Республика Бурятия

Выбрать регион
ВойтиЗарегистрироваться
Логин
Пароль
Забыл пароль

Краеведческий портал

Районы

Гайхал түрүүлхэ хүшөөнүүд – Эгэтын ба Хэндын дасангууд

Ярууна нютагай материал дээрэ хyнэй гараар бодхооhон хүшөөнүүдые дурдахамни. Нангин болон нангин бэшэ, юрын барилганууд гэжэ илгаруулдаг. Ородоор хэлэхэдэ, «профанное и сакральное пространство» гэдэг. Дасан, дуган, субарга, обоо нангин болоно. Гэр, харгы нангин бэшэ. Харин гэр соо гунгарбаагай оршодог нангин газар бии. Харгы нангин бэшэ гэнэбди, харин харгын хажууда yргэлэй газарнууд олон. Тиимэhээ нангин бэшэ гэжэ газар yгы, хамаг оршон тойрон нангин болоно гэжэ хэлэхэ байнаб.

 

Яруунын yргэн дайдада оршоhон дасангууд гэбэл: Эгэтын дасан болон Хэндын дасан болоно. Эгэтын дасан Буряад ороной гуша гаран дасангуудай дунда нилээд суутай, эгээл олон лама хубарагуудтай, эгээл ехэнь гэжэ тоотой байhан юм. “ В Эгитуйском дацане было 500 лам, около 15% мужчин” [Архив Ц. Эрдынеева. Ф. Р-1746. №31] “1896 ондо шэрээтэ Зодбын ламхай, Галдан лама, Шагжай соржо. Эгэтын дасаниие Шэндалай – Шэнэ тала гэжэ газарта зooлгэхэ тухай хэлсэжэ эхилбэд. Юундэб гэхэдэ, Яруунын баруун тээ оршодог Эгэтын дасан хyрэхэнь зyyн талын Сагса болон Тэлэмбэ нютагуудhаа ехэ холо оршодог байhан” [Нацов].

 

Дасан Ярууна нютагай тэгэндэ байха, зyyншье, барууншье талада дyтэ ёhоороо байха ёhотой гэжэ Зодбын ламхай, Шагжай соржо г.м. ламанууд хэрэг эрхилhэн байна. Энээн тухай Б.Баяртуев иигэжэ бэшэнэ: «Кочевник из –за ограничения путей миграции постепенно оседал ближе к думе, дацану, который строился не где–попало, а по возможности ближе к центру родового кочевья» [Б.Баяртуев, 2001, хууд.129]. “Переписка между Верхнеудинским земским исправником, Хоринской степной думой и доверенными Еравнинских бурят в 1862 году о перенесении дацана в район Еравнинских озёр” [Ф. 285, оп.2] гэhэн хэрэг Эгэтын дасанай жасаһаа олдобо. Эндэhээ уламжалан хэлэхэдэ, 1896 онhоо бyри эртэ Эгэтынгээ дасан Шэндалайда тyбхинyyлхэ гэжэ хooрэлдэhэн байна. Дасанаа байраhаань хyдэлгooхэ дурагyй баруун талын бyлэг буряадууд Аюшеев Цэдэб тyрyyтэй 1897 ондо Богдо –Гэгээндэ абарал эльгээбэ. Шэндалайда шэнэ дасан бодхоожо эхилшэhэн байгаа юм. Богдо –Гэгээн дасанаа байраhаань бy хyдэлгooгты, харин шэнэлэгты гэhэн захиралта yгэбэ.

