Yнэр баян эжы буянаа эдлэн ажаhууна.

Мїнѳѳ жэл наян нэгэдэхи наhанайнгаа дабаан дээрэ гараhан нютагаймнай їндэр наhатай эжы, Цыбиктарова Екатерина Цыбикдоржиевна їри хїїгэдээрээ їнэр баян, буянаа эдлэжэ, унтариин, эдеэнэй, їгын зѳѳлэнѳѳр ажалша бэрхэ, энэрхы зѳѳлэн сэдьхэлтэй одхон Жаргалма басаганаараа хангуулан, їшѳѳшье їри хїїгэдтэй, аша гушанартаа туhатай ажаhууна.

Цыбиктарова Екатерина Цыбикдоржиевна 1931 оной сентябриин 8-да таладаа таряатай, хїбшэдѳѳ тайгатай Мухаршэбэрэй аймагай Доодо-hутай нютагта Будын Жанатанай бїлэдэ тїрѳѳ бэлэй. Будын Жанатан тэрэ їеын буряад зондол табан хушуу малаа їдхэжэ, hї тарагаа буйлуулжа, эртэ бодожо, орой унтажа, ажалша бэрхээрээ суурхажа, элинсэг хулинсагайнгаа нангин еhо заншал баримталан їри хїїгэдээ хїмїїжїїлжэ ябаа. Наймадахи одхон басаганайнгаа жэлэй дїрбэн сагай эгээл гоё їедэ, алтан намарай сагта, алтан дэлхэй дээрэ мїндэлхэдэнь, хэды ехээр баярлаа гээшэб. Yри хїїгэдээ хїнhѳѳ дутуугїй їндылгэхэ, хїлыень дїрѳѳдэ, гарыень ганзагада хїргэхэ гэжэ унаhан малгайгаа абангїй ажаллажа ябатараа, Екатерина Цыбикдоржиевнагай эжы абань 1932 оной намар «кулак» гэжэ хардагдаад, тїрэл hайхан тоонто нютагhаань Буянта, Жамбал, Дулгар гурбан їхибїїдээ абаад, холын хїйтэн Новосибирск нютаг руу сїлэгдѳѳ бэлэй.

Шэрэб ахань, тэрэ їедэ эрдэмтэй лама болоод ябаhан тула, багшаяа дахаад, Монгол орон ябашаhан байгаа. Худай нютагай Раднын Гэндэнжабта хадамда hууhан ехэ Шогмо эгэшэнь Цыренсу, Чимитцу, Катя гурбан дїїнэрээ абаад гэртээ їлѳѳ. Гэндэнжаб хурайхань партийна эмхиин талаhаа «кулагай басагаар hамга хээд байнаш» гэжэ хашуулхадаа, Шогмо хээтэйhээнь hалаха баатай болоо бэлэй. Хээтэйнь тулгагїй гансаараа їлэхэ болоходоо, Цыренцу, Чимитцу хоер дїнэрээ хїндэ їгѳѳд, жаахан Катя дїїгээ абаад їлѳѳ. Тэрээнhээ хойшо дїїгээ энэрхы hайхан сэдьхэлээрээ эжы шэнгеэр энхэржэ, їргэжэ, ном hударта hургажа, їхибїїдыень їргэлсэжэ, харалсажа, хада газартаа ошотороо ябалсаа.

Шогмо эгэшэнь, тэрэ їедэ Нарhатын коммунада ажаллажа байтараа, Галтайн Сталинай нэрэмжэтэ колхозой тїрїїлэгшээр хїдэлжэ ябаhан Цыбикдоржын Цыбиктарта хадамда гараа. Хурайхань ухаан бэе тїгэлдэр, урагшаа hанаатай, олон зоной тїлѳѳ оролдожо ябадаг хїн байhан тула, Катя басагые нэгэшье газаашалангїй, ѳѳрынгѳѳ нэрэ дээрэ оруулжа, тїрэhэн басаганhаа їлїїгээр харалсажа ябаа.

Екатерина Цыбикдоржиевна 1939 ондо найма наhа хїрэхэдѳѳ, Доодо-hутайн долоон жэлэй hургуулиин 1 класс орожо, эрдэмэй далай руу шэнгээ.

