Уран шүлэгшэд хэдэн зуун, мянган жэлнүүдһээ нааша амидарал, байгаали, үе саг, газар дайда, хүн амитанай хоорондохи харилсаа холбоо, түүхэ домог, эрдэм бэлиг гэхэ мэтэ даа, дам саашань хэлэхэдэ, үшөөшье олон тэды үйлэ хэрэгүүд тухай домоглодог ха юм даа. Теэд иимэ ехэ хугасаа соо тэдэнэр яажа бэе бэеэ дабтангүй гаралсажа шададаг юм гэжэ һанахаар!..

 Шүлэгшэд хадаа-моринойнгоо «шэрүүн дэлһэнһээнь гараараа халта шангаажа, шурд байса мордоод урагшаа гүйлгэхэ» хүсэлөө мэдүүлнэ.

Нютагайм хаданууд, адуун һүрэгэй миралһандал,
Нюргаа хотойлгон, аалихан яаралгүй бэлшэнэб.
Нойрмогшье, һэргэгшье, ойрошье, холошье ябахадам,
Намаяа унуулаад, оодорхоёо байһан шэнгит.

Энэ брошюра соо шүлэг, дуунуудаа, түрүүшынгээ туршалгануудые хэблүүлһэн хүн бүхэнэйнь һайн һайханда тэгүүлһэн эрмэлзэл хүсэлынь. Эхэ нютагаа, эльгэн тоонтодоо дуратай байһанииень онсо сэгнэн тэмдэглэмээр. Саяан үндэр уулын үльгэр түүхээр дэнзэлһэн Ахын аймагай уран шүлэгшэдтэ хэлэхэ юумэн яһала бии. Юуб гэхэдэ, энэ аймагнай Гэсэр Богдо хаанай хизаар орон гэжэ нэрлэгдэдэг юм. Эндэ эртын сагай түүхэ домогуудые, арадай ёһо гуримуудые, заншалнуудые, байгаалингаа онсо шэнжэ шанарые,баялигые сахижа һуудаг. Эндэ хүн зон эртын монгол хэлэнэй аялга, хэлбэри маягые алдангүйгөөр хоорондоо хөөрэлдэдэг. Ахын аймаг байгаалингаа болон үнгэрһэн түүхынгээ онсо байдалаар дэлхэйн үзэсхэлэн, хойморой шухаг  нютаг орон болоно. Тиимэһээ эндэ түрэһэн хүн зоной хоорондо түрэлхиин ехэ бэлигтэй хүнүүдэй бии байһаниинь ойлгоотой.

Батудаева-Балданова Ульяна Владимировна

Ульяна аглаг үндэр Аха нютагай Хужар тосхондо түрэһэн. 1990 ондо Орлигой дунда һургуули дүүргээд, Буряадай соёлой болон искусствын училище амжалтатайгаар түгэсхөө. Ажаллажа байха забтаа Буряадай  гүрэнэй университедээ буряад хэлэ бэшэгэй факультет дүүргээ.

Мүнөө Усть-Ордын Буряад автономито округой адли нэрэтэй тосхондо ажаһууна. Нютагай сониндо корреспондентээр ажаллана.

Ульяна һургуулиин хаһаһаа, удаань оюутан ябаха үедөө шүлэг бэшэжэ байгаа. Бэлигтэй басаганай зохёолнууд аймагай болон республикын газетэнүүдтэ толилогдо, олон шүлэгүүдынь Ахын залуу бэшэгшэдэй согсолбори-сборнигууд соо хэблэгдэн гараһан.

Орлиг нютагни
Арюун агаараар амисхаалhан,
Алдар габьяата нютагни.
Арад зоноймни сээжэдэ
Орлиг нютагни сэнтэйл даа.

Хада уулаhаа γршөөлтэй,
Хγн зоноороо хγндэтэй,
Аха голоймни урасхал
Хэтэ мγнхэдөө долгилхо.

Холын замhаа бусахадаш,
Хоймор таладаа угтана.
Хэды сагай ошоошье hаа,
Орлиг нютагни hалбарна.

Галсанов Владимир Доржиевич

1937 ондо Ахын аймагай Шарза һууринда түрэһэн. Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуули түгэсхэһэн. «Мундаргын һэбшээн» («Ветер с Мундарги») (1973), «Арбан гурбадахи булган» гэһэн номуудтай, олон рассказууд болон очеркнуудтай.

«Аха» газетын редактораар олон жэлдэ хүдэлһэн юм. Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэн.

