Yргэн Буряад ороной баруун урда зүгтэ, дуулим ехэ Хамар-Дабаанай урда хормой барин, Хаан, Хатан уулануудаа тойроод, Хамни, Мэлэ, hонгино голнуудай сэбэр тунгалаг уhа даган, үргэн уужамшье, хабшуу нариншье арбан гурбан гол оршодог. Энэ ехэ газар дайда хадаа суута Обоо Монголовой улhан даана дээр тэмдэглэгдэhэн, домог дуунда ороhон, Захаамин аймагай гол зурхэндэнь оршодог, хадата дайдын хоймор-Мэлэ нютаг гээшэ.

«Мэргэн угаа дамжуулаад», - гэhэн үгэнүүдынь гүнзэгы удхатай гэжэ би hанадагби. Нэгэдэхеэр, манай үндэр хангай нютагта ангууша мэргэн угтай зон ехэ олон. Хоердохеор, манай таабай төөбиинэр бэрэ  урайн сагhаа элинсэг хулинсагуудаа тоолоходоо, тэдэнэр соогоо «мэргэн» гэhэн нэрэ солотой хүнүүдые нэгэнтэ бэшэ омогорхон дурдадаг. Иигэжэ элинсэг хулинсаг, уг удам тухай хэлэhэн хойноо, тэдэнэрнай хаанаhаа, али үедэ, ямар ушараар энэ нютагта ерэhэн тухайнь зугаалан хоорэхэ еhотойб.

Бүри урда сагта Мэлын газар дайда элдэб яhатанай түлөөлэгшэд, тэрэ тоодо Байгалай хойто бэеhээ, Зүлхэ (Лена) мурэнэй эрьеhээ иишэ нүүжэ ерэhэн  хамниган яhанай зон, эдэлжэ hууhаниинь сохом. Юундэб гэхэдэ, мунөөшье болотор «бидэнэр хамнигадбди» гэжэ бэеэ тоолодог хүнүүд Мэлэдэмнэй олон юм.

Харин нүгөөдэ зомнай «манай элинсэг хулинсагууд өөлэд Монголhоо эхитэй», үгышье  hаа «Уряанхай монголhоо тараhан юм» гэжэ тоолодог байна. Энээн тухайнь – саашанхи хөөрөөмни.

«Ехэ тэртэнь байhан юм гү, Монголhоо Ангарай эрьедэ, тэндэhээ Түнхэн Тугта Торой Бодон хошууша гэhэн ноен ударидагшатай арба гаран айл нүүжэ ерэhэн. Зарим зониинь Тунхэнэй газар дайдада тогтоhон (мунөөнэй Тооро). Тэдэнэй дунда Бажигадай гэhэн үнэшэн хүбүүн Хамар-Дабаанай шэлэнүүдые дабаад, Мэлын голдо буужа ерэhэн домогтой. Эндээ тэрэ Амуун (ехэ шанга бөө байhан) гэжэ хүбүүтэй болоо hэн. Энэ хоерhоо хэдэн уг hалаа зон таража, Мэлэ Бортодо үдэhэн гээшэ. Тэрэ тоодо манай  hантайтан болон hугшаатан аймагуудай аха дүүнэр Мэлэ, Баянгол нютагуудаар ехэ олон болоо.

Тэртэ омогтонhоо гадуур манай нютагта уляаба угай арад зон ажаhуудаг (Харагшантан, Аанчигтан гээд тоолоо hаа, баhал олон). Эдэнэрэй уг гарбал тухай хэлээ болбол, хоер ондоо домог байха. Нэгэдэхинь гэхэдэ, Мэлын уляабад хамниган басаганай уляаhан соо хаяhан хүбүүнhээ тараhaн уг гэлсэдэг. Тэрэ хүбүүгень тэртэ айл үргэhэн, тиимэhээ «тэртэhээ таhарhан байжа болоо»,- гээд Цыренов Дэмбэрэл үбгэн хэлэдэг hэн.

