Одной из главных страниц в истории любого села Еравны является Старо-Московская дорога, которая в те времена явилась связующим звеном между сёлами и городами и сыграла большую роль в истории. В статье приведены архивные данные, слова старожилов.

Яруунын түүхэдэ - хуушан Москвагай тракт

«Абай сагаан хаанай алтан шара зам, хабтаhанда хyрэмэ гyнзэгы хара харгы» [Хаан хашигта Мэргэн, хууд.39] – гэжэ оршон тойроной шухала бэлгэ тэмдэг харгы тухай хэлэгдэнэ. Яруунын оршон тойроной эгээл hонин yльгэр тyyхэдэ ороhон бэлгэ тэмдэг хадаа – хуушан Москвагай тракт болоно. 1733 онhоо 1910-аад онууд болотор хэрэглэгдэhэн харгы болоно. Московска трактаар хаанта Россиин бyхы ашаан шэрэгдэдэг hэн. Шэтэhээ Дээдэ Yдэ хyрэтэр 14 станци байhан юм. Харин В. Юмсунов 15 гэжэ тоолоно. Эдэ станцинуудай найманиинь Яруунын дэлхэй дээгyyр гарадаг байhан байна. Шэтэhээ захалбал, иимэ байна: Шэтэ хотоhоо Черновской yртooн (hуурин) хyрэтэр 26 модо, Черновскойhоо Yбэр –Догно хyрэтэр 19 модо, Yбэр –Догноhоо Яаблан дабаа дабаад, Сагса хyрэтэр 25 модо, Сагсаhаа Хэндэ(Конда) 31 модо. Хэндэhээ Yдын –Эхин хyрэтэр 31 модо, Yдын –Эхинhээ Ара –Догно хyрэтэр 22 модо, Ара –Догноhоо Yхэр –нуур хyрэтэр 28 модо.

Саашань хэлэбэл, мyнooнэй Харха hууринhаа тyрмын зониие хаажа хонуулдаг этап байhан байна. Саашань Тайлууд hууринай зyyн тээ Эгэтэ голой эрьедэ мyн лэ этап байhан байна. Яруунын дайдаhаа саашаа удаа дараалан нэрлэхэдэ, Шэбээтэ, Анаа Yртoo, Хyлэй Yртoo, Тарбагатай, Тэнгэри –Болдог, Шанаа, Хyрбэ, Нохойн Yртooн, Байшан –хото. Архивай материалнууд соо эдэ Yртooнyyд тухай иигэжэ хэлэгдэнэ: “….. для Верхнеудинской, Онохойской, Тэнгэриболдогской, Тарбагатайской, Кульской, Анинской, Грязная, Поперечинской, Погромнинской, Яравнинской, Вершиноудинской, Кондинской, Шакшинской, Домноключевской требуются дома нового строения. 16 февраля дня 1841” [ Ф. 8. оп.1 д. 161]. Yхэр нуурта почта телеграф бии байhан. Энэ почтатай иимэ hонин тyyхэ холбоотой юм. Юундэ эгээл захын Эгэтын дасанда Зандан –Жуу байха болооб гэhэн yгэ гаража, хэдэн ондоо олон дасанда абаашахые зариман оролдоhон байна.

Нэгэтэ Хамбын хyреэнhээ Маа хамба морилжо, абаашахаяа ерэхэдээ, тусгаар тэргэтэй, унаатай ерэхэдэнь, Эрдэни соржо ламхай мэдэхэ гэхэдэнь, Эрдэни соржо ламхайда хандангyй, сэхэ Шэтын генерал –губернаторта хэрэг барихаяа мордоходонь, Эрдэни соржо Аюшын Цэдэн ноёнтой Yхэр нуур ошожо, Шэтын генерал –губернаторта телеграмма эльгээhэн юм. Танай тиишэ Богдо хyреэнэй Маа хамба Зандан –Жууемнай абаашахын зyбшooл эрижэ болохо гэhэн удхатай. Тэрэ телеграмма абаhан генерал –губернатор зyбшooл Маа хамбада yгэбэгyй. Эгэтын голой эрьедэхи Ятааб хушуун этап гэhэн yгэhoo гарана. Хyдoo бэшэгшэ П. Цыбикова Ятааб хушуун тухай hонин мэдээсэл yгэнэ: “Минии хyгшэн баабайн Дугарай (1855 ондо тyрэhэн) хэлэдэгээр, Эгэтэ голой дэргэдэхи Yндэр яаманай баруун тээ тэрэ сагай тyyхэтэ этап – гэрэй hуури Совет засагай болотор байдаг зандаа бэлэй” [П. Цыбикова. Ярууна /01.03.1996].