Ахамнай

Саһан хүбэн малгайтай,
Сабшамал байса ханатай
Саяан уулын шэмэглэл-
Сарюун мүнхэ Ахамнай.
Агуу Гэсэр хаанай
Аршаан булагта тоонто,
Ажалша зоной омогорхол-
Аглаг үндэр Ахамнай.
Сэнсэ, Шарза, Сорог,
Сархы, Забиит, Һорог…
Сэбэрхэн нютагай магтаал-
Сэнгүү һайхан Ахамнай.
Хангай, хада уула,
Хүбшэ номин тайга.
Хадалиг нютагай урлал-
Хушата мундуу Ахамнай.
Һоёд, зүгдэ, буряад
Һаадаг номоо тата,
Эбсэн хамта агнаа…
Элдин тайгата Ахамнай.
Табан хушуун мал
Тала дайда шэмэглээ.
Түби дэлхэйн түгдэрхэй-
Түрэл нютаг Ахамнай.

Самбу Яшанович Дмитриев хадаа Аха нютагай Балагта һууринда 1925 ондо түрэһэн юм. Ветеринар ба бухгалтер мэргэжэлтэй һэн. Бүхы наһан соогоо (1995 ондо наһа бараа) мэргэжэлээрээ ажаллаа. Аха нютагайнгаа тэрэ үедэ байһан 9 колхозуудта бултандань шахуу ахамад бухгалтер байгаа. Гансал Шарза нютагай, «Улаан-Аха», «Улаан-Шулуута» ажахынуудта ажал- лаагүй ха.

Адуу мал эмнэдэг ветеринарна станцида, «Аха» (тиихэдэ «Малшан») газетын редакциин ахамад бухгалтераар ажаллаа.

Коммунис партиин гэшүүн С.Я. Дмитриев эдэбхи ехэтэй хүн бэлэй. Колхозой парторгоор-түрүүлэгшын орлогшоор оло дахин һунгагдаһан, тэндээ амжалтатайгаар хүдэлһэн юм. Тэдэнэйнь гэршэ-хэдэн медальнууд болон Хүндэлэлэй грамотанууд.

Наһанайнгаа амаралтада гараад, Хэрэн тосхондо ажаһуужа байтараа хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, наһанһаа нүгшөө һэн.

Сүлөөтэй сагтаа Самбу Яшанович шүлэг, дуунуудые зохёодог байгаа. Тэдэнь Түнхэнэй аймагай «Саяан», «Аха» сониндо хэблэгдэдэг бэлэй.

«Нютагни», «Тиссын гол», «Ахамни», «Арадай дуун», эдэ шүлэгүүд хадаа С.Я. Дмитриевэй Аха нютагтаяа хахасалгынь үгэнүүд юм гү, али хойтошье түрэлдөө, түрэһэн нютаг нугаяа харажашье болохо байгаа аалам.

Ахамни

Холын хадата харгыда
Ходол нютагым һануулдаг.
Хангай һайхан Ахамни
Хүрэн ерэхымни уряалдаг.
         Аляа заахан наадатай
        Орлиг һайхан нютагни
        Ая гангаар хангалтаад,
        Арюун сээжым баясуулдаг.
Саригта голойм аршаанда
Сагаан сэсэг һалбардаг,
Сасуу һайхан үетэмни
Сугтаа һайханаар амарнал. 

Андрей Жанчипович Дыржинов «Улаан-Аха» колхозой Булаг-Шэбээ hууринда угай малша бγлэдэ гурбадахи хγбγγниинь боложо, эгээл дайн дажарай хэрзэгγй сагта, 1942 оной январь hарада түрэһэн юм.

Тэрэ γеын хатуу сагай γхибγγдтэл адли, хγлдэ ороhоор лэ тугал буруугаа ба хони хурьгадаа манажа, хаража ибиидээ туhалжа ябахадаа, нюдэндөө хараhан юумэеэ дуун болгон зохёожо γдэрөө хуга шадал соогоо дуулан γнгэргэжэ эрэ болоhон намтартай. Бγри эдир залуу наhандаа hургуулида ном судар, бэшэгтэ hуража ябахадаа шγлэг, рассказуудые бэшэжэ туршадаг байгаа.

Тиихэдэ буряад хэлэ бэшэгэй залуу багша Евгения Доржиевна Патархеева hγбэлгэн шγлэгшэ хγбγγнэй эрмэлзэлыень хараадаа абан, бага тэды туршалгануудтань заажа γгэжэ, эхи табиhан юм.

Андрей Жанчиповичын ажалайнь намтар 1956 онhоо тγрэл «Улаан-Аха» колхоздо барилгын бγридэлдэ эхиеэ абаhан.