Харим зарим уляабанар: «Бидэнэр эхирэд булгадhаа таhаржа ерэhэн зомди»,- гэжэ угаа тайлбарилдаг.Мэлын арбан гурбан голой буряадууд, хамнигад адуу мала үдхэжэ, агнуури хэжэ ажамидардаг байгаа. Тэдэнэр гол голойнгоо эзэдтэ, төөбии таабайнарта шутэн мургэхэhөө гадуур баран хамта сугларжа, Хаан, Хатан уулануудаа тахижа ехэ найр наада унгэргэдэг байгаа. Мун Сээжэ-Бургалтайнгаа дасанда мургэдэг, Санагын ехэ дасанай Майдар хуралда ошодог, цам наада хаража ерэдэг бэлэй. Зурхэтэй зарим зонинь Монгол орон хурэжэ, Ваан хуреэнэй ехэ мургэлнуудтэ хабаададаг hэн.

Хубисхалай урда тээ манай нютагай арад зон Мэлэ-Армагай инородческа управада, удаань Хамниган-Мэлын управада мэдэлтэй байhан туухэтэй. Тэрэ урайни сагай нютагай ноед hайдуудай дундарhаа гулваа Аримпил (Бажигадайн аймагhаа), Ошор, Буда, Будын Цыбикжаб гэhэн гулваанарай нэрэнууд лэ зоной hанаанда улэнхэй.

Совет засагай уедэ баран юумэ ондоо боложо, 1923 ондо Мэлэ Бортын сомоной зублэл бии болобо. Энэ сомоной мэдэлдэ Мэлын, Саган-Нугын, Бортын зон орожо, Дугаров Доржо Дугарович туруушын туруулэгшээр томилогдоо hэн. Энэ хун (нютагайнай зон ушөө Шойнхор таабай гэжэ нэрлэдэг) ехэ эрдэм ном угышье hаа, гун ухаатай, hайн зантай байhан хадаа 1923 онhоо 1945 он болотор нютагаа ударидажа ябаhан суутай.

1924 ондо нютагай убгэд зонойнгоо туhаламжаар hургуулиин байшан барижа, Мэлэ нютагтамнай эрдэмэй гуламта бии болоо юм. Тэрэ хадаа Захаамин аймаг дотороо туруушын дурбэн буряад hургуулинуудай нэгэн гээшэ.

1929 онhоо эхилжэ, манай Мэлэ, Сагаан-Нуга, Мэлэхээн нютагуудаар туруушын ТОЗ-ууд, худо ажахын артельнууд эмхидхэгдэбэ. Хожомоо эдэ артельнууд томодхогдожо Мэлэдэ, Сагаан-Нугада «Улан Одон», Сталинай нэрэмжэтэ колхозууд тогтобо. Тэрэ хоер ажахы 1957 ондо нэгэдэжэ, «40-лет Октября» колхоз болгогдоо. Тэрэл уедэ Саган-Нугын ехэнхи зон Мэлэдээ буужа ерээ hэн.

Тэрэл уедэ тэн томо hу hаалиин фермэ (МТФ), худо голнуудта тон олон шэнэ малай байранууд баригдаба. Табяад онуудай hуул жэлнудhээ эхилжэ Мэлэ hууринда 160 хунэй багтаха Соелой байшан, hургуулиин байшан, магазинууд баригдаа. Нютагнай болбосон тухэлтэй боложо эхилээ hэн.

