Минии гэр бүлэ баян түүхэтэй юм. Би хадаа Загарайн аймагай Нарин-Асагад тоонтотойб. Минии нютаг түүхэ заншалаар баян. Би эжынгээ уг гарбал тухай хєєрэхэ хүсэлэнтэйб. Нагаса баабаймни Хориин11 Эсэгын Гушад угтай юм. Минии эжы Нанзанова Очир-Ханда Найдановна буряад хэлэнэй багшаар ажалладаг, Буряад Республикын габьяата багша юм.

 
Шара Гушад угай түүхэ
 
Хориин арбан нэгэн эсэгын зон монгол сэрэгћээ тэрьедэн, Байгал далайн талаар нютагжан ажаћуућан тγγхэтэй. Үни удаан ажаћуужа, тγрэл дайда ћанагдажа, Шара Гушадай ударидагша Ногтын зоноо дахуулан, Ярууна, Хорхойто нуур тээшэ зорижо ябатарынь, энэ үзэсхэлэнтэ дайда дулааханаар харагдажа, эндэ түбхинэһэн түүхэтэй. Тэрэ сагһаа хойшо нютагай зон үнэр баян ажаһууна.
 
Гушад 5 хүбүүтэй байһан юм. Хоер хүбүүдэйнь нэрэ мэдэгдэнэ:
 
Мэргэн Шара, Бүхэ Хара.Асагадта Шарашье, Хара Гушадшье ажаһуудаг.
 
Гушад изагуурай хүн –
 
Гайшайда бэрхэшүүл зон

гэһэн шог зугаа үгэ бии. Гашайда бэрхэшүүл гэхэдээ, һургаал, заабари табиха, гүн ухаатайгэһэн удхатай, шог ёгто үгэ хадаа, магад, гашай – мууешье хэжэ шадаха гэһэн удхатай болоно.
 
 Гушад хүн гушан зантайшье гэгшэ даа, теэд яажа мэдэхэб,ой модон

үндэртэй, набтартай, хүн зон һайтай муутай гэдэг.
 
 Асагад нютаг хадаа гурбан газарта түбхинэһэн: Хара-Асагад, Хуһата-Асагад, Нарин-Асагад. Нарин-Асагаднай үзэсхэлэнтэ гоё газарта оршодог, үргэлтэй мүргэлтэй Тамхита хадынгаа үбэртэ хүн зон байра байдалаа зохёонхой, нүгөө талаһаань – Зүүн гүбээ. Хойто талаһаа - гайхамшагта орьёлнууднай Үндэр Байса, Улаан хада, Сагаан хада, Боро Сагаан, Дабхар Сагаан ууланууднай - манаа хаража һуудаг баатарнууднай.
 
Асагад гэжэ үгэ урданай монгол үгэ, «Шулуутай газар» гэһэн удхатай. Шонотой газарта мал үдхэ, шулуутай газарта гэр бари гэдэг буряад үгэ тон эндэ тааруу.

Юрөөлтын хамба
 
Чойнзон-Доржо Юролтуев – Гушад угай омогорхол.

Юрөөлтын хамба Нарин-Асагадта Юрөөлтэ зайһанай гэр бүлэдэ түрэһэн. Зүүн Сибириин шажантанай Хамба лама боложо суурхаһан, түбэд эмшэлгын доктор.

Юрөөлтын хамба нютайгайнгаа зондо һанаагаа зободог, бултаниие эмхи эхитэй болгожо, ханааб малтуулаа, таряа тарюулаа, аршаанһаан, гэрэйнгээ хоёрдохи дабхарһаа, дурамаархаража,ажал хэһэн зоноо урмашуулдаг һэн, бэе бэедээ туһалха зарлигынь мүнөөшье саг хүрэтэр таһалдаагүй.
 
 1895 ондо II-дугаар Николай хаанай эхэ ехээр үбшэлжэ, Европо эмнэлгэдэ орохоёо болёо. Пётр Бадмаевай зууршалгаар засагай ехэ тушаалта тайжа Э.Э. Ухтомский туһалагшатаяа хамта тусхай поездоор зорюута Нохой станци хүрэтэр ерэжэ, эмшэ лама Ч-Д. Юролтуевые урижа абаашаһан. Мария Федоровна эдэгэжэ, ехэ баяр болоо.
 
Ерээдүйе сүмэ харадаг байһан.Хореод жэл үнгэрхэдэ, энэ харгыгаа (хуушанай московско тракт) дахажа һуухат гэһэн.Үнишье болонгүй саг хубилжа, Асагад сэлеэн тогтожо, оршон саг болотор эбтэй эмхитэй ажаһуунабди.