1941 ондо абыень Мухаршэбэрэй райпотребсоюз ажаллахыень эльгээхэдэнь, Катя басаган тэндэхи hургуулида hурадаг болоо. Тэндэ Цыбиктар Цыбикдоржиевичай тїлэг ажаллажа байтарнь, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилжэ, 1942 оной сентябрь hарада хайрата эсэгэнь, тулгаха тулгань баруун фронт мордоод, дахин тїрэл тоонто дайдаяа, їбдэг дээрээ бѳѳмэйлжэ hууhан басагаяа, эжэл hайхан нїхэрѳѳ бусажа хараха, энхэрхэ, ханилха аза талаан їгы байшоо. 1943 оной сентябрь hарада «без вести пропал» гэhэн извещени абахадаа, басаган эхэ хоерой уйдаhан гашуудаhыень хэлэжэ, бэшэжэ шадаха аалши… Энэ ехэ харата дайн хэды хїнэй наhа хороогооб, хэды їхибїїдые їншэрѳѳгѳѳб, хэды эжынэрэй хїбїїд басагадыень буляагааб, хэды эжэл нїхэдые хахасуулааб…

Энхэрхэ эсэгэгїй, тулгаха нїхэргїй болоhон хоер тїрэл Нарhата нютагаа бусажа, эжынь колхоздоо ажалладаг, Катя басаган Доодо-hутайнгаа hургуулида hурадаг болоо.

Екатерина Цыбикдоржиевна дайнай їеын їхибїїн хадаа тэрэ їеын бїхы хїдѳѳ нютагай ажал бэе дээрээ їзэhэн. «Мори унажашье їзѳѳгїй аад, мори унажа бухал шэрэхэш, намартаа стан ошожо, веялкээр орооhо хиидхэхэш, сэбэрлэгдэhэн орооhо хэдэн мориндо ашаад, Хелго абаашажа зернотогто тушаахаш, їбэлдѳѳ саhа тогтоолгын ажал ябуулхаш, хабартаа поли дээрэхи буртаг їбhэ тїїжэ хажуу тээшэнь хаяхаш. Тииhээр байтар баhал їбhэнэй їе эхилшэхэ даа… Мориеошье хїллэжэ шадахагїй, тармуураашье даахагїй хїйхэрнїїд морин тармуур дээрээ hуухадаа, тармуур дээрэhээ унашана аа гїб гэжэ айгаад, нэгэ гараараа моринойнгоо боожо баряад, хоёрдохи гараараа тармуурайнгаа hуудалhаа шагтагалдаад, тармуурайнгаа педальда хїрэжэ ядан їбhэ тармахаш. Нэгэ бага томо болоходоо, бухал табихаш. Эдихэ юумэн гэхэдэ, орооhотой халуун аарса уулгаха, обёосой талхаар бариhан хилээмэ їгэхэ. Тиибэшье энеэдэтэй, наадатай ябагша бэлэйбди. Илалтын їдэр ехэл баяр болоо бэлэй», - гэжэ їхибїїн наhанайнгаа мэдэрэлдэ абтан, нэгэ уяран, нэгэ хїхюун дорюун болон бага наhан тухайгаа хѳѳрэнэ.

1946 ондо hутайнгаа долоон жэлэй hургуули эрхимээр дїїргээд, Улаан-Yдэ хото ошожо, тоо бодолгоор ба ород хэлээр шанга шалгалта барижа, Екатерина Цыбикдоржиевна медицинскэ училищи ороо hэн. «Юундэшье эмшэнэй hургуулида ороhоноо мэдэгшэгїйб. Эжынгээ эндэл оро гэхэдэнь ороо хїм», - гээд хѳѳрэнэ. Тиибэшье Екатерина Цыбикдоржиевна бурханай табисуураар эмшэн болохо заяатай хїн байгаа. Юуб гэхэдэ, тэрэнь оюутан ябахаhаань хойшо элирэгдээ. Практикын їедэ зарим оюутад шуhа гї, али эхэнэрнїїдэй нарайлхые хараад, мэдээ табяад унашадаг байха, харин Екатерина Цыбикдоржиевна яадагшьегїй, мэргэжэлтэйгээр їбшэнтэндэ хандаха, госпитальдо ошожо шархатаhан солдадуудта перевязка хэхэ. «Шархатаhан солдадуудай їбшэндѳѳ нэрбэгдээд зобожо байхыень харахада, ехэл хайратай байгша бэлэй», -гэжэ хѳѳрэхэдэнь, залууhаа хойшо їбшэ хабшанда нэрбэгдэжэ, зобожо тулижа байhан хїниие хайрлаха сэдьхэлтэйл хадаа эмшэн болоо юм байна гэжэ ойлгооб.