50 – 60-аад онуудаар нютагай үндэр наhатай үбгэд: hиилүүршэ дархан Бандюурай таабай (Баяр Нороев гэжэ Москвада 1940 ондо болоhон Буряадай соел культурын декадада суурхаhан), Буда Дымпилов, Буда Долгоров гэгшэдМэлын зоной ехэнхинь хадаа XVII- дохи зуун жэлдэ өөлэд Монголhоо гаража ерэhэн зоной үри haдahaд гээшэ гэжэ тоолодог байгаа. Өөлэдүүд  хадаа тэрэ үедэ мүн сагай Монгол түрын баруун захаар, Ховд, Завхан аймагуудай тала дайдаар ажаhуудаг байhан юм ха. Одоо тэрэ манай эртэ урдын  элинсэг  хулинсагууд Зүүн гарай хаан түрын гү, али Халха Монголой хаашуулай албатан байгаа юм гү, тон зүб бү мэдэе. Харин аргагүй зүбынь гэхэдэ, тэртэшье, хонгоодоршье, уляабашье омогой зон тэрэ XVII- дохи зуун жэлэй hүрөөтэ шэрүүн сагта, «Сайн хаанай самаргаанда, Бошогто хаанай буhалгаанда» ами наhaяа,айл зоноо абархын түлөө зүүн хойто зүг барижа ерэhэниинь зүйтэй. Энэ хадаа минии нэгэ hанамжа болоно.

Нүгөөдэ шухалань гэхэдэ, зарим үбгэд (тэрэ тоодо дархан угтай Доржо Дараев) уг удамаа уряанхай монголтой холбодог. Мэлын hонгино нютагта урдань ажаhууhaн бахасар-сэнтигэнтэн баhал тиигэжэ тоолодог hэн. Эдэ бүгэдэ тэртэ, хонгоодор болон бусад омогтоной түүхые XIX-зуун жэлдэ буряадай мэдээжэ түүхэшэн Вандан Юмсунов мүн лэ гэршэлжэ бэшэhэн байдаг.

«Мэргэн угаа дамжуулаад», - гэhэн Н.Шабаевай үгэнүүдые, үнэхөөрөө, өөрынгөө ажаябадалаар, ажал хэрэгээр гэршэлhэн түрүү хүнүүд манай Мэлэдэ олон. Тэдэнэй тоодо бүгэдэ Буряадтаа Мэргэн Шагжа гэжэ алдаршаhан гайхамшагта ангуушан, Ажалай Улаан Тугай орденоор, олон тоото ВДНХ – гай медальнууд, дипломуудаар шагнагдаhан Шагжа Сосоров, тэрэнэй хүбүүн-орденто Сэсэрэн Шагжиев, Захааминай баялиг болохо ашагта малтамалнуудые (вольфрам-молибден, шулуу нүүрhэ ололсоhон, Зэдын комбинадай эхи табилсаhан Шампи таабай (Ямпилов) тухай дурдангүй яажа болохоб.

Мэргэн угаа, дамжуулан, Мэлэ-Сагаан Нугын эрэлхэг хүбүүд 1941-1945 онуудай Эсэгын дайнай үедэ шэн зоригоо мүн лэ гэршэлhэниинь лабтай. Мэлэ-Бортын сомонhоо энэ дайнда 160-аад эрэшүүл мордожо, 60 гараниинь Эхэ ороной түлөө ами наhаяа үгэhэн юм.

Тэдээн сооhоо Алдар солын хоер орденто Лубсан Жапов, Алдар солын ба Улаан Одоной орденто Жамьян Дымбрылов, Гэндэн Цыденешеев, Дамдин Будаев, Жамсаран Ломбоев болон бусад дайнай халуун галhаа амиды мэндэ бусаха золтой байжа, хамтын ажалда хам оролсоод, нютаг нугаяа hэргээлсэhыень манай арад зон мартадаггүй.

Ухаан түгэлдэр, ударидагша бэрхэ хүбүүд басагадаар манай Мэлэ нютаг алишье сагта дутаагүй юм. Тэдэнэй дунда хүдөө ажахын эрхим хутэлбэрилэгшэдэй нэгэн, Ажалай Улаан Тугай орденоор, олон тоото медальнуудаар шагнагдаhан Ринчин Базарович Зундуев болоно. Гушаад оноор Ринчин Базарович (нютагаархид үшөө Содном гэжэ нэрлэдэг hэн ) арбан жэлэй туршада Мэлэ-Бортын сомон зублэлэй туруулэгшээр, удаань 1938 онhоо 1962 он болотор «Улан Одон», Ворошиловой нэрэмжэтэ, «40 лет Октября» колхозуудай туруулэгшээр амжалтатай хүдэлhэн, нютагай хүгжэлтэдэ хэмгүй ехэ хубитаяа оруулhан гайхамшагта хүн байгаа гэхэдэ алдуу болохогүй. Хүн талаараа hайн, еhотой нютагайнгаа патриот, хошон хурса зугаатай, холын бодолтой ударидагша hэн гэшэ бүхы нютагай наhатайшуул Ринчин Базарович тухай hайхан үгөөр дурдадаг. Тэрэнэйл хүдэлжэ ябаха үедэ мүнөө - сагай Мэлэ hуурин тогтонижоhон, ехэ барилга хэгдэhэн түүхэтэй.