 

Гушаад оной зэрлиг муухай yе сагта Эгэтын дасан hандаргагдаа. Эгэтын дасан hандаргаhанайнь hyyлээр энэ газар дээрэ yхэр мал адуулхаар hайн тала байгаа. Харин эгэтынхид дасанай газар дайрангyй нангинаар сахижа байhан юм. Эгэтын дасанай эрьежэ, дахинаа yндэрлэhэн тухай хэлэхэдэ, нютагай зоной эдэбхи yyсхэлээр 1990 оной эхинhээ Эгэтын дасанай hуури дээрэ дасан бариха ябадал эхилhэн юм. Эгэтын дасан дахинаа yндэрлэжэ, хуралнуудаа хуража эхилээд, шэрээтэ ламбагайгаар залуу Дагба лама hунгагдаба. Эндэ олон бурхадай дyрсэ hyлдэнyyд нангинаар сахигдажа, тахигдажа байдаг. Эдэ олон бурхадууд сооhоо Зандан –Жуу онсо илгаржа, буряад зондо тон ехэ эди шэдитэй, гайхамшагта ехэ хyсэн тyгэлдэр гэhэн бэлгэ тэмдэгтэй юм.

 

“Мангалайн дундахи толбо шэдитэ хyсэнэй тэмдэг. Баруун гараа дээшээ харуулhаниинь хамаг амитанда абарал хyртooхэ, зyyн гараа доошоо табиhаниинь амгалан байдалые yршooн байхые хyсэhэн. Хоёр хyл дээрээ байhаниинь амитан бyхэндэ аша туhа хyртooхooр бэлэн байhые yзyyлбэ. Хyлэйнь ула доогуур утаhанай ходо гаража байхаар бyтээгдэhэн юм. Буса газарта тон адляар хyрэг бэе зохёобошье, тиимээр бyтээжэ шадагдахагyй” [С.Бахлаев/Дyхэриг/22.08.2002]. Зандан–Жуугай дyрсыень Яруунаархин залажа асарhан тyyхэтэй. 1889 онhоо 1901 он болотор хятад ажалшадай буhалгаа yyсхэжэ байhан yедэ, энэ yймooтэ сагые hамбаашалжа, Эрдэнийн соржо Агваан хамбын зууршалгаар, Бээжэндэхи консулай дарга Гомбоевтай нюуса хooрэлдoo хээ hэн гэдэг. Зандан–Жуу бурханай дyрсын шэгнyyрэй зэргэ ехэ алта мyнгэ императорай музейн ордоной дарга харуулшанда барюулагдаhан юм гэжэ хятад эрдэмтэд хэлсэдэг. Иигэжэ Зандан –Жуу бурханиие тэндэhээ залажа гаргаhан тyyхэтэй. Тэрэ сагhаа хойшо дасан дуганай хаагдатар шахуу Зандан –Жуу бурханда мyргэхэёо, бyхы буряад зон хаа хаанаhаа Эгэтын дасан тээшээ шэглэhэн юм гэдэг.

 

1930 –аад онуудта Эгэтын дасанай хаагдахада, Жабон багша Зандан –Жууе Улаан –Yдэ асаржа, Одигитриин сyмэ соо хадагалhан буянтай. “Зандан –Жуу бурханиие 14 хyн yргэжэ диилэдэгyй байhан аад, Жабон багшын К. Маркс колхозой полуторка дээрэ ашахадань, 4 хyн yргooд табижархиhан юм гэдэг. Зандан –Жуу yндэрooрoo энэ машина соо багтахагyй байhан. Тиихэдэнь Зандан –Жуу ooрoo нугыгаад орошоhон юм гэдэг.” [Б. Цыдендамбаев.] “Зандан –Жуу был в русском храме возле р. Уды и всегда смотрел в сторону Эгиту, он всегда стремился сюда, а не куда – то в Иволгу” [С. Жамбалова, хууд. 247]. Ћyyлдэнь Эгэтынгээ дасан залагдахынгаа урда, Сампиловай музейдэ табигдаhан юм. Тэндэ Зандан –Жуу бурхан ходо зyyн тээшээ хараhан шэнгеэр yзэгдэдэг байгаа гэhэн yгэтэй. 1991 ондо Зандан –Жуу бурхан Эгэтынгээ дасан бусаба.

