Санага нютагта эртэ урда сагhaа хойшо шошоолог угай арад зон ажаhуудаг. Мyн шошоологуудтай хамта эндэ аштараг, боолдой, hабар хонгоодорнууд , тэртэ, сөөхэр, сартуул, шоно угай зон ажаhуудаг. Мyнөө yедэ шошоологууд нютагай зоной 60 % болоно, 30 % - хонгоодорнууд, 10 % - бэшэ дурдагдаhан угай зон болоно.

1658-1661 онуудай yеэр тyрyyшын хyнyyд, hyyлдэнь 1727 онhoо эхилэн, Санага нютагай газар дээрэ манай элинсэгyyд Монголhoо, Tyнхэнhөө, Алайрhаа ерэжэ тyбхинэhэн гэлсэдэг. «Хун шубуун гарбалтай, Хуhан модон сэргэтэй, Хурмаста тэнгэриhээ hургаалтай, Тэбхэр дээрээ буудалтай, Ерэн юhэн дархадтай, Ехэ шошоолог уг» - гэжэ Буряадай арадай поэт Лопсон Тапхаев бэшэhэн байдаг. Шошоолог угай 99 дархашуул Уран Дyшэ уула дээрэ haрын 9, 19, 29-ндэ тэнгэриhээ буyжа ехэ дархаа хэдэг гэhэн домог бии юм.

Санагын шошоологууд Тyнхэнhөө нyyжэ ерэhэн тyyхэтэй, угай эхи табигша Боhог гэжэ хyн байhан юм. Боhог – hаарал - Бадантай – Онгореон – Мандяар – Яхирмай гээд эхилнэ. Энэ хөөрөөн соогоо би Яхирмайн аймаг тухай хөөрэхэ hанаатайб. Нютаг соогоо яхирмайтан «Яhан эрхытэй яхирмай» гэжэ алдаршанхай. Яхирмай хадаа Мандяарай гурбадахи хyбyyн болoно. Тэрэ хоер аханартай байhан. Ехэ ахань – Тархай заaрин (Сарлаанай таабай), дунда ахань – Гамбуу зaарин (Хужарай таабай) гэжэ ехэ бөөнэр байhан аад, хоюулан yхибyy yгы байгаа. Наhан болоhoн хойноо нютагтаа тахилгатай хада уулын эзэд боложо мyнхэрhэн юм. Яхирмай дyyниинь лэ угаа yргэлжэлyyлээ бэлэй. Яхирмай –Угааби – Эрэнцэн –Дондог гээд саашаа ябана.

Дондог дyрбэн хyбyyтэй байhан юм: Бадма, Сосор, Дагба, Дарма. Дондогой ехэ хyбyyн Бадма нютаг соогоо баян шадалтай хyн байгаа. Тэрэ хаанта засагай yедэ нютагай зайhан гулваа байhан юм. Бадмын хyбyyн Сультим, Сультимэй хyбyyн Санжайжаб болoно. Санжа Сультимович Бадмаев Захааминай аймагай партиин нэгэдэхи секретаряар oлон жэл соо амжалтатай худэлжэ гараа. Тиин Бурядай обкомдо саашадаа ажаллажа, амаралтада гараад, Pеспубликын ажалай ветерануудай тyрyyлэгшээр хyдэлhэн байна. Санжа Сультимович «Захааминай буряадуудай yндэhэн еохорой дуунууд» гэжэ арадай дуунуудай согсолбори хэблyyлhэн байна. Тэрээн соо 160 арадай yндэhэн архиин дуунууд оронхой. Тэрэ ехэ hонин, удхатай, олдохогyй хомор ном мyнөө болонхой.

