Нютагайм мэдээжэ зонуудай түүхэһээ..

Буряад арадые бусад арадуудһаа гансал нюур шарайнь илгадаггүй, харин уг унгинь, хэлэ бэшэгынь, түүхэ домогынь, ёһо заншалынь, соёл болбосоролынь илгадаг гээшэ.

Анаа нютаг хэр угһаа хойшо Хориин зоной ноёд сайдай байһан газар. 1720 оной Болтирогой Шодо хори буряадай арбан нэгэн эсэгые эмхидхэжэ, засаг захиргаантай болгожо, Анаа, Үдэ, Худан голнуудай бэлшэр уулзадха дээрэ, Дээдэ-Наран хадын Үбэртэ, Доодо-Анаада хоришуулай түб газарыень түбхинүүлһэн түүхэтэй. Болтирогой Шодо түрүүшын тайшаа боложо һунгагдаа һэн. Удаалан уг залгажа, Шодын Рэнцэ, Рэнцэнэй Данзан, Рэнцеев Дамба-Дугар (Дамба ноён гэжэ алдаршаһан) 36 жэл тайшаа байгаа. 1804 ондо наһа бараа. Дамба ноён Анааһаа уг гарбалтай байһан. 1775 ондо баян ноён байһан Дамба ноён Анаа дасан барюулаа гэдэг. Гандан Шадаблин гэжэ ехэ дасан, 80 тохой хэмжээнэй үндэр Майдари бурхан, нангин шүтээн, мянган бурхан байгаа. Доншуур мааниин хүрдэ. Түлэг дундаа ламанарай тоо 600-800 болоһон.

Мүн Аалан горхоной баруун захаар Хэнгэрэгтэ уулын баруун тээ 6-7 обоо шулуун бии. Эдэ шулуунуудые Байгалай урдахи зониие хууляар суглуулжа, нэрээ нэрлүүлхын түлѳѳ обоолуулһан гэдэг. Хэнгэрэгтэ уулын үбэртэ шулуун хорёо бии, Дамба ноёной хорёо гэдэг. Дамба ноёной үри һадаһадһаань үлэһэн Нанзад баянай хүбүүн Нанзатов Зориктотон гэр бүлэтэеэ Улаан-Үдэ хотодо ажаһууна. Хүбүүниинь Санкт-Петербургын дасанда лама.

Доргошо галзууд угай нэгэ һалааһаань олон ламанар гараһан, мүнѳѳшье үргэлжэлһѳѳр. Нэрлэбэл, Дашидалдановтанай уг болоно. Бага хүбүүниинь Дымбрыл лама Энэдхэгтэ 16 жэл һуража гараад, ехэ зиндаатай гэшэ лама болонхой.

Галзуудай Һабхуудайтанай уг гарбал ехэл ажалша, олон үгэ дуугүй, үри хүүгэдээр олон зон. Манай элинсэг баабайн эжынь Һабхуудайн Эрдэниин бага басаган байһан. Һабхуудайн үхибүүд ехэхинь нютагтаа амгалан тэнюун ажаһууна. Мал ажал эрхилдэг, жэлдээ 3 дахин нүүдэг бэлэй. Эдэ зон Анаа нютагай Хѳѳмэй гэжэ газарта үбэлжэдэг, зунай зулгы сагта гангада, хабар намартаа Ехэ Хүлдэ байрладаг һэн.

Нютагаймнай Тужа гэжэ газарта үбэлжѳѳнтэй, Гангада олон сонхотой верандатай гэртэ зуһаландаа байдаг Хориин Дүүмын һүүлшын ахалагша тайшаа Эрдэни Вамбацыренов олон жэлдэ ажаһууһан гээшэ. Ехэ бэрхэ, арад зонойнгоо түлѳѳ оролдолго гаргаһан хүн юм.

Нютагаймнай гүрэнэй ордендо хүртэһэн хүнүүд:

Жалсанова Хандажап, Цыреторова Цырен-Ханда, Жапов Балдоржо, Баяртуев Цыренжап.

