Би угайнгаа түүхэ ехэ мэдэхэгуйб. Тиимэhээ, гэр бүлымнай хадагаламжада байhан урданай бэшэгүүдые,  бүлын дүрэ-зурагуудые хаража, хүгшэд үбгэдhөө hуража өөрынгөө уг гарбалые шэнжэлэн хаража узэхэ зорилготойб.

Дүүргэгшэ: Сампилова Сэсэг, 10-дахи ангин hурагша

Хүтэлбэригшэ: Сампилова Н.Ц., тоо бодолгын баг

Түсэб:

Оролто үгэ

Гол хуби

3. Түгэсхэл

4. Хэрэглэгдэhэн литература

1.Оролто үгэ

Эмээлтын хүлhые дуhалуулхагүй аад,

Эмнигы унаhанай хэрэгынь үгы,

Эсэгынгээ нэрые нэрлүүлхэгүй аад,

Эреэхэн түрэhэнэй хэрэгынь үгы,

- гэжэ буряад араднай миин хэлээгүй ха юм даа. Уг гарбалаа, түрэл түрхэмөө үндэр наhатанhаа hуража, асуужа абаха буряад арадай заншал гээшэ.

Би угайнгаа түүхэ ехэ мэдэхэгуйб. Тиимэhээ, гэр бүлымнай хадагаламжада байhан урданай бэшэгүүдые, бүлын дүрэ-зурагуудые хаража, хүгшэд үбгэдhөө hуража өөрынгөө уг гарбалые шэнжэлэн хаража узэхэ зорилготойб. Энэ ажалдамни манай нютагай мэдээжэ эрдэмтэн Рыбдылов Доржи Базаровичай бэлдэhэн манай угай hарбаалжан ехэ туhалаа. Эндэ түрэл гаралаймнай hудалнууд, хоорондохи харилсаа холбоонууд харуулагдаа.Энээниие хараад байхадаа, би мүнөө уг гарбал гэжэ юун гээшэб, юунэй түлөө энэ хэрэгтэйб гэжэ ойлгодог боложо байнаб. Галзууд угhаа эхитэй элинсэг хулинсагуудни өөрым бэе хүрэтэр хэдэн үе даажа асарааб гэжэ харуулха дуран хүрэнэ.

2. Гол хуби

Минии элинсэг хулинсагууд хадаа Доодо-Худан нютагай Арал гэжэ алдаршаhан буусада ажа hууhан юм. Минии хулинсаг үбгэн Гатаб гэжэ нэрэтэй Үртөөгэй хүн, хоер хүбүүдтэй Сампил ба Шойжон.

Минии үбгэн баабаймни Гатабай Сампил 4 хүбүүтэй, 3 басагатай баян айл байhан юм. Сампил үбгэнэй ехэ басаган Апаа(Ородой-Адагта Апаа хүгщэн гэлсэдэг) Мүнхын Гончигой гэжэ Аралай хүүндэ хадамда гараа.

Апаа, Дагба, Даша, Хубитын hамган, Шэмэд, Дарима, Дамба

Урданаймнай эхэ эсэгэнэр угаа таhалхагүйн түлөө ехэл оролдодог байhан, эрэ бэрхэдээ бэшэ, эжы абынгаа буянгаар үдэжэ, үнэржэжэ hайн ябанабди гэдэг байгаа. Зарим айлда хүүгэдэйнь ехэнь үргэмэл байдаг ушар ганса бэшэ. Тиигэжэ Апаа хүгшэн өөрынгөө дүү хүбүүеэ минии үбгэн баабай Сампилай Дамбые үргэжэ абаhан. Дамба, Гулваа Гончигойдо ехэ болоhон, Гончигойн нэрэдэ оронгүй Сампилай уг дамжуулаа. Гулва Гончиг Жэбзэма гэжэ басагатай байгаа. Тэрэнь 3 үхибүүтэй: Дондогма (хээтэй абгай гэжэ нэрлэдэгбди) 3 үхибүүтэй – Дамдин-Доржо (1956оной), Будлан (1955оной), Цыден-Доржо (1962оной).

Минии үбгэн баабай Сампилов Дамба Гатапович 1918 ондо Худанай-Үртөө hууринда түрэhэн. 1936 ондо үбгэн баабаймнай хоер жэлэй армиин албанда абтагдаад, 1938 ондо бусаа.

1941 ехэ дайнай эхилхэдэ баруун фронтодо мордоо hэн. Тэндэ боомбодо хюдуулhан тумэр харгы заhадаг байгаа. 1945 ондо фронтоhоо сэхэ Архангельск хото эльгээгдэжэ, тайгада модо унагаадаг байгаа, тэрэнь рельсэ болон түмэр харгыда эльгээгдэдэг байгаа. 1947 ондо нютагаа бусаа. 1948 ондо минии хүгшэн эжы Хэшэгтуева Цыпилма Цыремпиловнатай зол жаргалаа оложо, 5 хүбүүтэй, 3 басагатай боложо олон жэлдэ жаргалтай, буян хэшэгтэй үхи хүүгэдээ хүмүүжүүлжэ, үнэр баян hууhан юм.