Р.Б.Зундуевтай хамта Жамса Цыденович Будаев, Гунга Памаевич Дымбрылов, Лхагба Будаевич Аюшеев гэhэн унэн сэхэ зантай, зондоо хундэтэй дайнай болон ажалай ветеранууд Мэлэ-Бортын сомоной Соведэй дарганараар ураа удаалан худэлөө hэн. Тэрэ харюусалгата ажалыень Бадмаев И.Ц., Цыренов В.Г., Жапов А.Л., Данжалов В.Н., Гомбоев З.В. халан абажа ябаа.

Манай нютагай гол баялиг хадаа адуу мал болоно. 1968 онhоо эхилжэ нютагай худөө ажахын предприятинууд (Баянголой, удаань – СССР-эй 50 жэлэй нэрэмжэтэ совхознууд) мяханай үүлтэртэ эбэртэ бодо мал, адуун hүрэг үдхэхэ талаар далаад-наяад онуудаар ехэ амжалта туйлажа, КПСС-эй ЦК-гай, СССР-эй Министрнүүдэй Соведэй, ВЦСПС-эй, ВЛКСМ-эй Хүндэлэлэй Грамотаар, дамжуулагдамал Улаан тугаар шагнагдаhан гээшэ. hайн үүлтэртэ адуу мал удхэхэ хэрэгтэ совхозой директорнууд: Октябриин Революциин орденто Р.Л.Бандеев, П.Д.Соктоев, В.Ц.Норбоев, Б.Б.Цыренов бухы хусэ шадалаа шэглүүлhэн габьяатай. Бэрхэ малшан, «Хундэлэлэй Тэмдэг» орденто М.Ж.Цыренов, hаалишан Доржиева Ц-Д.П., Ажалай Алдар Солын орденто Цыренова Д.Ж., Шагжеева Р.Д., республикын габьяата малшан Дармаева М.Ж. болон бусад ажалай турүүшүүлай аша габьяань  аргагуй ехэ ааб даа.

Нэгэ иимэ ушар тухай дурсан хөөрэхэ дуран хурэнэ. Мянга юhэн зуун наяад оной эхеэр гу даа, Боймото гэжэ голдо оршодог холын гүүртэ ажалладаг малшан үбдөөд, орондонь ошохо зониие совхозой дарганар бэдэрээ юм ха. Даб гээд сулөө сагтай хуншье олдоогуй, тиигэхэдэнь аргаа оложо ядаhан ахамад специалистнууд Гармаева Цыбик Жамсарановна гэhэн бүхы наhан соогоо малшанаар ябаhан жаран гурбатай хүгшэниие гуйhан байгаа. Зай, тиигээд лэ тэрэниие хүргэжэ абаашаха «УАЗ» машина, трактор бэлдээд, Цыбик төөбиидөө ошон гэhээнь, гэртэхиниинь: «Төөбитнай үни галабта, hаадаг үнеэгээ хутэлөөд ябагаар гараа. Мүнөө болотор хурэхэ газартаа хурөө еhотой,»- гэлдэжэ байхадань, совхозой ноед ехэ сошордоо, гайхаа бэлэй. hанаа зобоод хойноhоонь уладые эльгээхэдэнь, Цыбик хүгшэн Боймотодоо хүрэнхэй, ажалаа няд байса хэжэ байгаа бэлэй. Энээн тухай 1986 ондо хүгшэниие хүдөө  гэртэнь табиха үедөө, совхозой директор Б.Б.Цыренов уяран байжа зугаалаа агша hэн.