Нанзантан дархан угтай, уран гартай зон юм.
 
Нанзанов Найдан Дориевич – нагаса баабай
 
1936 оной сентябриин 9-дэ Нарин-Асагад нютагта түрэһэн. Асагадта эхин һургуули дүүргэжэ, Шулуутайн долоон жэлэй һургуули дүүргэһэн. Улаан-Үдын хүтэлбэрилхы кадрнуудай түхникум, агрономическа отделени дүүргээ. «Эрхирэгэй» совхозой III-дахи отделениин агрономоор ажаллаа. Совхозойболон аймагай хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагданхай.
 
Игнаева Аграфена Дагбаевна – нагаса эжы
 
Игнаева Аграфена Дагбаевна 1936 ондо Түнхэнэй Сагаан-Уһан гэжэ нютагта түрэһэн. Шулуутайн дунда һургуули дүүргээ, Улаан-Үдын багшын дунда һургуули хүүгэдэй сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэ мэргэжэлтэй. 15 жэлэй туршада Асагадай дунда һургуулиин интернадай хүмүүжүүлэгшээр ажаллаа. 6 үхибүүдэй эжы. «Медаль материнства» гэһэн I, II шатын медальнуудаар шагнагдаа.

Нара татама нагасата тала
 
Агваан Доржиев Тγнхэн, Аха нютагуудаар дасан барюулһан тγγхэтэй. Хандагайтын дасан барюулхадаа, минии уг нагаса баабай Молоной Намсарайндаородог һэн.

Минии хїгшэн нагаса эжы Молонова Санжай Намсараевна (1910 ондо түрэһэн) найжа ламамниГγшэг багша гэжэ омогорходог һэн. Эсэгэнь Хойморой гулваа Молоной Намсарай нютаг соогоо хγндэтэй, ажалша хγн байгаа. А. Ангархаев «Молнии и листья» гэһэн ном соогоо бэшэнэ «А. Доржиев не только заботился о воспитании и обучении молодых лам, он увез из Тунки двух братьев Молоновых – Данзана и Дыбшина, сыновей богатого и известного на родине человека в Петроград.

Один из них стал ламой, о нем рассказала Е. Рерих в описаниях своего путешествия через Алтай в Тибет, другой также был направлен по особому заданию народного комиссариата иностранных дел в Тибет в начале двадцатых. Дыбшин Молонов впоследствии окончил военную академию, преподавал там же. В 1934 году при невыясненных обстоятельствах застрелился… или был застрелен».

Молоной Намсарай8γхибγγтэй һэн: Тогоошо, Санжай,Манзарагша, Ойдоб, Намдаг, Сэндэ, Ешэн-Хорло. Yхибγγдтээ ябаган багшые асаржа, ном заалгадаг һэн, саашадаа хγбγγдээ ород бэшэг номдо һургахаяа Дээдэ-Yдын,Эрхγγгэй училищида эльгээгээ, Хандагайтын дасанда Бадма Цыремпиловтэ басагадаахуушан монгол бэшэгтэһургаа.

Молоной Намсарай хадаа бэрхэ наймаашан, гγн ухаатай хүн һэн.1913 ондо Романовтанай гэр бγлын 300 жэлэй ойн баярай найрта аяар холын Санкт-Петербург хото Буряад оронһоо ошоһон 5 хγнγγдэй тоодо ороһон. Ойн баярай медаляар шагнагдаһан.

Тогоошо ахань 20-оод онуудаар Агваан Доржиев хорёод хγбγγдтэй хамта Тγбэд руу эльгээһэн юм. 30-аад оноор Тогоошо ахань дγγ басагандаа Баруун Жууһаа зангяануудые, эрхи, дугаргаржаама эльгээгээ.

30-аад оноор Молоной Намсарайе нюдарган гэжэ аяар холын Тайшет руу сγлэжэ, гэр байрыень һандаргаа. Аяар 15 хγн гаража ошоһон аад, эсэгэнь дγшэ долоон ондотабигдажа, ори гансаараа нютагаа бусаа. Ойдоб хүбүүниинь һайн дураараа дайнда ошоод, баатарай γхэлөөр унаа, Намдаг Бодайбодо бухгалтераар ажаллаа, Дашань тγмэр харгын инженер ябаа, Челябинскда түбхинэжэ, ород яһанай һамга абажа, нэгэ басагатай болоһон.