Совхоозой суута хонишоноор олон жэлдэ дүй дүршэлөө харуулжа, зуун хонинhоо зуун хурьга абажа, гүрэнэй олон шанда хүртэhэн юм. Залуу наhанhаа мориндо ехэ дуратай эмнигы hургадаг байгаа. Үбhэнэй үедэ hүри нюруулха ехэ бэрхээр. Нилээдгүй бухэриг, хусэтэй хүн ябаhан юм.

1945 оной зун ехэ дайнай дүүрэhэнтэй дашарамдуулан, нютаг бүхэндэ баярай ехэ hайндэр болоhон юм. Энэ ушараар зарлагдаhан «Сурхарбаан» Доодо-Худанай гурбан колхозуудай найр Ородой-Адагта үнгэргэгдөө hэн. Тэндэ спортивно мүрысөөн болоhон бүхэ барилдаагаар барилдагшад наhанайнгаа зэргээр хоер хуби болоод барилдаа юм. Багашуул 15-18 наhатан, ехэшуул 18 наhанhаа дээшэ. Ехэшуул соогоо минии үбгэн баабай бултыень илажа, Доодо-Худан соого эрхим бүхэ барилдаашан болоhон юм.

«Эд зөөри -- адаг баялиг, эрдэм бэлиг -- эрхим баялиг, үри хүүгэд -- дээдын баялиг», -- гэжэ арад зомнай урданhаа хэлсэдэг байhан. Олон үри хүүгэдтэй хүн -- газар дээрэ угаа таhалхагүй, нэрээ нэрлүүлжэ, үе сагай ошохо бүри hадаhадаараа үргэлжэлнэ ха юм.

Эхэ эсэгынгээ буянгаар, өөрынгөө оролдосоор Сампилай Дамбатанай үхибүүдынь hайн ябана:

Сампилова Дарима Дамбаевна -- хүршэ Хориин аймагай ахамад врач-инфекционист, «Заслуженный врач Республики Бурятии» -- дээрэ нэрэдэ хүртэнхэй.

Сампилова Базар-Ханда Дамбаевна -- Могсохоной дунда hургуулиин багша, «Почетный работник Российской Федерации» -- нэрэ зэргэтэй.

Цыбикжапова Лариса Дамбаевна -- МО Нижнекодунскэ сомоной секретарь, буряад хэлэнэй багшын мэргэжэлтэй.

4 хүбүүдынь нютагтаа түбхинэнхэй, ажалдаа амжалтатай, олон хүүгэдтэй жаргалтай ажаhуунад.

Хүнэй наhан мүнхэ бэшэ -- энэ оршолон сансарын жама еhо. Манай үбгэн баабай 60 жэлэй туршада жаргалтай ябахадаа, хараха юумэеэ хараа, үзэхэ юумэеэ үзөөл даа. Мүнөө байhан үе сагта үри бэень, зээнэрынь, зээнсэр бүлэнсэрынь түрэhэн гараhан нютаг нугадаашье , үргэн ехэ орон соогуураа таранхай энхэ амгалан жаргалтай ажаhуунад.

Тугэсхэл.

Хүн бүхэн долоон үеhөө уг гарбалаа сээжэ мэдэхэ еhотой. Эхэ эсэгынгэй уг гарбалы мүнхэдөө мэдэжэ ябаха, үндэр нэрыень дээшэн үргэжэ, уг гарбалаа саашан үргэлжэлүүлхэ, хүнэй зэргэ хүн болохо -- манай уялга.

Түгэсхэлдөө сасуутан нүхэдтөө

Түрэл буряад арадайнгаа

Түүхэ домог, уг гарбалые

Дабхар олон үе сагуудаар

Дамжан ерэhэн еhо заншалые

Аятай зохидоор түүрээжэ,

Аялга дуугаа зэдэлүүлэн ябаял! -- гэжэ уряалан таанадтаа хэлэхэ дуратайб.

4.Хэрэглэгдэhэн литература

Бадмаев Б.Б. «Уг гарбал», Улаан-Удэ, БГУ, 2004 он.

Рыбдылов Б-Д.Б. «Дайнай үеын үхибүүд» ,Улаан-Үдэ, 2008 г.

Жигжитов Б.Ж. статья «Уг гарбалаа мэдэжэ ябая!», «Дүхэриг» сонин 2005 он, март.

Гэр бүлын хадагаламжануудhаа.