Би 9-дэхи классай hурагша Бубеева Арюна энэ боложо байhан конференцидэ хабаадахаяа ехэ удаан бодомжолооб.

Тиигээд буряад хэлэнэй багша Бимба Дашиевнатай иимэ темэ абая гэжэ зүбшөөбди. Энэмни хадаа «Харганаа нютагай аман зохёол суглуулагша Банзаракцаев Пурбо Доржиевич».

Пурбо Доржиевич тухай манай нютаг соо ехэ дулаанаар омогорхон хөөрэлдэдэг. Би энэ хүниие хаража үзөөгүйб, теэд үхибүүдынь нютагтаа ажаhуудаг, аша зээнэрээрэнь хамта hурадагби, нүхэсэдэгби.

Банзаракцаев Пурбо Доржиевич Ивалгын аймагай (мүнөө Сэлэнгын) Харгана нютагта 1928 оной декабриин 19-дэ түрэhэн намтартай. Уг гарбалаарааhэнгэлдэр угай,hалтамаанhаа эхитэй.

hалтамаан

Барда

Галсан

Цыдэп

Гарма

Банзаракца

Доржо

Пурбэ

Анатолий Виктор Володя Сергей

Баяр Бата Анатолий

Yбгэн абань Банзаракца гэдэг бага наhатай Пурбэдэ, нютагайнгаа багашуулда, үхибүүдтэ ажалайнгаа hүүлээр, үдэшын боро хараанаар элдэб үльгэрнүүдые, таабаринуудые удхалан хөөрэжэ hонирхуулдаг байгаа. 1936 ондо Харганаагай эхин hургуулиин шаби болоо. 1947 ондо сэрэгэй албанда татагдаhан байна. Совет армида алба хэжэ байхадаа, комсомолой гэшуун болоо. Албаяа дүүргэжэ ерээд, 1954 ондо Улаан-Yдэ хотодо дунда hургуулияа түгэсхэhэн. 1955 ондо аяар холо Алтайн хизаарай Троицк хотодо киномеханигуудые бэлдэдэг техническэ училищидэ орожо, нэгэдэхи категориин киномеханик мэргэжэлтэй болоhон. 1956 онhоо эхилээд, 1984 он болотор түрэл тоонто нютагтаа киномеханигаар хүдэлжэ гараhан байна. 1879 ондо «СССРэй киномотографиин отличник» гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна. 1985 оной намар, оройдоол 57 наhатайдаа, хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ наhа бараhан байгаа.

Пурбо Доржиевич өөрынгөө намтарай хуудаhан соо иигэжэ бэшэhэн: «Нютагтаа хүдэлжэ байхадаа, үбгэд хүгшэдөөр үдэр бүри уулзажа байхадаа, Аман зохёолой аргагүй ехэ баялигые мэдэhэн байнаб.

Хэдэн хоногоор үльгэр домогуудые хөөрэдэг хүнүүд гэхэдэ, эдэнэр болоно: «Мини абгамни Гармаев Радна (hэнгэлдэр угай), Бадмаев Бальчин, Бадмаев Доржо (Абзай угай) гэдэгүүд байгаа, Харин Балданов Даша, Дашыпылов Лубсан (Олзон угай) урданайнгаа дуунуудые дууладаг hэн».

1958 оной зун «Буряад-Монголой үнэн» газетэдэ «Арадай дуунуудые яажа суглуулхаб» гэhэн статья гараба гээшэ. Буряадай комплексна шэнжэлгын институудай эрдэмтэн Г.О. Туденов бэшэhэн байгаа. Тэрэ статья уншаад байхадаа, үнэхөөрөөшье арадаймнай Аман зохёол гүнзэгы далайдал адли, «тэрэнэй загаhые нэгэ гүльмөөр губшажа дууhаха аалши?» гэгдэhэн үгэнүүд ехэл зүб шэнги байба. Тэрэ гэhээр лэ арадай Аман зохёолой баялигые суглуулжа эхилээ hэм. Жэшээнь: Цыденов Цырен-Доржо, Ешиев Чойзон, Базаров Доржо, Нимаев Шойдон гэдэг үльгэр домогуудые сээжээр олоор мэдэхэ байhан, Харин Ленхобоев Доржо, Галданов Буда ба Раднаев Дашацырен гэhэн үбгэжөөлнүүд нютагайнгаа түүхые, уг гарбалые hайн мэдэхэ байhан хадань эдэ зонhоо яhалашье олон юумэ бэшэжэ абааб гэжэ hананаб» гэжэ Пурбо Доржиевич хэлэhэн байдаг.