 

Хэндын дасан Эгэтын дасанай бyридэлдэ байhан. “Хэндын голой хажууда табяад онуудаар хони адуулдаг байhан байнабди. Тэндэ сyгсэ, бойпуур г.м. олоо hэмди” гэжэ Г. Цыбикова хэлэнэ. Хэндын дасан тухай мэдэхэ хyн тон yсooн. Агын типографида гаргаhан “Мир буддистской культуры” гэhэн ном соо иимэ hонин документ олобобди. Энэ документ Хэндын дасаниие шэнжэлхэ хэрэгтэ тон шухала байна. “Всепресветлейший Державнейший Великий государь, Александр Николаевич! Самодержец Всероссийский! Просят верноподанные Вашего Императорского Величества, Восточно –Сибирской, Забайкальской области, въедомства Хоринских и Агинских степных дум.

 

Кочуя на пространстве от области гор. Читы по Верхнеудинскому тракту до Кондиской станции по р. Конда, устью р. Уды, Яравинскому заливу и р. Витим ниже устья р. Зазы, 3000 душ мужских и женских полов, исповедуя буддистской веры, - мы до сего времени неоднократно соглашались построить новый дацан в своих урочищах и подавали об этом через ламу Шарап Галсанова прошение бывшему военному Губернатору Забайкальской области Господину Генералу –Майору Запольскому; но Его Превосходительство в предписании Хоринской Степной Думы от 6 дек. 1851 года за № 611 отозвавшись, что на постройку нового дацана не имеется Закона, согласия изъявить на может.

 

Ныне мы кочующие принуждены разделяться на 3 дацана, по тем причинам, что их ближайшего к нашим урочищам дацанов первый Эгитуйский стоит в 100 –250 верста; на пространстве от Кондинской до Яравнинской станции никто не проживает, потому что там бывают зимою больше снега, летом – грязи, другой Анинский дацан стоит в 300 верстах, никого из наших общественников на этом пути не проживает, а есть только русские деревни. Третий Агинский дацан стоит в 130- 300 верстах.

 

Августа 25 дня 1858 года.

 

Подлинное подписали

 

Хоринский Главный Тайша Очировъ,

 

Переводил Переводчик Монгольского языка Хорунжий Вокши» ………[Ф. Р – 1746, оп.1,д. 12]. Хэндын дасан бариха тухай зyбшooл yгэhыень, Ц. Эрдынеевай архивна материал гэршэлнэ: “Дацаны Хоринского ведомства обслуживали верующих: Кодунский –9550, Анинский –6977, Галтайский – 4580, Ацагатский – 2179, Эгитуевский (сюда входит маленький Кондинский дацан) – 9785” [Ф.Р– 1746, оп.1,д. 12]. Хэндын дасан тухай Эрдынеев Ц. Э. архивhаа иимэ мэдээсэл абабабди: “История знает контрреволюционное выступление лам небольшого Кондинского дацана, расположенного на территории аймака. Хотя этот дацан был закрыт, но оставленные здесь в качестве сторожей дацанского имущества две ламы имели свои влияния на окружающих верующих. Отсталая, заражённая религиозным фанатизмом масса совершала молебствия этим двум ламам до 1928 года. Наличия у них обилия продуктов поражало меня при моём посещении их весною 1928 года” [Ф. Р –1746, оп. 1, д.19, с. 10].

 

Фонд Ц. Эрдынеева. Р –1746, оп.1, д.16. Национальный архив Республики

 

Ф. 285, оп.2. Фонд Эгитуйского дацана

 

Жамбалова С. Г. Сакральный и профанный мир ольхонских бурят - Новосибирск.: Наука. Сиб.изд. фирма РАН, 2000

 

Баяртуев Б.Д. Предистория литературы бурят –монголов. Изд-во БНЦ СО РАН., Улан –Удэ, 2001

 

Цыбикова Сэсэгма Жигжитовна

Автор: Moderator
Просмотров: 2840

Комментарии

Для добавления комментариев необходимо авторизоваться на сайте
Добавить материал

Популярное

21.03.2012
Сосново-Озерское
Цыренжап Сампилов
20.03.2012
Сосново-Озерское
10.04.2012
Сосново-Озерское
праздник хори бурят
21.03.2012
Сосново-Озерское

Родное село
Цель портала - объединение всех кто любит свое село, у кого болит сердце за его будущее, кто не хочет забывать свои корни.
e-mail:
Яндекс.Метрика
Создание сайта -