Домнинская сельская библиотека работу над проектом «Народные умельцы села Домна»-«Догнын уран гартан» начала с сентября этого года. Наше село маленькое, находится в 12 км. от районного центра. Здесь проживают 142 жителя. Много славных сыновей и дочерей взрастила домнинская земля. 

   Домна – малая родина основоположника бурятской живописи Цыренжап Сампиловича Сампилова. Его картина «Любовь в степи»вошла не только в золотой фонд страны, но и в мировую сокровищницу. 

 Отсюда берет начало и Буда-Жана Дашиев. Поэт и художник в одном лице- явление редкое. Неизгладимое впечатление производят  его картины «Туншэ»(4 дружных), «9 ступней к совершенству», «Необъезженный хайнак», «Дугар зайһан» и другие. Буда-Жана Будодармаевич десяток дружеских шаржов посвятил членам литературного объединения «Булаг». Это человек не только прекрасно владеет кистью, но и пишет удивительной красоты стихотворения, в которых воспевает яркие эпизоды из жизни озерного края. Также он является удивительным умельцем корнепластики.

Мастерство, знание истории и обычаев своего народа помогали ему в реставрационных работах по возрождению буддийских дацанов: Эгитуйского, Агинского, Гэгэтуйского. Рисует для населения бурханы-танки. Его уникальные рукописи, записанные у своего учителя, также нашего земляка Цыжипова Бальжинимы Дашиевича отправила на конкурс. Думаю, найдутся в Бурятии талантливые люди, кому понадобятся эти рецепты.

Домна гордится своими народными умельцами, у которых «золотые» руки. Это Сушкеев Балдан-Доржо Бадмаевич. Он плотник высокого класса, строит дома, украшает ставни, палисадники, тамбуры. Поёт и играет на баяне.

Цыбикова Ринчин-Ханда Очировна все свое свободное от работы время уделяет вышиванию. У неё очень много работ: «Золотая осень», «Сирень», «Розы»и т.д.  Учитель начальных классов Жамсуева Сэндэма Батодалаевна занимается декоративно-прикладным искусством: лепит, рисует. На лопатке баранины создала удивительные картины. К празднику Сагаалган вылепила из глины 12 животных восточного календаря. 

Тобьёгууд – рецепты.

Лабай тобьёг.

Хабар хуһанай дабирхай абаад, мүн хуһанай сэбэр һагшагдаһан үнэһэ, багахан аргал, һайн һагшагдаһан жэжэ эльһэн, шара тоһон, эльһэн саахар – эдэ зүйлнүүдые хэм хэмдэнь тааруулжа байгаад, даншье уян бэшэ, даншье хатуу бэшэ, дунда зэргын болгохо. (дабирхайн орондо гудрон орожо магад)

Дабирхай абаха арга.

Хуһанай үйһэ жэжэ болотор хэршээд, хоёр тогоон соо (амһараарынь дабхасуулһан) бусалгажа, соргоор дабирхай гоожуулха. Тогоонуудаа бүтүүгээр шабаха.

Мяхан түмэр хатааха арга.

Хүнэй үһэн, мориной туруун, үхэрэй туруун – эдээниие горшоог соо хээд, түмэртэеэ адли бусалган түмэрөө хатааха, шатааха.

Хүйтэн хатаалга. (түмэрэй)

а) халуун үбһэн-перец, хорсо?, хитад дабһа түмэртөө түрхихэ;

б) гашуун аарсанда үни удаан байлгахада, хатаха.

г) улаан түмэр, хутага болон һэльмэ мориной хурдаар барин гүйлгэхэ – энэ һалхин хатаалга.

5. Алта мүнгэ хайлуулха, шабар лонхын бии болохо арга:

Яруунын, Үхэр нуурай сагаан шабар хатаажа, уур соо нюдөөд, дунда зэргын һагшуураар һагшажа эдеэн? болгохо. Үшөө тэрээндэ шаажан нюдэжэ холихо. Тиигээд уһанда зуураад, лонхо болгохо.

Шаажан олохо арга: 1905 – 1910 оной телеграфна изолятор боложо магадгүй. (тэрээнһээ нааша оной болохогүй).

Лонхо болгоод хатааха. Хатаагаад, хүсэтэ галай бурма соо галдаха, булаха, тиигээд улаан сог соо булан улайлгаха. Һүүлдэнь бура үбэнүүлээд, баһа улаан сог соо хэхэ. Бурань һүүлдэ хөөрэхэ, һүүлдэнь аятайханаар хүргэхэ.