Дайнай хатуу жэлнуудые дабан гаралсаhан, худөөгэй хара ажалда хамаг бэеэ угэhэн, Цыбик Гармаева шэнги сэбэр, сэхэ сэдьхэлтэй худөө  малшад, адуушад: Будацырен Гасаранова, Цыбикжаб Дараев Дулма нухэртэеэ, эгэшэ дүү Сэндэмэ ба Дэмбэрэн Рыгзенованүүд, Доржиева Цыбик, Бальжанова Хорло, Долгоржаб Нимбуева, Ринчин Намжилов (Башха) Дулма нүхэртэеэ, Долгоров Будатан, Долгоров Бадма-Доржотон, Бадмаев Цыбикжаб Ханда нүхэртэеэ, эрхим hаалишад: Санжай Раднаевна Цыренова, Александра Будаева, Доржо-Ханда Ринчинова, Гонгор таабай, Цыбик, Бадмажаб Гонгоровууд гээд бэрэ саашань тоолоо юм hаа, энэ зураглал соогоо багтаахагүй хаб даа. Эндэ нэрлэгдээгүй аха наhатанай ойрхи хамаатад, үри hадаhад бэрэл муу бү hанаhай, эртээнhээ хүлисэл гуйнаб. Тэдэл Совет үеын ажалша малша хүгшэд, убгэдэй хэжэ ябаhан ажалайнь ашаар бидэнэр, мунөө үеын ахашье, дундашье, эдир залуушье хунууд, энэ алтан дэлхэйн нара хаража ябаха золтойбди гэжэ баранда хэлэхэ байнаб.

Хүндэ хушэр 90-ээд онууд …. Бухы юүмэнэй hалажа, hандаржа байhан уе саг hэн. Колхоз, совхозуудай бутаран таража байhан hамаргаан cэмүүн саг бэлэй. Тэрэ уедэ зарим айлнууд пайнуудханаа хубаажа, үмсэ малтаяал үлэбэ. Олон зон ажалгуй боложо, хоолойгоо, гэр булэеэ тэжээхэ зорилготой хото город руу тэнэбэ.

Тиибэ яабашье ажахынгаа гол фонд, мал адууhа усадхан угы болхогуй гэжэ совхозой, удаань КДХ-гай хутэлбэрилэгшэд П.Соктоев, С.Р. Намжилов, С.Б. Гомжапов, В.Д.Шагжиева гэгшэд яhала оролдосо гаргаа бэлэй. Тэдэнэр ажахыдаа унэн сэхэ улэhэн үcөөхэн ажалшантаяа гол адуу малайнгаа hурэг, бааза hандарган тараангуй улдээжэ шадаа hэн. Тэрэнь мунөө сагта худэлжэ байhан «Мэлэ» гэhэн  худөө  ажахын уйлэдбэрилгын кооперативай тулга тудхууринь боложо угөө. Энэ ажахы хальмаг Үүлтэрэй мал hурэг удхэхэ, нютагай малай үүлтэр hайжаруулха гол шэглэлтэй худэлжэ байнхай. Хамни нютагта таряа талха, шэмэтэ тэжээл ургуулха филиал гэхэ гу, али отделенитэй болонхой.Захааминайнгаа олон нютагуудта аренднэ онол аргаар мала баридаг. Дун хамта «Мэлэ» гэhэн СПК-да гурбан мянгаhаа улуутэй эбэртэ бодо мал, гурбан зуугаад толгой морин, мун Хальмаг оронhоо асарагдаhан эдильбаевска уултэрэй хэдэн зуугаад хонид тоологдоно. Энэ ажахые мунөө уеын hанаа бодолтой залуу хутэлбэрилэгшэ, нютагай бэрхэ хүбүүдэй нэгэн Зоригто Гомбоев ударидажа ябана гээшэ.