Оюутан ябахадаа, Екатерина Цыбикдоржиевна тїрїїшын жэл арбан дїрбэн тїхэриг, хоердохи жэлдээ арбан зургаан тїхэриг, гурбадахи жэлдээ арбан найман тїхэриг стипенди абадаг байhан юм. Стипендиhээ гадуур їдэр бїхэн зургаан зуун грамм хилээмэ, табан зуун грамм растительна тоhо, хїрпээ карточкаар гїрэнэй зїгhѳѳ туhаламжа їгтэдэг hэн. Yдэр бїхэн дїрбэн зуун грамм хилээмэеэ ногоон базар ошожо худалдаад, тэрэ мїнгѳѳрѳѳ кино орохо, хотын сэсэрлиг ошожо сэнгэхэ, хатархашье саг байгаа. Стипендиин мїнгэнhѳѳ їлѳѳжэ ситец абаад, гоё плати оюулха, туфли, оймhо абаха. Тїрїїшынхиеэ хото ошоходоо, иишэг гутал, буряад дэгэл їмдѳѳд ошоо юм.

Гурбан жэл эрхимээр медицинскэ училищиеэ hуража дїїргээд, фельдшер гэhэн мэргэжэлтэй болоод, тїрїїшээр Доодо-Алташада эльгээгдэжэ ажаллаа. Yнишье болонгїй Бомой тубсанаторида медсестрагаар хїдэлжэ байтараа, Свердловско милицейскэ училищи дїїргээд ерэhэн манай Даржаа абгада хадамда гаража айл боложо тїбхинѳѳд, ажалайнгаа талаар нїхэрэйнгѳѳ Хориин аймагай Тээгдэ нютаг милиционерээр эльгээгдэхэдэнь, хамта тиишээ ошожо ажаллаа. Тэндэ 1951 ондо ууган Валя басаганиинь тїрѳѳ. (Мїнѳѳ Валентина Даржаевна Мирнэ хотодо эмшэнээр ажаллана.) Тэрэ хїдэлжэ байhан нютагтань дайнай hїїлдэ сїлэгдэhэн олон литовецууд, хариин яhатан ажаhуугаа. Тэдэ ехэ хатуу зон байгаа хаш. Анханhаа зѳѳлэн буряад зантай, лирическэ шїлэгїїдые уншаха дуратай Даржаа абга тэдээнтэй яажа тэсэхэб. Энэ ажалhаа болихом гэhэн мэдїїлгэ їгѳѳд, Бом нютагаа бусажа, Молотовой нэрэмжэтэ колхоздо, жолоошоноор ажаллахаяа ороо.

Екатерина Цыбикдоржиевнагай Бомойнгоо тубсанаторида ороод ажаллажа байтарынь, фельдшерскэ пункт нээгдээд, тэндэ фельдшерээр хїдэлжэ эхилээ. Фельдшер хїнэй ажал ехэл хїндэ гэжэ хїн бїхэндэ мэдээжэ. Илангаяа тэрэ їедэ фельдшер хїн сїїдхын ямаршье їедэ эхэнэрнїїдые тїрїїлхэ, хїндэ їбшэнтэндэ дары туhа хїргэхэ, їхибїїдтэ саг сонь прививкэ хэхэ. Екатерина Цыбикдоржиевна ажаллаhан хугасаа соогоо хэды эхэнэрнїїдые тїрїїлээб, хэды олон хїнїїдэй ами наhа абарааб - тооложо дууhаха аалши… Тэрэ їедэ Бом нютагта аяар хорин табан отара байhан юм. Отара бїхэнэй айл бїхэндэ таба зургааhаа доошо бэшэ їхибїїд. Тэрэ отарануудай хоорондо тэргэ мореор ябаха, Центр мори тэргээр ошожо, эмээ асарха.

«Тїрїїшынхиеэ эхэнэрые тїрїїлhэнээ мартагшагїйб. Тїрэхэ эхэнэрэйдэ ошоходомни, їбгэн хїгшэн хоёр палааха дээрээ хохир дэбдижэрхинхэй юумэд басагаяа тїрїїлхэмнай гэжэ бэлдэнхэй байбад. . Yхибїїеытнай иимэ шорой соо абахагїйб гэжэ хэлээд, санитаркаяа простынь, клеенко хоёрые абаад ерэ гэхэдэмни, санитаркамни сїїмхэ сооhоо клеёнко, простынь хоёрые гаргажа їгѳѳ. Тиигэжэ тїрїїшынгээ эхэнэрые тїрїїлээ бэлэйб», - гэжэ энеэсэгээн хѳѳрэбэ.