6.Түмэр шэрээхэ арга: һүхэ хэхэ.

Шэрээхэ мяхан түмэр абан, һүхэ хээд, һүүлдэ хатуу булад һүхын эрмэгтэ уяад, шэрээхэ һүхэеэ эрмэг талаарнь улаан согто хээд, халаажа бусалха шахуу болоторынь хүлеэгээд, абажа, алхаар аргааханаар сохихо. Һүүлээрнь хатааха. Буладаа дахин улайлгаад, уһанда хээд, шудараад үзэхэ. Һайн һаа-яахашьегүй, муу һаа – диилдэхэ, шударагдаха.

7. Палан (эмаль) харлуулха арга.

Гурбан сэн (1сэн=1грамм) мүнгэндэ гурбан сэн зэд, 4 сэн хара туулга (тобшо хэдэг), бултыень худхаад, хайлаха үедэнь мүсэ, поташа буратайгаар холёод, зууража, порошок болгоод, зураг дээрэ үбэнүүлэн, шэнэһэн модоной сог дээрэ бариха ёһотой.

8. Хүхэ шэл дээрэ мүнгэ будаха арга.

Шэл зайр хэжэ, зузаан түмэр улайлгаад, хорсо ласа хоёрые ниилүүлээд, галда хэхэ. Ямар шанартай болгохо – өөрын дуран. Һүүлдэнь мүнгэ гүйлгэхэ, уһа уруу хэхэ.

9. Гуулин угааха арга.

Шара бойбон шасаргана доро бусалгаха.

10. Хүхэ түмэрые зэдэй үнгэтэй болгохо арга.

Зэд саба амһарта соо түмэрые хүхэ бойбон соо бусалгахада, зэдэй үнгэтэй болохо.

Хүхэ, хара түмэртэ алтан халдахагүй.

11. Шара гагнуур хэхэ арга.

А. Нэгэ грамм зэдтэ 20 милиграмм цинк, 20 милиграмм сагаан мүнгэ, 10 милиграммм туулга холихо. Урид зэдээ хайлуулаад, һүүлдэ мүнгэ хэхэ, тэрэнэй хойно сайр, һүүлдэнь сагаан туулга хэжэ хайлуулха.

Б. Нэгэ грамм зэдтэ нэгэ грамм цинк холин хайлуулха. Урид зэдээ һайн хайлуулаад, һүүлдэнь цинк хээд, хайламсаарнь абаха. Энээгээр зэд, хара шэрэм гагнажа болоно. Сохихо байбал, сайр хэжэ болохогүй. Гагнаха байгаа һаа, зэд, сагаан гуули, шара гуули түмэр алхаар сохижо болохогүй.

12. Мүнгэн гагнуур хэхэ арга.

2 лан (1 лан=10 грамм) зэдтэ 1 лан сайр хэхэдэ, гуулин болоно. Энэ холигдоһон гуули ээсэ,  2 сэн мүнгэндэ, 1 сэн гуули, 1 пүн (1пүн=1/10 грамм) сайр хэхэ. Түрүүн мүнгөө хайлуулха, тииһэн бэеэрээ гуули хэхэ. Бүгэдыень хайлуулаад удангүй абаха. Мүнгэн гагнуураа хабтагар болотор сохёод, шасаргана соло хоёр доро бусалгаха. Солоёо багаар хэхэ. Һүүлээрнь нүүрһэнэй шүүһэндэ угааха. Дабтаад хайшалжа эд болгохо. Энэ түргэн гагнуур.

13. Гуулин хэхэ арга.

2 лан зэдтэ 1 лан сагаан сайр хэжэ хайлуулха.

14. Мүнгэн гагнуур хэхэ арга.

2 сэн мүнгэндэ хайлаһан шара гагнуурай 2 сэн хэхэ. 3 пүн сайр, 1 пүн туулга хэхэ. Бултыень хайлуулаад байхада, гагнуур бүтэхэ. Энэ бүри түргэн мүнгэн гагнуурай оньһон арга.

15. Сагаан туулган гагнуур хэхэ арга.

Хара туулгые 3 дахин хайлуулжа, үрмыень? хаяад, 2 сэн сагаан туулганда 1сэн хара туулга холижо, дабтан хайшалха. Энэмнай ородоор – припой. Хонин туулган сагаан үнгэтэй, припой – хүхэ үнгэтэй.