 
Хэрээснинүүд
 
 «Манай багада Арданов Цэдэн-Еши гэжэ эжымнайхуряахай -автобусай жолоошон - Асагад хаа-яа зониие асархадаа, манайда орохолоороо, хресник-бреснигүүд һайн байна гүт гээд орогшо һэн. Һүүлэй һүүлдэ бидэ хуряахайгаа хресник-бресниг гэжэ нэрлээ һэмди. Мүнөө мэдэхэдэ, бидэ өөһэдөө хэрээснигүүд байһан байгаабди,» - гэжэ минии эжы Игнаева Аграфена Дагбаевна хєєрєє.

Нагаса баабайнь Игнаев Дагбын эжы Фролова Зэгзэма Хресниковна гэжэ нэрэтэй, гэр бүлэдөө «хонхоолжон» гэдэг һэн – ород хүн угтань байһан дээрэһээ нюдэниинь хонхогор байгаа.Эрхүүгэй генерал губернаторай идхалгаар Түнхэнэй буряадуудта хэрээһэ зүүлгэһэн юм гэдэг. Тиимэһээ алдарыньшье Игнат гэжэ ород үгэһөө гарбалтай
 
Уг удамаа бэдэрһэн удаган, эрдэмтэн
 
Америкын Мичиган штадай Дейтройт хотодо 1963 ондо түрэһэн Джулия Энн Стюарт Монгол ерэжэ, уг удамаа бэдэрхын тула монгол хэлэ, түүхэ, аман зохёол, шажан мүргэл хүсэд дүүрэн шудалаа. Ушар юуб гэхэдэ, хүгшэн эжынь монгол угсаата Арюун Фролова гэжэ эхэнэр байгаа.
 
Джули уран зохёолшо Б. Дугаровтай манай нагаса эжыдэшье ерэһэн, Фроловтон тухай асууһан байна. Юуб гэхэдэ, Фролов Дамнин Шагдурович – технологическа университедэй ректор байһан,нагаса эжытэймнай бүлэнэр болон болоно, теэд тэдэнэй угта иимэ хүн үгы гэжэ элирбэ.

Түнхэндэ, Шанааһаа гадна, Хойморто Фроловтон, һадаһадыньшье бии юм,» - гэжэ А.Л. Ангархаев, тэндэхи хүн хадаа һанажархиба. Хуурай Һубагта Могоева гэжэ хүгшэнэйдэ хүрэхэдэнь, хэрэгтэй ушарыень тэрэл хүн гансаараа мэдэхэ байшоо.[1] Иигэжэ Америкэһээ зорижо ерэһэн Джули уг заяагаа олоо һэн.

Түгэсхэл
 
Буряад зон эртэ урда сагһаа хойшо үри бэеэ хүмүүжүүлгэдэ анхаралаа хандуулдаг һэн. Үри бэеэ хүмүүжүүлгэдэ уг гарбал тухай асуудал эгээл шухала гээшэ.

Гэр бүлын, угай, нютагай түүхэ гүрэн түрын түүхэтэй нягта холбоотой. Хори Хонгоодор угай үри һадаһан - би угайнгаа, гэр бүлынгөө түүхэ Буряад оронойнгоо түүхэтэй шэнжэлэн харабаб: 350 жэл соо болоһон үйлэнүүд минии гэр бүлые алад гараагүй, уйдхартайшье, баяр баясхаланта үйлэ хэрэгүүд болоһон байна. Гансашье буряад бэшэ, бусад яһанай зонтой минии түрэлхид айл болоһон байна. Энэмнай гурбан зуугаад жэлдэ тус арадуудай суг хамта сагыедабанерэһые гэршэлнэ.
 
Аяар Америкэһээ Джулия Энн Стюарт уг удамаа бэдэржэ, элинсэг хулинсагуудайнгаа нютаг ерээд, угаа олоһониинь һайшаалтай.Уг гарбалаа мэдэхэ ябадал тон һайшаалтай гээшэ. Үхибүүдэйнгээ хэлэндэ орожо эхилхэһээ хойшо уг гарбал тухайнь ойлгуулха, угыень тоолуулжа һургаха шухала. Бага наһанһаань уг гарбал тухай хэлэжэ байхада, хүүгэд саашадаа өөһэдөө һонирхожо, үри хүүгэдтээ дамжуулха аргатай болоно. 

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Л. Тапхаев. Удамаа бэдэрһэн удаган, эрдэмтэн. Морин хуур № 2, 2006.