Иигэжэ Пурбо Доржиевич хүн зоноор уулзажа, hонин hорьмойень уудалжа, мэдэжэ абахаhаа гадна, хөөрэлдөөнэй hабагша татан, энэ хүнүүдhээ нютагайнгаа зоной уг гарбалай түүхые, үндэhэн ёhо заншалнуудые, түрэл нютаг тухайгаа түүхэ домогуудые hурагшалжа абаад, дэбтэр соогоо бэшээд абадаг байгаа.

Нютагтаа Банзаа Доржын Пурбэ гэжэ алдаршанхай юм. 50-аад, 60-аад онуудаар түүхээрээ hонирхожо, hонёо буурангүйгөөр, харин улам эдэбхитэйгээр, нэтэрүүгээр арадайнгаа аман зохёолые суглуулжа эхилhэнбайна. Тэдэниие мэдэхэ hанаха үбгэд хүгшэднай жэл бүри үсөөржэл байгаа ха юм даа. Арад зонhоо hурагшалжа суглуулhан арадай аман зохёолынь Буряадай эрдэмтэдэй түбэй номой санда суглуулагдамал зохёолнууд соо орожо, архивай бүридэлдэ оронхой гээшэ. 1960 ондо Улаан-Yдэ хотоhоо үндэр зиндаатай эрдэмтэд А.И. Уланов, Г.О. Туденов, Ц.А. Дугарнимев гэгшэд ерэжэ, хамаг бэшэhэн суглуулhан аман зохёолойнь суглуулбариие барлуулжа, Буряадай эрдэмэй түбэй архивта тушааhан байна гэжэ элируулээбди. Энээн тухай наhанайнь нүхэр Цырен-Цоу Батуевна манай багшада хөөрэhэн байна. Тэрэнииень иимэ справка гэршэлнэ: «Банзаракцаев Пурбо Доржиевич хадаа 208 оньhон үгэнүүдые, 97 таабаринуудые, үльгэрнүүдые, домогуудые Харгана нютагай уг гарбалай түүхые г.м. – хамта 237 гар бэшэгэй хуудаhануудтай согсолбори тушаагаа».

Ехэ hонирхомоор ба туhатай юумэн гэхэдэ «Харгана нютагай уг гарабал» гэhэн зузаан дэбтэрынь ехэл үнэтэй сэнтэй байна. Тэрэ дэбтэр соо нютагай зон 12 уг гарабал боложо тараhан байна. Эгээн олонииньhэнгэлдэр угай, Абзай Хүзүүхэн, Абзай Баршага, Абзай Боохолдой, Буянгууд, Олзон, Шабагтан, Шарайт, Абганад, Шоноhуул, Атаган, Хурамша. Энэ уг гарабалай дэбтэрынь Пурбэ Доржиевичэй хоёрдохи хүбүүн Викторойдонь байдаг. Энэ дэбтэрынь гансал Харгана нютагта бэшэ харин Хурамша, Оронго нютагаархид хэрэглэжэ уг гарабалаа бэдэржэ олодог. Энээгээр бодоод үзэхэдэ, ямар ехэ туhа хүндэ хүргэхэ ажал хэдэг байгаа гээшэб гэжэ бидэ гайханабди. (Жэшээ харуулха)

2006 оной январь hара соо манай нютагай арад зоной ехэ hайндэр болоhон байна. Ямар ушарhааб гэхэдэ, Пурбо Доржиевич Банзаракцаевай суглуулhан материалаар «Аман зохёолой абдарhаа» гэжэ ном хэблэгдэжэ гараhан байгаа.