16. Түргэн бэшэ, удаан бэшэ, дунда зэргын һайн сагаан гагнуур.

Мүнгэн гагнуурай холилго доро 5 грамм гуули, 2грамм ород мүнгэ (монета) холёод хайлуулха ёһотой. Хайламсаарнь абаха. Тоһотой түмэр амһарта соо шудха., хүргэжэ байгаад, дабтан сохихо. Баһа ойро зуура хяһын галда оло дахин халаажа байгаад, 20-хи 100-х мм.болотор дабтаха. Изалхагүй. Хара хүрьһыень (үрмыень) хюһан абажа хаяха. Хюһаһанай хойно галда хэжэ болохогүй. Энээгээр мүнгэ, зэд, шара гуули, сагаан гуули гагнажа болоно.

17. Алтан гагнуур хэхэ арга.

4 пүн алтанда сайр үгы һайн зэд 1 пүн хэхэ.

Дошхон алтан сохиходо хахардаг юм!

 Алтан хадаа хатуу эдлэл.

18. Алтан гагнуур бүри түргэн.

1 пүн мүнгые 3 хубаагаад, 1 хубииень зэдтэ хээд хайлуулха, алта хээд, мүнгэн зэд хоёр хамта хайлуулха....дахин хайлуулаад, зузаан сэбэр түмэр саба дотор шара тоһо түрхеэд адха. Галда хээд, дабтажа байхада, үнгэнь хара болохо. Һүүлдэнь 5 хуби нүүрһэндэ 1 хуби соло ниилүүлжэ бусалга.

19. Гагнаха ёһон.

Эдлэл болоһон зүйлые гагнуураар гагнаха ёһон; забһар дээрэнь хайшалан табяад, бура нелбоһондоо зуураад, гагнуураа бураагаараа һайн хушаад, хяһын галда хөөргэдөөд, ялбагад гэмсээрнь аба.

20. Борнойлхо арга.

Мяхан түмэрые түмэрэй борнойгоор сохёод, сагаан мүнгэ 16 дахин эбхээд, агтабша дээрэ сохихо угалза болгон хайшалаад, һүүлдэнь хабтагар алхаар сохихо.

21. Мүнгэн хүйтэн эеэр сохихо, угааха арга.

Сагаан бойбон, шасаргана, хитад дабһа мүнгэндэ түрхеэд, хатаһан хойнонь тоһо түрхеэд, уһаар угааха.

Бэшэ буса мэдээнүүд.

Алта мүнгэ нарһанай зомгооһоор худхаха, халмаха юм.
Һонгинын хальһан соо арһанай зүйл гү, али модоной зүйл бусалгаа һаа, улабар үнгэтэй болохо.
Нүүргэдэһэнэй мүшэр намаа, холтоһо зулаад, хужартай уһанда бусалгаха.
Нүүргэдэһэн, тугалай тунгааг, адуунай тонтогоол – эдэнэр арһа будадаг.
Хужартай уһанда харлаһан мүнгэн гү, али алтан зүйл бусалгахада, сэбэр болохо.
Сэбэр алтан байбал, жэбэрхэгүй.

Үгэнүүдэй оршуулганууд.

Шасаргана – облепиховое масло.
Соло – китайская соль (хитад дабһан)
Бура – шара бойбон.
Нашатырь – сагаан бойбон.
Медный купорос – хүхэ бойбон.

1 лан=10 сэн

1 сэн=10 пүн

1 сэн=1 грамм

1 лан=10 грамм

1 пүн=1/10 грамма (арбанай нэгэ хуби)

“Энэ дэбтэр Ярууна нютагай анхандаа уран дархан ябаһан Аандан БалжиНимаһаа 1973 ондо бэшэн абтаба. Энэ дэбтэрэй эхэ монгол үзэг дээрэ тусхай номшуу юм.”

БудаЖана Дашиев

1976 он.

Нарһата тосхон.

Еравнинский район.

 При цитировании и публикации материалов (фотографий, презентаций и др.) КОНКУРСА «ТРУДОВЫЕ И МАСТЕРОВЫЕ ТРАДИЦИИ НАРОДОВ РЕСПУБЛИКИ БУРЯТИЯ»  прямая активная ссылка на selorodnoe.ru обязательна.