Анаа нютагай эрдэмтэд:

Аюшеев Тумэн Владимирович – техническэ эрдэмэй доктор, Будаев Юндэн Жамбалович – ветеринарна кандидат.

Би гэр бүлынгөө түүхээр һонирхожо, элинсэг баабайнгаа бэшэһэн дэбтэр гаргажа үзэбэб. Нагаса эжымни эсэгэ дайнай ба ажалай ветеран Ширапов Мижит Гомбоевич болоно. Ехэл ажалша бүхэриг, сэсэн һонор ухаатай, һайхан сэдьхэлтэй, олоной түлөө оролдожо ябаһан хүнүүдэй нэгэн. Энэ жэлдэ 90 наһа хүрэбэ. Хэдэн жэл нютагайнгаа зоной ба өөрынгөө уг гарбал ба түүхэ тухай дэбтэртээ тэмдэглэнэ.

Баабаймнай элинсэг үбгэн Хинадай Шагдар англиин шажан дэлгэрүүлэгшэдэй (миссионернүүдэй) шаби байһан юм. 19-дэхи зуун жэлдэ Лондоной шажан дэлгэрүүлэгшэдэй ниигэм тэрэниие Байгалай үмэнэхи нютагта буряад уласай түрүүшын шажан номногшо болгохо гэжэ зүбшөөл үгэһэн байна.

Роберт Юиль, Эдвард Сталибрасс, Самуэль Рамн, Вильям Сван гэгшэд өөһэдынгөө гэр бүлэтэеэ Великобританиһаа Сибирь руу Христиан шажан дэлгэрүүлхэеэ томилуулагдаһан байна. Тэрэ холын 1818 ондо март һарада тэдэнэр Иркутск хото ерэбэ. Селенгинскдэ 1819 ондо һуурижаба. Шажан дэлгэрүүлхэеэ Сибирь ерэхэдээ, буряад монгол хэлэ мэдэхэгүй ерээ, эгээл түрүүн тэдэнэрэй урда хэлэ шудалха гэһэн зорилго табигдажа, буряад хэлэ үзэжэ эхилһэн байна. 1828 ондо Э.Сталибрасс ба В.Сван хоёр Хори нютаг зөөжэ ерэбэд. Тэдэнэр ехэ эдэбхитэйгээр соёл гэгээрэлэй ажал ябуулжа эхилбэ: монгол-буряад хэлэн дээрэ шажанай ба уран һайханай зохёолнуудые оршуулдаг, өөһэдынгөө зөөридэ буряад үхибүүдэй училищи байгуулдаг, аргын туһа хүргэдэг һэн. Нэн түрүүн тэдэнэр һургуули, номой сан, типографи нээһэн, Христиан шажанай литература монгол хэлэн дээрэ оршуулан гаргажа эхилбэ. Лондоной протестантнуудай шажанай бүлгэмэй ажаябуулга Библи ба Нангин Суртаалые бүхы яһатанай хэлэн дээрэ оршуулха, хэблэхэ ба бүхы дэлхэйгээр тарааха гэһэн байна.