Дондогой дундахи хyбyyн Дагба гэжэ нэрэтэй hэн. Тэрээнэй нютаг нэрэнь Дамче. Дамчеэн хyбyyн Михиишка, Михиишкын хyбyyн Бато. Бато Михишкеевич Дамчеев Алдар солын орденуудай дyyрэн кавалер. Санага нютагай солото баатар юм. Бато Дамчеев 1922 ондо турэhэн. 1942 ондо тэрэ дайнда мордоо. Снайпер, разведчигай hургуули дyyргэжэ, Сталинград шадарhаа дайшалхы замaа эхилhэн байна. Василий Иванович Чуйковай 62-дохи армиин 23 –дахи гвардейскэ стрелково дивизидэ албаяа эхилээ. 1942 ондо тyрyyшнгээ «Шэн зоригой тулөө» гэhэн медаляар шагнагдаба. Yшөө дахин «Шэн зоригой тулөө», «Дайшалхы габьяагай тyлөө» гэhэн медальнуудаар шагнагдаа. 1944 ондо «Алдар солын» 3-дахи шатын орденоор шагнагдаба, 1945 ондо Познань хото шадар «Алдар солын» 2-дохи шатын орденоор, Берлин хотые абалсаад «Алдар солын» 1-дэхи шатын орденоор шагнагдаба. Бато Дамчеев тухай «Правда», «Красное Знамя» газетэнууд соо тэрэ yедэ бэшэгдэбэ. Тэрэ арбан амиды «хэлэ» барижа асарhан, 90 фашистнуудые хюдаhан. «СССР-эй разведчик», «Эрхим снайпер» гэhэн тусхай тэмдэгээр шагнагдаhан байна. Алдарта герой 1946 ондо Санага нютагаа бусаад, сомоной тyрyyлэгшээр ажаллаа. 1965 ондо дайнда абтаhан шархануудhаа боложо бэень муудаад, Ялта хотын ойро, багахан Алупка гэжэ газарта эмнэлгэдэ байгаад тэрэ наhа барaа hэн.

Агууехэ Илалтын 65 жэлэй ойн баярай урда Бато Михишкеевич тухай хөөрөөн Россиин телевидениин нэгэдэхи каналаар дамжуулагдажа Санага нютагайхидай баяр, омгорхол болоо hэн. Нютагтань 2 жэлдэ нэгэ удаа спортоор дурасхаалай ехэ мурысөөн yнгэргэгдэдэг. Энэ жэлэй декабрь hара соо наhанайнь 90 жэлэй ойн баяр yргэн дэлисэтэйгээр yнгэргэгдэхэеэ хараалагдана.

Михиишка таабайн Нагмид эгэшын 3 хyбyyд Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда мун хабаадалсаhан юм. Эгээ ехэ ахань - Гармажаб Будаевич Аюшеев 1945 оной майн 9-ндэ Берлин хотодо баатарай yхэлөөр унаа. Дунда хyбyyниин Лхагба Будаевич Аюшеев летчик-истребитель байhан, бага хyбyyн - Бадмань баhал дайгаа даража, дaагаяа hyyлдэжэ нютагаа амиды мэндэ бусаhан юм. Берлин хотодо Илалтын hyyлээр Бато Дамчеев Лхагба Аюшеев хоер уулзажа ехэ гэгшын баярай ушар болоо hэн. Лхагба Будаевич дайнай hyyлээр нютагаа бусажа yни удаан жэлнyyд соо hургуулида багшаар хyдэлөө. «Буряадай габьяата багша» боложо тодороо.

Дондогой дyрбэдэхи хyбyyн Дарма. Нютагтаа Шобхоон таабай гэжэ нэрэтэй, бөө нэрэнь - Yнгэр заaрин. 1870 ондо тyрэhэн, 1937 ондо тyрмын hyyлээр сyлэлгэндэ байгаад, Ивалга нютагта наhан болон юм. Яхирмайн аймагай ехэ зaaрин угай эди шэди энэ hалаадань тодорhон хадань, хамалга хардалгын yедэ минии элинсэгyyд ехээр хохидоhон байна. Шобхоон таабайе, хyгшэнииень тyрмэдэ абаашаа. Ехэ хyбyyниинь , манай нагаса таабай Сэрэн Дармаев 1937 ондо хамалганда абтаад, 1957 ондо Санагадаа бусажа ерээ hэн. Тэрэ аяар холын Kолымада, Магадан хотодо хyндэ хyшэр 20 жэл соо тyрмэ сyлэлгэдэ хаaгдаа hэн. 20 жэл соо амиды мэндэнь мэдэгдээгyй, yнидэ хосороо гэжэ хоер дуу басагадынь hанажа байтарнь, гэнтэ баяртай мэдээн ерээд, уданшьегyй ахань бусаа hэн. Э