Энэ номой автор – нютагай басаган, багша, поэтесса Нина Артугаева-Ленхобоева болоно. Олон зоной хабаадалгатайгаар энэ номой презентаци манай hургуулида үнгэргэгдөө hэн. Энэнь ёhотойл манай нютагай омогорхол болоно. Номой хуудаhа бүхэниие иража, яhала ехэ шэнжэлгэ хээбди. Энэ ном 197 хуудаhанhаа бүридэнэ. Хэрбээ гаршагтай танилсабал, иимэ байна: I-хи бүлэг соо – дурсалганууд, II-хи бүлэг – онтохонууд, үльгэрнүүд, домогууд, III-хи бүлэг - оньhон, ябаган ба хошоо үгэнүүд, таабаринууд, IV-хи бүлэг – Харганаагай зоной уг гарабалhаа. Хамта энэ ном соо 207 оньhон үгэнүүд, 97 таабаринууд, 32 онтохон, үльгэрнүүд, үреэлнүүд ба домогууд ороhон байна.

Онтохон, үльгэрнүүд, домогууд бүхэнэй hүүлдэ хэнhээ, хэдыдэ бэшэжэ абааб гэжэ тэмдэглээтэй байна. Эдэ үбгэд хүгшэдэй нэгэнииньшье мүнөө мэндэ үгы.

Саашань хэлэхэдэ, манай hургуулиин түүхын орон шэнжэлгын музей соо Пурбо Доржиевичай гар бэшэлгэтэй 15 дэбтэрнүүд бии. Эдэ дэбтэрнүүдынь Пурбо Доржиевичай хани нүхэр Цырен-Цоу Батоевна бэлэг болгон бариhан байна. Энэ дэбтэр бүхэниие шэнжэлжэ үзөөбди. Дэбтэрнүүд соо баhал аман зохёолой суглуулбаринууд: 6 дэбтэр соо хамта 144 арадай дуунууд, 1 дэбтэр соо 105 таабаринууд, 8-хи дэбтэр пьесэтэй, 9-хи дэбтэр ёохорой дуунуудтай, 10-хи дуу буляалдаха ёохорой дуунууд, 11-хи дэбтэр соо 12 жэлэй магтаал, хасагай дуунууд, 12-хи дэбтэр соо Харгана нютагай домог, 13-хи дэбтэр соо домогууд, 14-хи дэбтэр соо буряад зонуудай хэрэгсэлнүүдэй нэрэнүүд ба буряад эдеэн тухай, 15-хи дэбтэр соо наhатай зоной намтар эхилhэн аад, дүүргэгдээгүй.

Энэ гараад байhан ном ба энэ дэбтэрнүүдые жэшээд үзэхэдэ, таабаринуудынь булта шахуу ном соо ороhон байна. Дэбтэрнүүд соохи аман зохёолнуудые гуримтай болгоод, үшөөшье нэгэ ном гаргахаар байна гэжэ hанамаар.

Мүнөө буряад хэлэеэ мартажа байhан үхибүүдтэ аргагүй хэрэгтэй ном боложо үгөө. Буряад хэлэн ба литературынгаа хэшээлнүүдтэ энэ ном сохи зохёолнуудые багшамнай хэрэглэжэ бидэниие hонирхуулдаг.

Энэ ном иража байхадаа, урданаймнай үбгэд хүгшэд ямар hонор ухаатай, сээжээр олон юумэ мэдэдэг байгаа гээшэб гэжэ гайханаб. Наhатай зоной хэлэhэн үгэнүүдые тэрэ зандань ном соо оруулhан байна.