Шажан дэлгэрүүлэгшэдэй һурагшад мэдээжэ хүнүүд болоо. Эдэ хэд бэ гэбэл, тайшаа Ринчин-Доржо Дымбылов (В.Сванда англи хэлэндэ һураһан); заседатель байһан Тарба Жигжитов. Тарба тухай Шагдар иигэжэ бэшэнэ «Тарба үшөө албандаа гараадүй» (Тарба эрдэм һургуулитай хүн гэжэ алдаршаа, тайшаа болохо гэжэ олон хүн хэлсэһэн байна. 1851 ондо Тарба Жигжитов Хориин Дүүмын ахалагша тайшаа болоһон юм). Энээн дээрэһээ болоходо, Тарба Жигжитов, Ринчин-Доржо Дымбылов баһал англиин шажан дэлгэрүүлэгшэдэй шабинар байһан гээшэ. Эдэнэй саашанхи хуби заяанда ехэ аша нүлөө үзүүлһэн гээшэ. Өөрөө Шагдар Анаа нютаг ошожо, тэндэ һургуули тайлажа, үхибүүдые һургаха түсэбөө бэшэг соогоо дуулгана. Мери басагамнай танда мэндые хүргэнэ, дахин хэзээ уулзахаяа хүсэнэ гэжэ бэшэнэ. Тэрэнэй бэшэгүүд «Отечественные записки» гэжэ сэтгүүлдэ, саашадаа Европын гүрэнүүдэй газетэнүүдтэ оршуулагдажа, толилуулагдаһан байна. Христосой хэрээһэ зүүһээр 900 жэлэй һайндэрэй ойдо зорюулжа ба «англиин шажан дэлгэрүүлэгшэдэй дурасхаалда» гэжэ 1888 ондо Хинадай Шагдар буряад христос шажантанай бүлгэмтэй Соловьевск нютагта (Худанай үртөөгэй хажууда) христиан һүмэ бариһан.

Баабайн Лубсан-Цырен абгынь хөөрөөнһөө: «Шагдар үбгэн эсэгымнай бага байхада, Худан Бэлшэр нютагтань англиин шажан дэлгэрүүлэгшэд ерэһэн гэхэ. Тиигэжэ тэндэ һургуули нээжэ, һурагшадые абажа эхилээ. Үхибүүдэй ерэхэдэнь, үдэр бүри хэшээлэй һүүлдэ, мүнгэ үгэдэг һэн». Шагдар һурахадаа ехэ бэрхэ, һүбэлгэн хурса байһан. Христиан шажан һайнаар ойлгожо абаһан, тэрэниие хожом протестан санаартан болгон бэлдэжэ эхилһэн гээшэ. Шагдар 4 басагатай, 3 хүбүүтэй байгаа. Тиигэжэ өөрынгөө үхибүүдтэ тэрэ сагта ехэ һонин буряадуудта үзэгдөөгүй нэрэнүүдые үгэһэн: жэшээнь, Мэри басаган, Коста, Крестнок «хэрээһэ зүүһэн», Шэмээшэг гэжэ хүбүүд. Ехэ хүбүүгээ багшынгаа нэрээр Вильям гэжэ нэрлэһэн. Тэрэнь нарайдаа гээгдэжэ, гэртэхиниинь ехэл зобоһон тухайгаа бэшэг соогоо бэшэнэ. Һамганиинь буддын шажантай байгаа, ехэ шанга, өөрынгөө юумэ табидаггүй, үбгэнэйнгөө үгэдэ ородоггүй; үхибүүдтээ буряад нэрэнүүдые үгэдэг һэн. Үхибүүдынь хожом буддын шажан баримталһан болоо. Даша-Дондок аша хүбүүниинь лама. Лубсан-Цырен абгамнай Анаа дасанда хубараг байһан юм.

Лубсан-Цырен абга хөөрэхэдөө, «намартаа үбгэн эсэгэмнай сагаан хубсаһа үмдэжэ, үдэшэ орой гү, али үглөөгүүр эртэ газаа гаража, урда нэгэ томо ном табижа, «маани» уншадаг байгаа» гэжэ баабайдамнай оло дахин хэлэгшэ һэн. Мүнөө һанахадамнай, тэрэ номынь Библи байгаа бшуу.

Тэрэ үе сагта Шагдар хадаа ехэ һургуулитай, эрдэм мэдэсэтэй хүн ябаа. 1999 ондо намар тубдиспансер эбдэжэ байхадань, бог шорой соо 1846 оной «Отечественные записки» гэжэ сэтгүүл олдоһон юм. Тэрээн соо Хинадай Шагдарай I Николай хаанда ба һамгандань Александра басаганайнь наһа бараһаар бэшэһэн шаналал гашуудал хэблэгдэнхэй байба. I Николай хаанда бэшэһэн бэшэгынь ехэл һайшаагдажа, хари хэлэнүүдтэ оршуулагдаһан юм.

