Хонгор уулын хормойhоо
 
Харбан доошоо тэнииhэн,
 
Хорин табан уулануудаа
 
Хани болгон хүтэрэлдүүлhэн
 
Зэрэлгээ олон голнуудай
 
Зангилаа боложо дуураhан,
 
Зали ошонойм түүрээн
 
Захада тоотой Мэлэмни…
 
(В.Н. Данжалов)

Амгалан тайбан hууха – алтан саг гээшэ… Мүнхэ номин сэлмэг огторгой доро үльгэрэй орондол үлзы hайхан нютаг Мэлэ тоонтомни оршодог юм. Холбоо олон мүргэлтэй баатар хада уулануудтай, уhа голнуудтай, булаг аршаануудтай, баян түүхэ домогтой, дүрбэн тэгшэ бэрхэ үри hадаhадтай. Һайншье, хүндэ хүшэршье сагуудые дабажа гараа. Харин мүнөөдэр шэнэ сагай долгиндо шэнээр амияа абажа байhандли hэргэн хүгжэнхэй.
 
Хүн бүхэн ерээд онуудые hанана ёhотой … Тэрэ зоболонто саг хамаг нютагуудые, гэр бүлэнүүдые дайраа бэшэ гү? Колхоз, совхозууд hандараа, олон зон ажалгүй боложо, хото город бууха болоо, зарим зон архиин хородо бэеэ абуулаа бэлэй. Манай нютагташье иимэ байдал тохёолдоо hэн.
 
Харин мүнөөдэр тад ондоо саг. Гүрэн түрэн элдэб программануудые зохёожо, арад зондоо туhалхаяа оролдоно. Хүдөө нютагта ажаhууhан залуушуулда, гэр бүлэнүүдтэ мүнгэн hомологдоно. Өөрын хэрэг эрхилхэ дуратай зондо баhал харгы нээгдэнхэй. Ёhотойл алтан саг гээшэ гү?
 
Арад зониие ажалаарнь таниха… Нютаг гээшэмнай зон ха юм даа. Эбээрээ хэлсэжэ, тоонто нютагаа hэргээхэ, шэнэ байдал түхеэржэ, бусад хүн зондо туhатай хэрэгүүдые эмхидхэжэ, ниитын өөhэдын хүтэлбэриин эмхинүүд хэрэгтэй гэжэ нютагай зон ойлгонхой. Тиимэhээ гүрэн түрын эмхидхэhэн хэмжээ ябуулгануудта тон эдэбхитэйгээр хабаададаг заншалтай.
 
Этигэл дүүрэн буянтай hаншаг сагаан буурал хүгшэднай нютагайнгаа, залуу үетэнэйнгөө түлөө hанал сэдьхэлээ табижа, харгы замыень арюудхажа, хоёр субаргын барилга эмхидхээ бэлэй. Нютагай субарга урда таладаа, нютагаа hэргээхэ гэhэн субарга хойто талада Уймар гэдэг газарта бодхоогдоо. Иимэ нангин үйлэ хэрэг эмхидхэhэндэ нютагай зоной бүхы ажал ябуулганууд урагшатай бүтээгдэдэг болоо.
 
Буряад арад зон урдынгаа заншалаар адуу малаа үдхэдэг байhан бшуу. Тиимэhээ Мэлын зон эдэбхитэйгээр адуу мал, хони, гахай үдхэдэг.   З. В. Гомбоевой ударидалга доро Мэлэ нютагай СПК мүнөөдэр хүгжэнхэй.  Холын Хальмагhаа мал, хони, адуу асаржа тэжээдэг болонхой. Олон зон ажалтай болоо, тэдэнэй тоодо залуушуул дуратайгаар хүдөөдэ байра түхеэрнэ.
 
З. В. Гомбоевой үүсхэлээр 2004 ондо А.Г. Шичкогой методикоор архидалгатай тэмсэл арбаад жэлэй саада тээ эхилээ hэн. Нютагтаа методист А.Бадуевые айлшалуулжа, hонирхолтой лекцинүүдые үнгэргөө hэн. Олон зон тиихэдэ архиhаа болижо, ёhотой ажал хүдэлмэритэй боложо, өөhэдын хэрэг эрхилжэ эхилээ бэлэй. Мүнөөшье иимэ ажал ябуулагдажа байhан зандаа.
 
2010 ондо баhал З.В.Гомбоевой болон hургуулиин англи хэлэнэй багша И.В.Эрхеевагай үүсхэлээр «Нютагай шэнэ амин» гэhэн проект бэлдэгдэжэ, нютагтамнай хамниган угай зоной түб нээгдэбэ. Түб соо үхибүүд, залуушуул болон  аха зондо зуралгын, дуунай, хатарай, модоор ба түмэрөөр дархалалгын, компьютертэ hургалгын хэшээлнүүд үнгэргэгдэдэг болоо. Мүн тиихэдэ hая спортивна түб үүдэеэ зондоо нээгээ. Эндэ теннис, бильярд наададаг болон тренажерна зал бии.
 