1961 оной октябрь hараhаа 1964 оной октябрь hара болотор сэрэгэй албанда хилэ сахигшаар Карелидэ алба гараа.

Энэ хугасаа соо олон тоото шγлэгγγдые зохёогоо. Тэдэнэй тоодо эхэдээ зорюулhан шγлэгынь «Буряад γнэн» сониндо хэблэгдээ, Улаан-Yдын радиогоор дамжуулагдаа.

Шэн зоригтойгоор хилэ сахигшаар алба гараhандаа «Эрхим хилэ сахигша» ба «Советскэ сэрэгэй Албанай эрхим сэрэгшэн» гэhэн тэмдэгγγдээр урмашуулагдаhан байна.

Сэрэгэй албанhаа бусаад тγрэл колхоздоо I-хи ба II-хи хγтэлбэрилэгшээр ажаллаа.

1963 онhоо коммунис партиин гэшγγн болоо.

1971 онhоо Орлиг тγб гэр бγлөөрөө нγγжэ ерээд, компартин зарлигаар аймагайнгаа зургаануудай hалбаринуудта ажаллаа. Тэдэнэй тоодо ангуушадай зургаан, байгаали шадарай эмхиин ажалда, тоо баримталагшын орлогшоор, комхозой ба Гγрэнэй страхованиин эмхинγγдэй γни удаан жэлнγγдтэ толгойлогшоор хγтэлбэрилөө. Мγн «Шэнэ Саяан» сониной дэргэдэхи «Сагаан дали» гэжэ уран зохёолшодой дэргэдэ эдэбхитэй гэшγγн ябахадаа «Мэндёо» гэжэ туужа, «Дайнай γеын эхэнэрнγγдтэ»  гэhэн шγлэглэмэл зохёол,  «Хэрзэгы шэрγγн сагай дγлэн соогуур» гэжэ γгγγлэл, «Эжыдээ» гэжэ ибиидээ зорюулhан шγлэглэмэл зохёол ба тэдэнэй хажуугаар нютаг нугайнгаа уг гарбал, тγγхэ домог, γльгэр, γгγγлэлнγγдэй тоодо нэрлэбэл «һалхин Тархай», «Шараапхын Сырен», «Тγγхын гэлэн» гэхэ мэтэ ба нютагайнгаа ажалша  малша зондо зорюулhан зураглал, зохёолнуудые, нютагаа тγγрээhэн шγлэгγγдые «Шэнэ Саяан» сониной хуудаhануудта γргэлжэ томилогдоо. «Шэнэ Саяан»сониндо сурбалжалагшаар хγдэлжэ байхадаа СССР-эй ба Россин журналистнуудай холбооной гэшγγн болоо.

«Буряад республикын соёлой габьяата хγдэлмэрилэгшэ» гэhэн нэрэ олгогдоо. Хажуугаарнь олон тоото «Хγндэлэлэй грамотануудаар» урмашуулагдаа, хилэ сахигшын баярай γдэр «90 лет Вооруженных сил СССР» гэhэн медаляар шагнагдаа.

Мγнөө Андрей Жанчипович Дыржинов наhанайнгаа амаралтада гаранхай. «Ажалай ветеран» гэжэ нэрэ зэргэтэй.

Нютагнии

Хадаhаа эхитэй хабшуу голнууд
Хабтагай нютагым шэмэглэнэ.
Хани гансым хонгор нютаг
Халуун зγрхым баясуулна.
Аажамхан талым γнгэтэ сэсэгγγд
Аглагхан нютагым шэмэглэнэ.
Арюуханаар харагдадаг эжымни нютаг
Айдар бэеы сэнгγγлнэ.
Сэлгеэ булагай шэмэтэ аршаанууд
Сэдьхэлтэ нютагым шэмэглэнэ.
Холоhоо харагдадаг хангил нютагни
Холшор наhым hануулна.
Дошхон солгёон Жомболог гол
Дуулим дайдым шэмэглэнэ.
Эрьеэ эльбэн долгин сасараад,
Энэ бэеым сэржэмдэнэ.

Дари Сыреновна Иванова Ахын аймагай Балагта тосхондо 1922 ондо малшанай бүлэдэ түрэһэн. Бага наһандаа эхэ эсэгэһээнь гээгдэжэ, ахануудаа дахажа, хүнэй хэмдэ хүрэһэн.

Залуухан басаган Батоголой шаахтануудта шахтёрой-орёо, хүндэ хүшэр ажалда ябажа, Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай Илалтаар түгэсхэхэ хэрэгые ойр- туулалсаа.

