дууша-поэт, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ,
Буряад Республикын габьяата багша
(1933 - 1998)
Автобиографи
Би, Доноев Аюша Жапович, 1933 оной сагаан тахяа жэлэй зунай һүүл һарын шэнын гурбанда (ород стилеэр августын 8-да) Захааминай аймагай Санага һууринай баруун тала болохо Сиинтэ гэдэг газарта дунда шадалтай айлай һүүлшын одхон 4-дэхи үхибүүн боложо түрэһэн хүм.
Эжы Жигмит Очировна, аба Жаб гэдэгүүд айл зон соогоо ажалша бэрхээрээ суутай байһан. Эжымни аманда орохоһоом хойшо элдэб һонин юумэ хөөрэжэ, түрэл арадайнгаа түүхэ домогто дурлуулһан, өөрөө һайхан хоолойтой дээрэһээн урданай ёохорой, сэгээ дуунуудые арһаа элдэжэ һуухадаа гү, али бухала хэжэ ябахадаа дуулахадань һонирходог, шагнадаг бэлэйб.
Нютагайнгаа долоон жэлэй һургуули 1951ондо дүүргээд, Хяагтын багшанарай училищиин хоёр курс дүүргээд, тэндэхи соёл гэгээрэлэй училищида орожо, тэрэнээ 1955 ондо дүүргээд, нютагайнгаа клубые даагшаар жэл ажаллаад, Улаан-Үдын багшанарай институдта һураад, тэрэнээ 1961ондо дүүргэжэ, түрэл һургуулидаа арбан табан жэл ажаллаад, районойнгоо һургуулинуудта хүдэлһэн хүмби. Һүүлэй табан жэлдэ Шара-Азаргын дунда һургуулида буряад хэлэнэй багшаар хүдэлнэб. Бүхы хүдэлхэ үедөө классһаа гадуур ажалда гол анхаралаа хандуулһан байхаб, тэрэнэй гэршэ боложо, буряад литературын олимпиадануудта республика дотороо шабинарни таба дахин түрүү һуури эзэлһэн байгша.
Мүн хизаар орондоо хүүгэдые дурлуулха зорилготойгоор һарьдаг уулаар махажа, Зэдэ голой эхеэр, тэрэнэй һалаанууд болохо Оронгодой, Тудхалта, Хохюурта голнуудые зубшажа нилээд зайгдаа. Хохюурта голой һаба сооһоо мүнгэн зүүдхэлдэ һуулгадаг молор эрдэни, ородоор нефрит гэдэг, шарабтар ногоон тон хату шулуу 1962 оной июнь һара соо олоо бэлэйбди.Манай аяншалгын замаар,манһаа зүбшөөл абажа, Эрхүүгэй политехническэ институудай багша Иван Ляхов ошожо үзөөд, геологуудые асаржа шэнжэлгэ хэһэн намтартай. Минии ударидажа ябаһан аяншад үшөө 2-3 шэнэ шулуунуудые нээһэн түүхэтэй, хизаар оронойнгоо түүхые һонирхон үзэжэ байдаг, мүн шүлэг, рассказуудые бэшэгшэшье һурагшад олон. Өөрөө үхибүүдтэ шүлэгүүдые, дуунуудые бэшэжэ туршаһан хүм даа.
Аюша Доноев.
1989 оной март һара
Аюша Жапович Доноев 1933 ондо Санага нютагай Сиинтэ гэжэ газарта түрэһэн намтартай.Санагадаа 7-оон жэлэй һургуули дүүргэһэнэйнгөө удаа Хяагтын соёл-гэгээрэлэй училищи дүүргээд,Санагын клубые даагшаар хүдэлөө.Удаань Улаан-Үдын багшанарай дээдэ һургуули дүүргэжэ,Санагын һургуулида буряад, ород хэлэ, литература заажа эхилээ.А.Ж.Доноевой оролдолгоор һургуулиин дэргэдэ «Уран-Дүшэ» гэжэ нэрэтэй уран зохёолой бүлэг бии болгогдожо, һурагшадай бэшэһэн шүлэгүүд уран гоёор сууряатажа эхилээ һэн. Тэрэнэй үүсхэлээр һургуулиин дэргэдэ эгээ түрүүшын музей нээгдээ һэн. Зунай амаралтын үедэ һурагшадаа дахуулаад, хизаар ороноо шэнжэлжэ Уран-Дүшэ хүрэдэг һэн.Энэ уула тухай «Мүнгэн Уран Дүшэмнай» гэжэ шүлэг бэшээ һэн:
Мүнхэ нэрээ нэрлүүлхэ
Мүнгэн Уран Дүшэмнай
Мүнөөш,хожом,хэтэдээ
Мүшэн шэнгеэр яларха.
Баян хэшэг байгаалиин
Баатар хаандал тобойгоод,
Баран буряад зонойнгоо
Баяр магтаал дууланхайш.
Дүрбэн зүгэй һэбшээндэ
Дүшын түхэл оронхойш.
Дүрэ һайхан шарайдаш
Дүүхэйнэрнай дурланхай.
Үндэр сабшуур оройдош
Үүлэ манан таранхай,
Үргэн налуу хормойдош
Үнгын hөөгүүд урганхай.