Жэшээнь: Тамахи – тамхи

Улад – арад зон

Yгэй – үгы

Маха – мяха

Оhо - уhа

Хёосоор – тёосоор

Хармуу – харуу

Сохо - духа

Эбшэниие - үбшэниие г.м.

Пурбо Доржиевич гансашье Аман зохёол суглуулдаг бэшэ, харин өөрөө багахан зохёолнуудые бэшэдэг байгаа гэжэ ойлгобоб. Энээниие номой 147-хи нюурта «Нютагай шарай дулаан» гэhэн бүлэг соо харанаб. «Буряад үнэн» газетын корреспондент байhан байна. Энэ бүлэг соо шүлэглэн бэшэhэн бэшэгүүдые уншахадаа, ямар шогшо, зугааша хүн байгаа гээшэб гэжэ гайхамаар.

Алба хэжэ байhан газарhаа үетэн нүхэдтөө бэшэhэн бэшэгүүдтэйнь номой 186-188-хи нюурта танилсажа болоно. Энэ ном уншаад байхадаа Пурбо Доржиевич ямар олон оньhон үгэнүүдые, таабаринуудые суглуулаа гээшэб гэжэ баясан дурдамаар. Аман үгын абдар соо оньhон үгэнүүд ехэхэн hуури эзэлнэ. Онhон үгэнүүдынь ехэ hургаал заабари болохоор, сэнтэй юумэн гэхэдэ зарим оньhон үгэнүүдээ тайлбарилан үгэнэ.

Саашань энэ ном иража харахада, 144-хи нюурта үхибүүдэйнгээ айл болоходо, түрэ хуримай урда үнгэргэдэг «Зууха зураха» гэhэн ёhо заншал тухай бэшэгдэнэ. Манай Харгана нютагта энэ ёhо аргагүй үнгэргэдэг гээшэ, теэд наhатай үбгэдэй үсөөн болоhонhоо юм гү «Зууха» дээрэ хэлэгдэдэг үгэнүүд балай гоёор хэлэгдэнэгүй. Ном соо нютагай үбгэжөөл Еши Раднаевhаа буулгажа абаhан «Зуухын» үреэл үгэнүүд үгтэнхэй (144-хи нюур).

Манай Харгана нютагай элитэ уран шүлэгшэ Даша Дамбаев Пурбэ Доржиевичай дүтын нүхэр байhан байна. Поэт бэшэhэн шүлэгүүдээ эгээн түрүүн аха нүхэртөө харуулжа, сэгнэлтэ абадаг hэн гэжэ нэгэтэ «Буряад үнэн» газетэ соо уншаа hэм. Тиимэшье хадань энэ номой түгэсхэл хадаа хани нүхэртөө зорюулhан шүлэг болоно. Энэл ном соонь үеын нүхэр, нютагай уран зурааша аман зохёол, түүхээр hонирходог Дондок Раднаевич Бадмажапов номой эхиндэ шүлэг-зорюулгаяа хэблүүлhэн байна.

Нютаг бүхэндэ иимэ аман зохёол суглуулдаг зон байгаал ха даа. Суглуулhан материал бүхэнтэй танилсажа, шүүмжэлжэ, ном болгоодог байгаа hаа, буряад hургуулиин үхибүүдтэ ямар ехэ баялиг болохоб гэжэ сэдьхэлдээ бодон энэ ажалаа түгэсхэнэб.

Гаршаг

1.Оролто үгэ

2.Аман зохёол суглуулагшын намтарhаа

3.Аман зохёол суглуулалгын түрүүшын алхамууд

4.Буряад эрдэмтэдтэй нягта холбоол

5.«Аман үгын абдарhаа» гэhэн номой презентации

6.Гар бэшэгтэй дэбтэрнүүд тухай

7.Суглуулмал материалнууд сохи нютаг үгэнүүд

8.Пурбэ Доржиевич Банзаракцаевай өөрынь зохёолнуудhаа

9.Зорюулга шүлэгүүд