Миссионернүүдэй нютагаа бусаһанай хойно Шагдар һургуулидаа багшаар хүдэлжэ үлэбэ. Шагдар багша болоод, уужам Хориин талаар ябажа, үхибүүдые номдо һургана. Лубсан-Цырен абгымнай хэлэгшээр, «Анаа нютаг зөөжэ ерээд, Ехэ Хүл гэжэ газарта һургуули нээбэ». Һургуулида олоһон эрдэм мэдэсэеэ батадхажа, дүршэл шадабарияа дээшэлүүлжэ багшалһан гээшэ. Шагдар өөрынгөө үхибүүдые протестан шажанда оруулхаяа ехэ оролдолго гаргаагүй. Буряадтаа эрдэм соёлой дэлгэрхын тула энэ наһаяа зорюулаа. Бэшэгүүдынь уншахада, баян сэдьхэлтэй байһыень харуулна.

Англиин шажан номногшодой һурагша манай элинсэг үбгэн эсэгэ Хинадай Шагдар тэрэ үедэ мэдээжэ ажал ябуулагша байһан байна. Түрэһэн нютагаа ерэжэ, гэр бүлэтэй, олон үри хүүгэдтэй боложо түбхинөө. Ажабайдалдаа һайн һанаа бодолтойгоор, зохидоор, таарамжатайгаар, тэнсүүритэйгээр хандадаг, бултанай түлөө орон дэлхэйдээ, Бурхан багшадаа зальбаржа ябадаг һэн. Шагдарые тэрэ үе сагай түрүүшын һургагша гэжэ тоолохоор, гэгээрэлэй талаар ехэ амжалтануудые туйлаһан гэхэдэ алдуу болохогүй. Иимэл һонин хүн байһан байна манай элинсэг үбгэн эсэгэ.

Шагдартал манай гэр бүлэдэ олон хүн багшын мэргэжэл шэлэн абанхай. Жэшээнь, Мижит Гомбоевичой хоёр басагад Нина Мижитовна, Галина Мижитовна (минии нагаса эжы) – тоо бодолгын багшанар, зээ басаган Баирма Шираповна (минии эжы)– буряад хэлэнэй багша, Ольга Ойдоповна – япон хэлэнэй багша, нүгѳѳ зээ басаган Людмила Анатольевна – РЦДЮТиК-тэ багшална, ашанар Ринчин Дылыкович, Баярма Дылыковна, Светлана Баировна, Дмитрий Баирович, Михаил Анатольевич баһал БГУ дүүргэһэн намтартай.

Манай уг гарбал: Сума – Кенат – Шагдар – Шэмээшэг (Самбу) – Гомбо – Мижит-Доржо – Галина – Баирма- Аяна.

Шагдарай аша болохо манай элинсэг баабай, Ширапов Мижит Гомбоевич, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ба ажалай ветеран. Олон жэлдэ түрэл тоонто Аалан нютагтаа совхозой түрүүлэгшээр хүдэлһэн. Надмит Самбатовна нүхэртэеэ 7 үхибүүтэй болоһон. Мүнѳѳдэр тоолохо болоо һаа, 21 аша зээнэртэй, 23 гушатай, 6 хүрьгэ бэреэдтэй, 9 аша зээгэй хүрьгэ бэреэд. Хамта 67 хүн болонхойбди. Баабаймнай амгалан тэнюун түрэл Анаа нютагтаа ажаһууна.

Бидэ, залуушуул, өөрынгөө элинсэг хулинсагуудта түрэл арадайнгаа түүхэ сахижа, мартангүй энэ болотор асарһандань, баяр хүргэхэ ёһотой болонобди. Элинсэг хулинсагуудайнгаа абажа ябаһан заншалнуудыень мэдэхэ боложо, саашадаа угайнгаа түүхые үеһөө үедэ дамжуулжа ябаха манай нангин уялга болоно.

Хориин аймагай МБОУ «Аланская средняя общеобразовательная школа»

Буянтуев Базыр Андреевич, 10 –дахи ангиин һурагша