Ара үбэр нюргандаш
Арсын хангал шэнгэнхэй,
Аглаг дайдын шэмэг гээд,
Арад зомнай хэлсэнхэй.
Мүн тиихэдэ, поэдэй хэблэгдээгүй шүлэгүүдые тэрэнэй шаби Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ шангай лауреат, «Алтаргана-2008» гэhэн бүгэдэ буряадуудай нааданай конкурсын Гран-при шангай лауреат, «Сэдьхэлэй уянга»(2004он), «Эхэ нютаг» (2012он) гэһэн номуудай автор Санжай-Ханда Дармаева ном болгожо, «Сиинтэ»гэжэ нэрэтэйгээр 2012ондо хэблүүлжэ гаргаба. Энэ ном соонь поэдэй «Уран-Дүшэ» гэжэ шүлэг бии:
Уран Дүшын үршөөлөөр
Уран домог мүндэлөө.
Улас зоной шүтөөнөөр
Уулын домог үндэрлөө.
Халтар булган байсадань
Хамаг нөөсөө хуряагаа.
Хангайнь эзэд оройдонь
Хабар, намар буудаллаа.
Ерэн юhэн дархадынь
Ерэн, ошон дүшынгөө
Ехэ абяа гаргажа,
Ехэ дайдаа арюудхаа.
Аарса, сагаан далиингаа
Арюун хангал тараажа,
Арад зоной үргөөндэ
Адис болгон унайлаа.
Уран Дүшын зүүн тээhээ
Ульгам Зэдэ эхилжэ,
Уула хадын сууряае
Угаа холуур тараагаа.
Дүрбэн хизаар шүүрэнхэй,
Дүшын түхэл абанхай,
Домогтойхон ууламнай
Хэтэ мүнхын дуун гэлэй.
Уран Дүшэ уулаяа поэт ганса энэ хоёр шүлэг соо бэшээ бэшэ,харин бүхы наһан соогоо дуулажа,магтажа ябаа гэжэ шүлэгүүдыень уншахада элирнэ.
Һурагшадаараа аяншалха үедөө Аюша Жапович хас эрдэни(нефрит) шулуу олоһон юм.Энэ хэрэгтэнь гурбан жэл соо газаршанаар ябажа туһалһан нютагайнь үбгэн - суута ангуушан Дэмбүү Намсараевые дурсан «Хас эрдэни» гэжэ шүлэг бэшэһэн байдаг.
Зэдын голой эхиие
Зээрэг хурдан ангуудтал,
Зэлэ тата хүүгэдээр
Зэргэ ябаад шэнжэлээб.
Харгы замнай утаараа
Хангайн заха хэбэртэй.
Ангай нарин зүргэ дээр
Адуун һүрэг ушарлай.
Харьяа хүйтэн Хохюурта
Хабшал дундуур бурьялаа,
Хас эрдэни шулуугаа
Харамнангүй барюулаа.
Онсо нарин олзомнай
Олон зонии хүлгөөгөө,
Омог тэрэ баялиг
Ондоо хүнэй болонхой.
Зогсон удаан байшаһан
Золгүй сагай зэмэ гү?
Зоной буян шэнгээгшэд
Золдоо шадаад абаа гү?
Энэ шүлэгынь уншаад байхада, мүнөөдэрэй байдалда сэхэ хабаатай болоод байна ха юм гэхээр.Хэндэшье нюуса бэшэ хүнгэн олзо бэдэрэгшэд хаа яанаһаа ерэжэ ,байгаалиимнай баялиг болохо хас эрдэниие дээрмэдэжэ абажа, Хитад гүрэнэй олзын хэрэг эрхилэгшэдтэ миинтээр үгэжэ байна бшуу. Энэ хадаа мүнөөдэрэй сагта хэнэйшье һанаа зобоомоор асуудал болоод байна ха юм.
80-яад онуудта Аюша Жапович Утаатын һургуулида багшалһан юм. Һургуулиин дэргэдэ «Таба сагаа»гэжэ нэрэтэй уран шүлэг найруулдаг һурагшадай бүлэг байгуулаа һэн.
Удаань Шара-Азаргын һургуулида наһанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлөө бэлэй. 1992 ондо «Дуулахал дайдам Захаамин» гэжэ номынь хэблэгдээ. А.Ж.Доноевой шүлэгүүд,рассказууд «Ажалай туг», «Знамя труда», «Буряад үнэн» сонинуудта, «Байгал», «Хараасгай» сэтгүүлнүүдтэ толилогдоһон, хүүгэдтэ зорюулагдаһан «Хонхо сэсэг» гэһэн суглуулбари соо ороо һэн.
1990 ондо «Буряад Республикын габьяата багша» гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө бэлэй.
Хэблэгдэһэн номуудынь:
- «Үзэглэл» Улаан-Үдэ
- «Хонхо сэсэг» Улаан-Үдэ
- «Зэмхэ сэсэгэй зэрэлгээн соо» Закаменск,1992он
- «Дуулахал дайдам Захаамин» Закаменск,1992он
- «Уран Дүшын угалзанууд» Закаменск,1994 он
- «Сиинтэ» Улаан-Баатар,2012 он
Бэлдээ: Норбоева Оюна Тогтохоевна,
буряад хэлэн,литературын багша,Санагын дунда һургуули
Комментарии