Оршон тойроной ба шажан мyргэлэй тэмдэг шодон субарга болоно. Шодон –субарга оршон тойроной бyхы сансарын hайн элшэнyyдые бэедээ шэнгээhэн бэлгэ тэмдэг болоно. Сансарын hайн элшэнyyдые, юртэмсын хyнэй уншаhан мэгзэм мааниие дуhал дуhалаар суглуулжа байhан Буянай далайн шэнжэнyyдые далижуулдаг Субарган гэhэн yгэтэй. “Энэ hайн элшын хyсэн тухай олон эрдэмтэд бэшэhэн байна. Чех эрдэмтэн Карел Дрбал субарга баряад, субаргынгаа голдо ехэ муухай уhа хэбэ ха. Нэгэ хэды саг yнгэрhэнэй hyyлээр уhан ехэ сэбэр болобо”[Д. Цырендашиев. Субарган в судьбе улуса/Буряад Yнэн/08.08.2002]. “Энэдхэг эрдэмтэн Чандра Пану Сатпатки тархи муутай yбшэнтэниие субарганай зосоо хэжэ аргалба" [ж. Эхо планеты/ № 29/1991]. Ламанууд бадма сэсэгтэл дабшалан hуухадаа, субарганай тyхэлтэй болодог, юундэб гэхэдэ, сансарын элшэ хyсэ бэедээ шэнгээхэ гэhэн зорилготой юм.

Тиимэhээ малгайнуудынь ooдoo шобойнхой, субарганда адли тyхэлтэй. “Субарган –разновидность памятного сооружения, воздвигалась в честь какого –либо события в истории буддизма. В системе буддистской символики рассматривается вертикальная модель мира” [Ц. Жамсарано, хууд. 364]. Субарга 8 янзын байдаг, Будда бурханай наhанай 8 шухала хэhэгyyдые тэмдэглэнэ: Тэнгэриhээ Тyшээтын бууhан тэмдэгэй субарга, гyн ухаанай yyдэн гэhэн субарга, муу юумэ дараhанай субарга, гэгээн оюунай нээгдэхэ субарга, сyлoo эрхэ yгэhэн гурбан тэргын тэмдэгэй субарга, шабинарай эбтээ ороhонойнь тэмдэгэй субарга, илалтын субарга, нирваанда зорюулhан субарга. Будда бурханай нирваанда зорюулhан субарга хонходол бyмбэтэй байдаг. Гурбан тэргын тэмдэгтэй субарга бадма сэсэгэй дэльбэнyyдтэ адли табсантай байдаг. Гурбан тэргэ гурбан зyйлhoo сyлoo yгэнэ: 1. сэдьхэл сyлooлнэ. 2. амиды амитан бyхэн тyгэс болбосорхо. 3. эхэ 6 зyйл хамаг амитанай тyлoo ухаагаа болбосоруулха.

Шодон субарга тухай литература тон хомор. Тиимэ hэн тула, хyн зонhоо, лама санаартанhаа суглуулhан мэдээсэлээ эндэ согсолон оруулбабди. Зyyн тээшээ хаража байhан хуша модо отолжо, сорогшон хэхэ. Сорогшоноо улаан шэрээр шэрдээд, ламануудта маани бэшyyлхэ хэрэгтэй. Сорогшоноо шара торгон бyдooр бyрихэ. Энэ сорогшон субаргын гол болоно гээшэ. “Для рубки и транспортировки из тайги этого кедрового бруса, назначались мужчины, родившиеся в наиболее благоприятные годы по восточному календарю. Выбирал кедр духовное лицо и плотники сразу на корню метили все части света: восток, юг, запад, север, чтобы потом не ошибиться при водружении. Южная сторона должна смотреть прямо на юг“ [Знамя труда./27/28.01.1998].