Удаань үхэлтэ дайнай гал дүлөөр соробхилон,  үхэл, шуһа нүжөөр гол горходой урдажа байһан үедэ «Улаан-Малшан» колхоздоо ерээд, комсомолой эмхиин секретаряар хүдэлхэдөө  малшадта  ном һудар заажа,  ажалдань хамһалсажа байһан юм. Мүн тэрэ үедөө колхозойнгоо худалдаа наймаанай дэлгγγрые даажа байһан юм.

Эдир залуу басаган эрхим ажалайнгаа түлөө малшан бүхэндэ хүндэтэй, эгээл хэрэгтэй хүниинь байһан юм.

Һүүлэй жэлнүүдтэ түрэл нютагайнгаа соёлой хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ нүлөө үзүүлһэн байха юм. Хуушанай оньһон хошоо болон үреэл, юрөөл үгэнүүдые тон һайн мэдэхэ байһандаа аймаг дотор үнгэргэгдэдэг конкурснуудта ходо хабаадалсажа, уран бэлигээ харуулдаг бэлэй. Урданай дуунуудые, оньһон хошоо  үгэнүүдые, шүлэгүүдээ нютагайнгаа «Аха» сониндо ходо хэблүүлжэ, залуу үетэндэ дамжууланиинь ехэ хүндэтэй бэлэй.

Дари Сыреновна эрхим ажалайнгаа түлөө гүрэн түрын зүгһөө үндэр хайра шагналнуудаар ба Хүндэлэлэй олон грамотануудаар шагнагдаһан юм.

«Аха» газетын дэргэдэхи «Сагаан дали» гэжэ литературна нэгэдэлэй эдэбхитэй гэшүүн байгаа. Үнинэй шүлэгүүдые бэшэдэг. Шүлэгүүдынь «Аха» сониндо үргэлжэ хэблэгдэдэг байгаа һэн.

Доодохон Балагта

Доодохон Балагтам холошье бэшэл даа
Дабаниинь халхалаад холо шэнгил.
Дуулимхан нютагни холошье бэшэл даа
Досоогоо hанахадамни холо шэнгил.
Алирhа жэмэстэй,
Хонгёохон хγхытэй
Дуутайхан хγгжэмтэй,
Доодохон Балагтамни.
Жаахан наhымни
Жаргуулhан нютагаа
Дуулан магтан
Халяанам даа баяраа.

Пётр Дашеевич Патархеев родился в с. Хурга. Школа, юность как у всех. Был всегда хорошистом. В 7 лет остался круглой сиротой. Родные тети и дяди, дедушка воспитали его. У них самих было много детей, были трудности, ему пришлось быть за старшего. Так он научился всему, самостоятельности и трудолюбию.

Мечта стать врачом сразу не сбылась – дважды не смог поступить, год проработал киномехаником в с. Сорок, служил в рядах Советской армии в Белоруссии и на Украине. Поступил в Читинский медицинский институт, который блестяще закончил в 1978 г. После окончания  интернатуры в Республиканской больнице, по его просьбе был направлен в Окинский район.

Врачебную работу начал с глубинки: в селах Хурга, Сорок, Деби, Боксон, главным врачом Сорокского филиала. Пять лет проработал в системе здравоохранения Читинской области - главным врачом и заведующим  поликлиникой  областной физиотерапевтической больницы в сёлах Дульдурга,  Дарасун. С  1988 года и по сей день работает в родном районе — терапевтом-эпидемиологом, главным врачом санэпиднадзора, заместителем  главного врача по оргметодработе.

В 1997 году организовал самостоятельную дерматовенерологическую и инфекционную службу, добился строительства пристроя, оборудования и оснащения.
Принимает активное участие в научных и профилактических мероприятиях. Подготовил большой практический и теоретический материал по истории медицины района с фотоиллюстрацией, стенд и материал для юбилейной даты научно-медицинской библиотеки республики. Он автор  двух статей для книги по истории здравоохранения Республики Бурятии. Также он сочиняет стихи и сам их читает, активный участник всех мероприятий района.

Его трудовая деятельность оценена многими наградами -  грамотами разных уровней, самым дорогим сам считает – грамоту Министерства Российской Федерации, Петр Дашеевич – врач высшей категории, имеет много сертификатов соответствия в работе. В 2003 году стал «Лучшим врачом района».