Ажахы мяха уйлэдбэрилхэhээ гадуур, хальмаг үүлтэрэй элитнэ бухануудые, хашараг гунжадые гансашье аймаг дотороо бэшэ, республика дотороо, аяар Алас-Дурна хизаар хурэтэр наймаалдаг болонхой. Агролизингын туhаар шэнэ техникэшье абтажа байнхай.

Үмсын болон хубиин хэрэг эрхилэгшэд ажахынуудтаа хамта дээрээ 1523 толгой ухэр малтай, 376 толгой адуутай, зарим  зониинь хони, гахай баряад, энэ гараhан Луу жэлээ угтажа байна. Энэ уеhөө эхилжэ, намарай уусэ, тушаалган болотор адуу малайнь ТОО хэдэн зуугаар олошорхо юм ааб даа.

2010 ондо Мэлэ hууринда 11хубиин хэрэг эрхилэгшэд байhан юм hаа, 2011 ондо 19 хун болоhон байна. Эдэ зон мал ажал эрхилхын хажуугаар, модо бэлдэнэ, барилга хэнэ. Буряад-монгол арадайнгаа заншалта урлал hэргээжэ, уран гоеор буряад, эвенк хубсаhа hургуулиин, Соелой байшангай, зоной захилаар оено, хунжэл дэбдихэр гэхэhээ эхилээд захилнуудые дуургэнэ. ϴϴhэдын мастерской нээhэн, уни холоhоо дархан угтай аха дуу Дондог, Чингис Дараевуудай уран бутээлнууд гансашье нютагтаа бэшэ, бухы Буряад орон дотороо ундэрөөр сэгнэгдэжэ эхилээ.

Эдэ тоо баримтанууд, нэгэдэхеэр, тэрэ хушэр хундэ 90-ээд онуудай байдалhаа мунөө уеын Мэлын зоной байдал яhала hайжараа, хоердохеор, архи тамхинай хорондо хайран бэеэ угэнгуй, тоонто нютагаа орхижо тэнэн, мунхингуй, турэл арадайнгаа заншалта мал ажал hэргээгээд, шадалтай юм hаа – хубиин хэрэг эрхилээд байгаа болбол Мэлын арад зон хэзээдэшье доройтохогуй,  мухардахагуй гэжэ гэршэлнэ.

Росси гурэнэй дэбисхэр дээрэhээ хэдэн арбаад мянган худөө hууринууд угы болонхой гэжэ дуулахадаа, зурхэ сэдьхэлни хадхаад абадаг. Харин манай Мэлэ иимэ уйлэ хубида хуртөөгуй, хуртэхэшье еhогуй гэжэ hананаб. Энэ hаналаа гэршэлхэ баримтанууд намда олон.

Мунгэнэй хомор тэрэл хатуу 90-ээд онуудаар нютаг нугаараа эблэрэн хамтаржа, арадай барилгын онол аргаар шэнэ hургуулиин байшангуудые баряа hэмди. Турэл нютагайнгаа амгалан байдалай, урган hэргэжэ байхынь тулоо арюун hайхан Бодисатвын субарга бутээгээ бэлэйбди. Ариг сэбэрэй талаар нютагнай нэгэнтэ бэшэ аймагай, республикын зугhөө мунгэн шагналнуудта энэ жэлнуудтэ хуртөө. 2010 ондо hуурин соогоо эмхидхэгдэhэн зургаан ТОС-уудай ажал хэрэгынь баhал нютаг зоноймнай нэгэ hанаа бодолтой байhанай бодото гэршэ баримта болоо.

Мэргэн угаа дамжуулха эрхим хубууд, «мэлмэн нюдэтэй», ухаатай сэбэр басагад Мэлэ нютагтам хододоо байха, hайхан байдалаа тухээжэ, тоонто нютагтаа ажаhууха гэжэ бата этигэнэб.

Виктор Ганжипович Гармаев. Россин Федерациин  арадай гэгээрэлэй отличник,

2002ондо «Эсэгэ оронойнгоо умэнэ габьяатай байhанаинь тулөө» гэhэн  II шатын орденой медаляар шагнагдаhан.

Мэлэ hуурин.