Дээдэ шyндэ орохо зyйлнyyд: “Эдэ нэрлэгдэhэн номуудай нэгэ ном оробол hайн: Доржо Жодбо, Юм, Алтан Гэрэл, Тарба Жэмбэ, Жадамба, бурханай тарни. “Доржо Жодбо алтан yзэгooр бэшээтэй байха зэргэтэй” [Эрдэни лама]. «Субаргын шyндэ ном буруу харуулжа хэбэл, тэрэ абяа гарадаг. Би тyрyyн энээндэ yнэншэдэггyй байгааб. Шулуутайн дасанай ганжир абяа гаража эхилхэдэнь, ламануудай шалгахада, досоонь хуу буруу хээтэй байба. Заhаhaнайнь hyyлээр ганжир абяа гарахаяа болибо. Энэ yйлынь hyyлээр одоол yнэншэдэг болооб»[Ц. Жамсарано, хууд.248]. “Шабараар даранхай Дара Эхэнyyдые дээдэ бyмбэдoo оруулха, пирамида шабараар хээд, оруулбал hайн” [Тензин hаарамба]. 9 эрдэнийн зyйл: алтан, мyнгэн, зэд, шyрэ, уюу, номин, хорхойн гэр (ракушка), гуулин, субад. Эндэ уюугай орондо эржэн, гуулинай орондо булад хэжэ болохо гэжэ Эрдэни лама нэмэнэ. Эдэ бyгэдые санзайгаар дээрэhээнь хушаха хэрэгтэй. Байгалай коралл дээдэ шyндэ оробол hайн. Доодо шyндэ орохо зyйлнyyд: Буу, hэлмэ, хутага. Эдэ бyгэдэ бэе бэе руугаа хараад байха. “Табан yнгын ургамал: пyрнэг. (энэ ургамал гансал Эгэтын –Адагта ургадаг), наран сэсэг, сагаан ая, шэлбyyhэн хасууриин,тэрэнги. Эдэ ургамалнуудые хатаажа табан торгон туулмагууд соо хэхэ хэрэгтэй. Табан таряан: ешмээн, шэниисэ, обёос, шара будаа, арса, yгышье hаа, барайгар, хара таряан(рожь), yгышье hаа орооhон. Хуу бултыень шараад, табан туулмаг соо хэбэл hайн. Эдеэнэй зyйл – зyгын бал. Табан yнгын хадаг. Тэбхэр бyтэн ногоон сай. Байгалай шулуун, уhан. Xуураhан эльhэн” [Цыренова Ц –Д]. Юундэ эдэ зyйлнyyд субаргада ороноб гэhэн асуудалда yльгэрэй yгooр харюусабал иимэ байна: “hyниндoo субаргада дайдын эзэд сугларжа, табан yнгын торгон дээрэ hуужа, шараhан орооhо зоогложо, hайхан уhаар нюур гараа угаажа, санзайгаар бэеэ утажа, yyрэй сайха yёор, эдэ газарай хyн зондо hайн hайханиие хyсэжэ, ooрынгoo нютаг нугада тарадаг юм” гэлсэдэг.

Субарган бyхэн хэндэ зорюулагдажа бодхоогдооб, хэнэй зooрёор бодооб г.м. бэшээтэй байдаг. Эгэтын дасанай хоройн газаа болон хорой соонь hyyлшын жэлнyyдтэ олон субарганууд бодхоогоотой. Дyрбэдугаар шэрээтэ Буниин ламхайда, табадугаар шэрээтэ Санжиин ламхайда, Жyдэй хамба Зодбын ламхайда, Сэбэгэй Мyнхэ ламбагайда, Сэбэгэй Гомбо ламхайда, Хубарагай ламхайда, Эрдэниин соржодо зорюулагданхай юм. Боршогорой ламын субарга Ойдоп –Гyнжы гэhэн обоотой газарта холоhоо сайран харагдадаг. Эрдэнийн соржын нэрэтэй субарга Улхасаа сэлеэнэй дэргэдэ бодоhон байна.

