Юртэмсын оршон тойроной нэгэ багахан хэhэгхэн Ярууна нютаг болоно. Б. Баяртуев “Фольклорные истоки литературы бурят – монголов” гэhэн зохёол соогоо буряадай эзэлhэн бyхы газар урда сагта гушан гурбан хубида хубаагдадаг байhан гэжэ бэшэнэ. Эдэ “33 Галабай Ара Монголой дайдаhаа” арба юhэдэхи тоогоор дугаарлагдаhан “33 Гулбай, 3 Ехэ Ярууна” минии хөөрөөн. Ярууна нютагта ехэнхидээ хори буряад нютагжанхай. Yльгэрлэбэл, Хоридой Мэргэн Хун шубуун hамгатай байhан. Байгалай хойто бэедэ, Сайдамтын Сагаан голой эрьедэ ажаhууhан гэхэ. Гурбан жэл тэндэ ажамидаржа, yри хyyгэдгyй байхадаа, Хун шубуун хатанайнгаа yгooр Хоридой Мэргэн Байгалай урда бэе зөөжэ, арбан нэгэн хyбyyтэй болоо гэхэ.

Харин Даши Бубеев гэжэ баргажан буряадай hанамжаар, Хоридой Ойхон ольтирог дээрэ Шаралдай, Нагатай хоёртоёо арбан гурбан хyбyyдтэй болоhон юм. Баhа иимэ удхатай мэдээсэл Ц - Ж. Жимбиев yгэнэ. Сагаан Саба гэжэ Ойхоной нэгэ хабсагайда арбан гурбан хун шубууд зураатай. Ц- Ж. Жимбиев энэ арбан гурбан хун шубуудые арбан гурбан эсэгэтэй холбоно. “Это уникальный случай в истории человечества, который вызывает законную гордость всего бурятского народа, когда одно из его племён – хори буряты зафиксировали на камне свидетельство о своём рождении. Мы убеждены, что с Сагансабскими лебедями и 13 хоринскими родами связаны 13 северных нойонов” [Ц –Ж. Жимбиев/Дyхэриг/13.03.2003].

Ойхон аралда хори буряадай тyбхинэжэ, нэгэ саг зуура ажаамидарhан тухай Бальжан хатан гэhэн туужа домог гэршэлнэ: “Далайн хойто бэедэ тэдэ зон (хори зон) адуугаа хуряахадаа, Нарин Далай зyлгэ гэдэг тала нугада суглуулжа, хуhан урга гурба дахин хэмжэжэ, адуугаа суглуулдаг байгаа бэлэй. Тиин байтараа нэгэ жэл yбэлэй yyсэ хэжэ, арбан тарган байтаhан гyyнyyдые алаад, Ойхоной хадын шулуунай хyндыдэ хадагалба. Тэрэ yбэлhөө эхилээд, адууень шоно захагyйгөөр эдибэ. Yзэлшэдтэ yзэл yзyyлбэ. Тиихэдэнь тэнгэринyyдэй сyмэ дотор түүхэй мяха, шуhа оруулhанай бузарhаа гэм болоо гэбэ. Тэрээнhээ хойшо тэдэ олон зон бyгэдөөрөө “Арын 13 ноёд”, Ойхоной олон ноёд гэжэ тайлга тахижа, бyхы хyнyyдээр хамта мyргэл хэдэг болобо. Тиин байтараа тэндэhээ нyyжэ, урагшаа Сэлэнгэ, Yдэ, Тyгнэ, Ярууна, Ага нютагуудаар таража hууба” [Р.Эрдынеев. Ярууна/10.10.1991].

Рэгзэн Эрдэнийнhээ Яруунын хори буряад тухай hонин мэдээсэл бэшэжэ абаһан байнаб. “Мyнөө yедэ Эгэтын – Адагта хyбдyyд угтай 120 yрхэтэ айл , харгана угтай 80 айл ажаhуудаг юм. "Маарагтын малгайгyй моотхон харгана” гэhэн yгэ бии юм. Хубисхал болотор Тyшээтын Цэрэн гулваа хyбдyyд угые толгойлhон байна. Хангирта харгана угтан олон. Харганын гулваа Сэдэнэй Сэдэб байhан. Можайкада ехэнхидээ бодонгууд 11 эсэгынхидhээ ажаhуудаг. Шойдорой Эрдэни гэжэ hyyлшын бодонгуудай гулваа байhан. Шэрэнги, Догно болон Гулбайн хальбангуудые толгойлhон Галданай Цэбэг гулваа мэнгэй хальбан угай байhан. Хyнэй нюрга сохидоггyй, ехэ сагаан сэдьхэлтэй хyн байhан байна” [Р.Эрдэнийн]. Цэбэг гулваагай эсэгэ Хулэг Галдан титулярна советник нэрэ зэргэтэй байhан гэжэ эрдэмтэн Герасимова тэмдэглэнэ. Зодбын ламхай, Шагжай соржо г.м. дээдэ зиндаатай ламанар мэнгэй хальбан угай байhан юм. Исингэдэ батанай, бодонгууд, галзууд баргажан буряад, хамниган зон олон. Yльдэргэ нютаг хyбдyyд болон галзуудай тоонто юм. Ямпил гулваа, Абидын Цэбэг гулваа, эгээл hyyлшын Дугдан гулваа эндэ 11 эсэгэтэниие хyтэлбэрилhэн юм. Хориин арба нэгэн эсэгэнэр сооhоо харгана, галзууд хоёр yдэсэтэй, олон болодог гээд, урдань хэлсэдэг байhан.

Сэсэгма Цыбикова