Шамданаб Орлигтоо

Жалга отолон ябахадаа,
Жороо мориёо шамдуулхаб.
Жороолжо Орлигтоо ойртоходоо,
Золгохо нγхэдөө hанахаб.
Талаар дγγрэн ябахадаа,
Ташуурдажа жороогоо шамдуулхаб.
Тоонто нютагтаа дγтэлхэдөө,
Танил нγхэдөө hанахаб.
Хада уулаар мориёо шамдуулхаб.
Хγрэжэ Орлигтоо дγтэлхэдөө,
Хани нγхэдөө hанахаб.
Отолжо уhые ябахадаа,
Оодор мориёо шамдуулхаб.
Орлиг тосхондоо ойртоходоо,
Олон нγхэдөө hанахаб.

Хандаков Шойжон-Нима Батаевич 1927 ондо түрэһэн Сэнсэ нютагта Хойто Хγрьёлогто малшан айлай бγлэдэ. 1935 ондо Шарзын hургуулиида hураа, багшань Хоборков Сырен Лопсонович. Хожомынь Орлигой дунда hургуулида 5 класс дүүргэ. 1941 ондо hургуулияа орхижо тγрэл колхоздо хγдэлжэ эхилэ.

Джидын вольфрамово-молибденэй комбинадта, Закаменскэ хотодо 1949-1954 он хүрэтэр жолошоноор 1,2,3-хи участогой «Слепая» ба «Инкур» гэhэн шахтада ажаллаа. 1953 ондо 3 hарын сбордо Шэтын хотын сэргэ албанай Борзиин  радиотелеграфист дунда зэргын дайшалхы даалгабари гэhэн сбор дүүргээ.

Дайнай хатуу сагта малшанаар, адуушан, хонишон, барилгада. Саашань – 1955 ондо Орлигто 3 hарын куурсада hураад «Пилорамщик» удостоверении абажа городой Пилорамада хγдэлөө. 1957 ондо Ахада  тракторно паркын би болоходо Шойнима Хандаковые  трактористын курсада эльгээhэн. Нэгэ жэл соо Селенгинский УМСК №1 поселок Тохойдо курсэеэ дγγргээд 4 гэhэн сэгнэлтэтэй «Тракторист-машинист широкого профиля» гэhэн аттестат абаад 15 жэлэй туршада тγрэл колхоздо хγдэлөө. 1975 онhоо малшан хонишон ажалда хγдэлhэн намтартай.

Наһанайнгаа амаралтада гаратараа түрэл  Ленинэй нэрэмжэтэ колхоздоо малшанаар ажаллаа. Энэ нэгэ шэлэжэ абаһан хэрэгээрээ ажа байдалайнгаа гүн удха шанар хэмжэдэг. Тиимэл хадань малшанай нэрэ соло, суг ажалладаг нүхэдөө, түрэл тоонто дайдаяа өөрынгөө шүлэгүүд соо магтан дууладаг. Шойнима Хандаковой шүлэгүүд саг үргэлжэ «Аха» газетэдэ хэблэгдэдэг байһан юм.

Гадна Ш-Н.Б. Хандаков түрэл ажахынгаа түрүү хонишод, малшад болон механизаторнуудые бүхы Буряад ороноороо суурхуулһан юм. Хайшан гэжэ? Республикынай радиогой агаарай долгиндо гарадаг «Баян талын аялга» гэһэн хүгжэмтэ дамжуулга Шойжон-Нима Батаевичэй захилаар Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой олохон ажалай түрүүшүүлдэ аялгата һайхан дуунуудаа бэлэглэһэн юм.

Шойжон-Нима Батаевич колхозойнгоо үүсхэлшэдэй нэгэн, малай үбэлжэлгые гарза хоролтогүйгөөр үнгэрхын түлөө бүхы хүсэ шадалаа элсүүлэн ажалладаг байгаа һэн.

Шаснуур

Эдирхэн наhамни далижан γнгэрөө
Сэнсын адагай дγхэриг дободо
Элдинхэн талынгаа сэсэглиг хойморто
Эльгэлэн жаргамал Аха нютагта.
Дууша сэбэр уян басагадтай.
Дуугай шамбай Сγлхэ малшадтай
Хонин төөдэй γндэр барисатай
Хангай нютагам Шаснуур нэрэтэй.

Балшар наhанайм γдэрнγγд мγнөө
Бэльгэн зγрхэндэм бөөгнэрэн ерээ.
Баяртай аляа би гэмтээн хγлөө
Баряад hуунам, эжын хараал,

Улаалзай бариhан эдир нэгэхэн
Урдаhаам энеэн дγтэлнэ инаг
Угайм эхин Сэнсэ гол Эхэм
Ульгам аялгаар татаа домог.