1870 –аад онуудhаа мyнoo хyрэтэрoo байhан урданай шодоной тyyхэдэ хабаадалсажа, гэмэлтэhэн талыень заhалсажа, видеофильм буулгажа 2003 оной зун Сагаан Марса гэжэ hайхан газар ошожо ерэбэбди. Бойбон Цэдэн гэжэ хyн Yдын Эхинhээ урагшаа тээ холохон оршодог Сагаан Марса гэжэ газарта шодон бодхооhон юм. Бойбон Цэдэн моринойнгоо туруунай элэтэр ябажа, Тyгэд орон ошоhон буянтай. Ћаса хотодо, Будаалын ордон орожо, Далай ламые бараалхаhан yлзытэй. Тyгэд оронhоо олон бурханай дyрсэнyyдые залажа асарhан юм. Тyгэд оронhоо бусажа ерэхэдээ, Бойбон Цэдэн мэдэлшэ болоод ерээ юм гэжэ энэ хyнэй зээ басаган Болсоо Балма хooрoo hэн. Бойбон Цэдэнэй бyтээhэн шодон Ярууна соо эгээл урданай шодон байгаа юм гэжэ тухайлнабди. 1870–аад оноор баригдаhан шодон мyнoo хyрэтэрoo Яруунын тайга соо байhан юм. Энэ хуушан субарга хайшан гээд, hандаргагдангyй yнгэрooб гэхэдэ, аймагай центрhээ холо, нэгэшье тосхон хажуудань yгы, хyбшэ холо газарта байhан тула, тэрэл шэнжээрээ 1960 – аад он болотор, холоhоо сайжа алтан hара нараараа яларжа харагдадаг байhан юм. “Бага байхадаа, баабай эжытэеэ Сагаан Марсада мал адуулдаг hэмди, шодоной урда тахяатай байhан бурханда ошожо мyргэдэг hэмби” [А.Жамаганова]. Энэ хэлэhэн yгэнyyдынь Бойбон Цэдэнэй субарга 60 –аад оноор яагаашьегyй бyтэн байгаа гэжэ гэршэлнэ. Харин 70 –аад оноор талада хyндэ hаалта хээгyй байhан субаргые ямар бэ даа нyгэлтэ зон дээдэ бyмбыень хуха сохижо, дороhоонь малтажа, досоохи юумыень хуу гаргажа хаяhан, алта мyнгыень yбэршэлhэн байна. Ћая ламые абаашажа харуулхадамнай, доодо бyмбэ хооhон байба. Шодон субарга эмдэhэн хyн табан забhаргyй нyгэлнyyдэй нэгые yйлэдэhэн гэжэ тоологдодог, эхэ эсэгэеэ алаhантай адли нyгэл гээшэ гэжэ хэлсэдэг байна. Бойбон Цэдэнэй зээ басаган болохо Болсоо Балмын yри hадаhад шодоноо бодхоохо гэhэн hайхан эрмэлзэл хyсэлoo 2004 оной август hара соо бэелyyлбэ. Энэ шодоной тyyхэдэ Б. Баяртуевай hанаан тааруу гэжэ hанагдана: «Объектом описания родины, его центром должно быть священное место с благой энергетикой. Поэтому кочевник бурят –монгол, где бы ни был, возвращался и получал энергию земли, восстанавливал ауру от небесной сферы» [Б.Баяртуев, 2001, хууд.130]. Субарга гээшэ ойро тойрондоо байhан огторгойн гyн гyнзэгыhoo абтаhан, хyсэ шадалаа хубаалдажа, hyзэглэhэн амитан бyхэндэ эди шэдиеэ хyртooжэ байдаг юм.

Уулзажа хөөрэлдэһэн зонууд:

Тензин багша – түбэд лама

Эрдэни лама,

А. Жамаганова, Нарһата һууринда ажаһуудаг

Ц-Д. Цыренова, Эгэтын-Адагта ажаһуудаг

Хэрэглэгдэһэн литература:

Баяртуев Б.Д. Предистория литературы бурят –монголов. Изд-во БНЦ СО РАН., Улан –Удэ, 2001

Жамсарано Ц. Путевые дневники 1903 –1907 гг. - Улан –Удэ, 2001

Цыбикова Сэсэгма Жигжитовна