Бом нютагта ажаhуухадаа, Валера, Чингис, Тїмэн хїбїїдээ тїрѳѳ. 1958 ондо Хошуун-Узуур нютаг зѳѳгѳѳд, фельдшерээр хїдэлѳѳ. Тэндэ Гена хїбїїгээ тїрѳѳ. 1964 ондо тоонто нютаг Нарhатаяа бусаад, нютаг зоной , аха дїїнэрэй їргэмжѳѳр шэнэ гэр барижа ороо, їшѳѳ Амур гэжэ хїбїїтэй, одхон Жаргалма басагатай болоо.

Екатерина Цыбикдоржиевна Нарhата нютагтаа наhанайнгаа амаралтада гаратараа фельдшерээр ажаллаа. «Наhанайнгаа амаралтада гарахадаа, унтажа садаха гээшэ гїб гэжэ hанагша бэлэйб… Хонишон гї, али їхэршэн болоод hанаа амар hуухаяашье яагаа хїнбиб, юунэйшье тїлѳѳ зобоо туляа гээшэбиб гэжэ hанагшаб»,-гэжэ Екатерина Цыбикдоржиевна хѳѳрэнэ. Энэнь анханhаа бїхы юумэ hайнаар хэхэ, шуран, ажалша, эрдэмтэй, бэлигтэй уг гарбалтай, эрхыдээ эмтэй, долёобортоо домтой, їглѳѳнэй улаан нарандал урин hайхан шарайтай, їблэрhэн зониие эмшэлhэн Екатерина Цыбиктаровна гуша гаран жэлэй туршада сїїдхын хорин дїрбэн сагта бїхы зїрхэ сэдьхэлээ, hанаагаа табижа, шэлэhэн мэргэжэлдээ їнэн сэхэ ябааhыень гэршэлнэ. Энэл эсэшэ сусашагїй ажалаараа, хїндэтэ Екатерина Цыбикдоржиевна, їри хїїгэдтээ, аша гушанартаа, ерээдїйн сая сагай їри hадаhадтаа буян їршѳѳгѳѳт.

«Эжы абын буян їри хїїгэдтэ» гэжэ буряад зон дэмы хэлсээгїй. Мїнѳѳ їри хїїгэдынь ѳѳhэдѳѳ эжы аба болонхойнууд, эжы абынгаа буянгаар булта элїїр энхэ, їнэр баян, бурханhаа їршѳѳлтэй, ажал ахытайнууд, їхибїїдээ hургуули hударта hургажа, амжалтаарнь омогорхон ажаhууна. 2000 оной намар эжы абынгаа алтан тїрэ хэжэ, эжы абаяа, айл зоноо, тїрэл тїтимѳѳ баярлуулаа бэлэй. Екатерина Цыбикдоржиевна Даржаа абга хоёр хоёр хун шубуудтал бїхы наhаараа эбтэй эетэй, їхибїїдтээ ажабайдалаараа эрхим жэшээ болон ажаhуугаа. Энэл бэшэ гї даа, хїндэтэ Екатерина Цыбиктдоржиевна, танай хэhэн буянай дїн.

Эрхим хїндэтэ нютагаймнай їндэр наhатай эжы, таниигаа Нарhата нютагайнгаа бїхы зоной зїгhѳѳ орожо байhан Сагаалганаар халуунаар амаршалаад, їшѳѳ олон жэлэй туршада элїїр энхэ, жаргалтай, їшѳѳ олон аша гушанараа хаража , зїрхэ сэдьхэлээ ханажа hуухыетнай їнэн зїрхэнhѳѳ хїсэнэб.

Ажабайдалай хїшэр замые эрэлхэгээр дабаалта,

Ажалай хїндые тэсэжэ гараалта.

Yри хїїгэдээ їндылгэжэ,

Yргэн харгыдань гаргаалта,

Yндэр наhанай жаргалые

Yзэхэ буянтай байгаалта.

Саг жэлэй ошоходо,

Сайраhан їhэн яаха hэм.

Сарюун дорюун зангаараа

Сохилон зїрхэнтнай ябаг лэ.

Балданова Светлана Сергеевна

Мухаршэбэрэй аймагай

hутайн гол hургуулиин

буряад хэлэ

ба литературын багша