Энэ Московска трактаар А.П. Чехов гараhан тyyхэтэй. Энээн тухай П.Цыбикова уран гоёор зураглан бэшэнэ: “Загарайн буряад хyбyyхэнэй хyйтэн аадарта сохюулаад, уушханай хадхаляагаар улаан дyлэн болошоод, халууржа хэбтэхэдэнь, туранхай сагаан гараараа тyрэhэн эсэгынь хажууда хоёрдохи эсэгэнь боложо, магнайень эльбэн, yглooгyyр болотор аргалаад, Сахалин ольтирог хyрэтэр замаа yргэлжэлyyлhэн ородой суута хyбyyдэй нэгэн А.П.Чехов нюрган дээгyyрни yнгэрhэн юм лэ” – гэжэ yгэёо yргэлжэлyyлжэ байтараа, улаагай хуушан харгы амяа хаагдажа, тэрэ yеынгoo зоболон гашуудал ooрынгoo нюрган дээгyyр yргэлжэлyyлэн, эхэ газараа тулгалан хэбтэшэнэ” [П.Цыбикова. Ярууна /01.03.1996].

1891 ондо ород гyрэнэй хаан болохо агууехэ князь Николай энэ трактаар баруулhан байна. Хаан болохо тайжын угтамжада гэжэ Хориин 11 эсэгынхидhээ, ондоогоор хэлэбэл, 14 инородческа управын буряадуудhаа “8966 тyх. 48 мyнгэн татагдаhан байгаа” [Ф. 8. оп.2.д.528]. Тиихэ сагта нэгэ толгой сар 25 –30 тyх. сэнтэй байhан юм. Тэрэл 1891 оной майн 17 –до Дээдэ Yдэhoo Хориин Дyyмэ эльгээhэн телеграмма соо иигэжэ бэшэгдэhэн байгаа: “Июниин 9 -hоо хожомдонгyйгooр буса тyрэлтэн, (тодорхойлходо буряадуудые иигэжэ нэрлэдэг байhан юм) 830 моридые 443 улаашантайгаар тракт харгы дээрэ бэлэн байлгаха. Минии заhаhан yртooнyyдтэ бyхы зэмсэг тоног бэлдэхэ, найдамтай улаашадые томилхо. Гадна 1230 моридые 292 улаашадтайгаар бэлдэхэ гэhэн даабари 9 волостиин таряашадта даалгаха” [Ф.8.оп.2.д.540]. Отог бyхэн тайшаа Ц. Аюшеев тyрyyтэй oohэдынгoo hyлдэ тугуудые намилзуулжа, хааниие угтаhан юм. Эндэhээ уламжалан хэлэхэдэ иимэ байна, тyмэр харгын баригдаагyй байха сагта Московска тракт Росси гyрэндэ туйлай ехэ удха шанартай байhан юм. Энэ харгыда засаг захиргаанай анхаралаа хандуулдаг байhаниинь ойлгосотой ааб даа.

Литература

Хаан Хашигта Мэргэн (yльгэр)- Улан–Удэ.: изд.дом. «Бур.Yнэн»,2001

Фонд Хоринской Думы. Ф-8, оп.1, д.16. Национальный архив Республики

Цыбикова С.Ж

зохёон бэшэбэ.

Зураг. Хуушан Москвагай харгы мүнөө