гээ бага дyyнь - Дашанима Дармаев баhал тyрмэ шоронhоо бусаагyй. Нагаса таабаймнай ород хэлэтэй, эрдэмтэй, соёл болбосоролтой болоhон хyн hэн. 20 жэл соо Магаданда гyрэн тyрын «aрадай дайсад» ород болон бусад арадуудай эгээл ухаaтай сэсэн, эрхим хyнyyд соо ябаhан байна ха юм. Михей Николаевич Ербановай эмхидхэhэн панмонголис организациин гэшуун гэжэ хардуулhан байна. hанаандамни баярта зугaа нaйрaй hyyлээр Сэрэн нагаса таабаймни Бато Михишкеевич нагасатаймни арсалдажа хэрэлдээд, hyyлэй hyyлдэ эбтээ орожо, нюдэнhөөнь нулимса дуhаан, хөөрэлдэжэ hуудаг hэн. Бодоод yзэхэдэ, тэрэ хоёр дyтын тyрэлэй хyнyyд, нэгэниинь засаг тyрын алдар солото герой, нyгөөдэнь «арадай дайсан» өөр өөрын yнэн худал хоёртой, өөр өөрын гаталhан хyшэр хyндэ харгы замтай, yйлын yритэй, ажабайдалтай хyнyyд байгаа.

Шобхон таабай, Yнгэр заaрин ехэ бөөгэй эди шэди, удха шанарые дууhан эдлэhэн хyн байгаа. Нютаг зон соомнай мyнөө болотор тэрээн тухай олон янзын домог тyyхэнуудые дурсан хөөрэлдэдэг. Арад зоноо yбшэн тахалhаа ,муу муухай зоболонhоо абардаг, аршалдаг байhан юм гэжэ хэлсэдэг. Хамаг юумые уридшалан мэдэхэ, агаарта дэгдэхэ шадалтай, ниидэхэ шэдитэй байhaн юм гэлсэдэг. Бөөгэй шэдиhээ гадна, Yнгэр заaрин гоё hайхан хоолойтой дуушан, уран найруулагша байhан юм гэлсэдэг. Тyрэ хурим дээгyyр хэлэhэн юрөөл найруулгануудынь, бөөлэхэдөө дурдаhан дурдалгануудынь мyнөө болотор мартагдаагyй байhаар. Дуулаhан дуунуудынь, хонгёо hайхан хоолойнь хэдэн yдэр hyни соо шагнаhан хyнyyдэй сэдьхэл зyрхэн соо хадуугдажа, hанаа зyyдэн сооhоо гарадаггyй hэн гэжэ хэлсэдэг. Тэрэнэй yри hадаhад совет хуулиин yедэ хэды ядарбашье, хамаг хyшэр хyндые дабан гаража шадаа. Тyрэл Санагадаа элyyр мэндэ,yнэр баян ажаhууна, тэдэнэй дунда хyгжэм дуунда, уран yгэдэ, хатарта дуратай хyнyyд олон. Гэр бyлын «Cэдьхэлэй уянга» гэhэн дуу хатарай, уран угын ансамбль бии болгонхой. Yнгэр зааринай уян сэдьхэлэйнь, бэлигэйнь, хонгёо hайхан хоолойгынь багаханшье хубинь маанад соо бии, мyнхэ маанадтай yлэхэ гэжэ найдая.

Санжай-Ханда Дармаева

Уран зохёолой Уран Дyшэ нэгэдэлэй гэшyyн, Мэлс Самбуевай шангай лауреат, 2006 оной Алтаргана нааданай Гран-При шангай лауреат.