Үхибүүд, залуушуул, наhатайшье зон бэе махабадаа элүүржүүлгэдэ дуратай. Нютагайнгаа спортивно зал соо үдэр бүхэндэ сугларжа, волейбол, теннис наададаг, барилдаашад бэеэ hоридог,  номо годлёор hарбадаг. Республикын болон аймагай хэмжээнэй мүрысөөнүүдтэ хабаадажа, нютагайнгаа нэрэ зэргые дээшэлүүлжэл ябадагынь hайшаалтай. Жэл бүхэндэ волейболоор «Үетэн» гэhэн аймагай мүрысөөн элдэб нютагуудай тамиршадые суглуулдаг, номог годлеор аймагай болон республикын хэмжээнэй мүрысөөнүүд үнгэргэгдэдэг. Мүн тиихэдэ манай нютагта параплан бии боложо, залушуул дуратайгаар огторгой өөдэ гаража, шубуун шэнги нютагаа шэртэхэ аргатай болоо. Энэмнай баhал бэеэ элүүржүүлгэдэ баhал нүлөө оруулна ха юм, нютагайнгаа арюун агаараар амилжа байхаhаа дээрэ юун байхаб?
 
Нютаг бүхэн солото зоноороо суурхадаг юм. Мэлэ нютагнай эрхим дархашадаар, дуушадаар мэдээжэ. Тэдэнэй тоодо дархашан угтай Дараевай хүдэр залуу хүбүүд угайнгаа нэрые нэрлүүлжэ,  бэлигээ дээшэлүүлэн, үри hадаhадтаа үргэлжэлүүлхэ хүсэлэнтэй нютагтаа кузница нээгээ бэлэй. Модоор, түмэрөөр болон алта мүнгөөр элдэб уран бүтээлнүүдые хэжэ, бүхы республикээр болон гүрэнөөр тараадаг.
 
2009 онhоо нютагтамнай «Мүнгэн хурабша» гэhэн ателье нээгдэбэ. Эндэ уран оёдолшон Сэржэма Доржиева буряад заншалаа, уг гарбалаа hэргээжэ, торгоор буряад дэгэлнүүдые болон гэртээ хэрэгтэй хубсарнуудые, хушын зоргодоhонтой дэрэнүүдые, мори унахадаа хэрэгтэй хубсарнуудые уран гоёор шэмэглэн оёдог.
 
Зон эбтэй болобол зол дээрэ hууха… Таба-зургаан жэлэй саанахана нютагаархиднай үйлсөөрөө «округууд» боложо хубаараад, хоорондоо хатар дуунай, бэе махабадаа элүүржүүлгын мүрысөөнүүдые эмхидхэжэ эхилээ бэлэй. Харин 2010 онhоо ТОС гэжэ нэрэ зэргэтэй боложо, ажаhуугшад нютагаа болобосон түхэлтэй болгохо гэжэ шиидээ hэн. Нютагтамнай 6 ТОС бии. ТОС бүхэн үйлсэеэ сэбэрлээ, шэмэглээ. «Проспект Победы», «Урагшаа», «Эрмэлзэл» гэhэн ТОСууд үхибүүдэй амарха, сэнгэхэ талмайнуудые түхеэрээ. Олон ниитын хэмжээ ябуулганууд үнгэргэгдэдэг. Жэшээнь, зулгы зунай хаhада «ТОСуудай үдэр» гэhэн ехэ hайндэр заншалта болоо. Агууехэ Илалтын үдэр заншалта ТОСуудай дунда спортивна мүрысөөнүүдтэ үндэр хэмжээндэ үнгэргэгдэдэг.
 
Тус ажал ябуулга тон үрэ дүнтэй байба. 2011 ондо Мэлын администраци «ТОСнуудтай эгээл эрхимээр хүдэлhэн администраци» гэжэ республикэ соо нэрлэгдэжэ, түрүү hуури эзэлээд, мүнгэн бэлэгтэ хүртөө hэн. Харин энэ гараhан жэл «Проспект Победы» ба «Уряал» гэhэн ТОСууд республикэ соо баhал шалгаржа,  3-дахи ба 5-дахи hууринуудые эзэлбэ.
 
Нарай багаhаань эльгэлэн тэбэриhэн хайрата нютагтаа, үеын үедэ үргэжэ бүүбэйлhэн эхын альгантай жэшээлмээр энхэрүүлэн, арюун тунгалаг агаартань, амиды сэсэгүүд соонь хүльбэрэн, энэ наhандаа мүнхэ жаргал эдлэжэ ябаhандаа золтойбди даа…