ мэтые оорынгоо нэрэдэ оруулhан. Тайшаа Мардайн гуйсэд тушаалдаа баталагдамсаараа номо hаадагаа хуяглажа ерээд, хэдэн hомоор уудэ урхоорнь харбаhанда, Шойжид хатан олон модон сабатай айрагуудай хоорондо орожо, амиды гараhан гэбэ. Энэ хатан болбол Ехэ дээдэhээ унгын эрдэниин шулуу, бриллиант шэдхэмэл алтан час, брошь болон бэhэлигууд хайратай. Эрхуугэй гражданска губернатор Трескинэй 1806 оной июниин 23-най 335 тоото гэршэлгэтэй.

Турэл hайхан тоонто нютаг Тугнынгоо туухыень аба, эжы, аха зонhоо,угай бэшэг, домогууд сооhоо дуулахада, ехэ hонин, сэдьхэл зурхэ худэлгэмэ дулаахан, ашата угэнуудынь, алдар солонь омогорхомоор.