Тэгшэ 20 жэлэй саана, 2004 оной сентябриин 3- да Хойто Осетиин Беслан хотодо алан һүрдөөлгын үйлэһөө Бесланай №1 дунда һургуулиин һурагшад болон багшанар хосороо бэлэй. Тэдэ багшанарай дунда Ага нютагай, тус һургуулиин түүхын багша Дарима Батуевна Аликова (Базарова) алтан дэлхэй дээрэһээ халин ошоо бшуу. 2008 ондо этэгээдүүдэй сошордомо үйлэ хэрэг тохёолдоһон ушарһаа дүрбэн жэл үнгэрөөд байхада, би Агын радиодо ажаллажа байхадаа, Дарима тухай радио очерк бэлдээ бэлэйб. Энэ зохёохы ажалаа 2008 ондо Эрхүү хотодо үнгэрһэн Уласхоорондын Бүгэдэ Буряадай Алтаргана ехэ нааданай “Алтан саг” гэһэн сурбалжалагшадай мүрысөөндэ хабаадажа, хүрэл медальда хүртөө бэлэйб. Радиогой жанраар бэшэгдэһэн энэ хөөрөөн танай анхаралда табигдана. Энэ хөөрөөнэй бэлдэгдэжэ байхада Дарима Батуевнагай эжы- Бальжима Дамдиновна мэндэ байгаа һэн.
Он жэлнүүдэй ошохо бүри энэ болоһон үнэн ушар түүхын нэгэ хуудаһан болоод, мартагдан, бүрэнхы руу орожол байна. Һуралсалай шэнэ жэлэй эхиндэ этэгээд амитадһаа һурагшадаа хамгаалжа, ами наһантаяа хахасаһан буряад басаганай баатаршалга тухай манай хөөрөөн.
Энэ үдэр бэшэ ондоо жэлнүүдэй туршада үнгэрһэн һуралсалай эхинэй үдэрһөө юугээршье ондоо байгаагүй. Зунай удаан амаралтануудай һүүлээр уулзахаяа хүлеэн ядажа байһан һурагшадаа баярлан угтан абаха һаналтай Дарима Батуевна һургуули тээшээ яараба. Гое һайхан, үнгэтэ баглаа сэсэгүүдые бариһан үхибүүдөө хаража, гэнтэ һуга ургаһыень гайхан, хүхилдэн байгаа бэлэй…
... Гэнтэ шанга буунай абяан, һэшхэрээн, сонхын шэлэй наяраан, хүн зоной сошордомо хашхараан. Юун гэшэб? Орон дэлхэй урбалдаа гү? Сэлмэг арюун дэлхэеэ сэлгеэ һаруул наран тэхэрингүй, урбан орхёо гү? Гэнтэ аюулай тохеолдоһые гэршэлһэндэл, шэб харанхы боложо, баярта һайхан үдэр шуһата хюдалгатай худхагдаа. Юрын аятай байдал гэнтэ һандаршабал, энэ юун гээшэб? Хайратай һурагшадайнь гүлмэр һайхан нюдэдынь сошордолтой, айнгяар гансал багшаяа гэтэнэ. Хара һанал хүсэһэн, хархис бодолтой этэгээдһээ яажа үхибүүдээ аршалхаб?
... Дарима Ага тосхондо 1961 ондо багшанар Бато Базарович болон Бальжима Дамдиновна Базаровтанай гэр бүлэдэ одхон, гурбадахи үхибүүн боложо түрэһэн юм. Агын 2-дохи дунда һургуули эрхим дүүргэжэ, Москва хотодо Партиин дээдэ һургуулида һуража байхадаа, осетин яһатан хүбүүнтэй инаг дуранай охиндо нэрбэгдэн, хуби заяагаа ниилүүлһэн юм. Инаг нүхэрэйнгөө түрэһэн нютаг Хойто Осети ошожо, Беслан хотын 1-дэхи һургуулида түүхын багшаар ажаллаа.Партиин хараа бодолой гүн сэдьхэлэй харюусалгата ажал ябуулжа байһан. Дарима багша болоходоо, эгээл тон өөрынгөө дуратай, өөрынгөө абари занда таараһан мэргэжэлтэй болоһоноо ойлгоо бэлэй.
«Хүл хөөрсэгэнөөн, хухюу зугаатай үхибуудэй баярта һайндэр гэнтэ таһалдан, боомбын шанга тэһэрээн зэдэлжэ, үхибуудээ угтан абахаяа бүхэли зунаа шэрдэһэн, будаһан һургуулиин байшангынь гансата һандаран, сонхо солоохойнь шэлнүүдэй тэһэрээн зэдэлшэбэ. Юун гээшэб? Аюулта ямар үйлэ болобо гээшэб? Яажа хайран үхибуудээ абарха гээшэб? гэһэн хурдан бодолнууд багшын тархида сохилдобо. Дарима дүтэ байһан сонходо гүйжэ ошоод, арай үндэр байхадань, ъһрагшадаа дээшэнь үргэн, газаашань табижа эхилбэ. « Түргэн! Түргэн! Энээхэн болзор соо олон үхибүүдые абарха хэрэгтэй». Хархис добтологшодой хараагүйдэ сонхо бүхэнһөө, шадалтайшуулынь һүрэн тэрьеэлнэ. Тэдээн соо үхибууд, багшанаршье бии. Гэнтэ сонхын саанаһаа, газаа талаһаань, суг хамта ажалладаг багшань хашхарба: «Дарима! Өөрөө һүрыш даа, тэрьелыш даа». Халтал үндэгэд гэбэл, сонхо дээрэ һүрэбэл, газаа гарашахаар. Теэд хажуудашни тойроод уйлажа байһан хайрата һурагшад. Эгээл энэ үедэ эдээхэн багашуулда Дарима Батуевна тон бухы аюулһаа зайсалуулха бурханиинь шэнги байгаа. «Багшаа! Би газаа гарахаа һананаб! Намайе үргыт даа! Багша! Намайе абарыт даа!».
Дарима эгэшэ ахай хоероо дахан үндыхэдөө, хара багаһаа һүбэлгэн байһанһаа, оройдоол 4- тэйхэн байхадаа, үзэгүүдые үлхэжэ, ном уншажа эхилһэн юм. Хотонойнгоо үхибууд соо, хүүгэдэй сэсэрлигтэ ябахадаа, һургуулида һуража байхадаа, тон хүтэлбэрилэгшэ болохонь эли харагдадаг һэн. Даримын хайрата эжы Бальжима Дамдиновна иигэжэ дурсана:
-Мүнөө һанахадамни, Дарима бэеэ даанги байгаа, бүхы юумэндэ харюусалгатайгаар хандаха. Лидер, командир байгаа. Пионерлагерьта өөрөө ошохо дуратай һэн.Тэндэ нүхэдөө хүтэлбэрилхэ, элдэб наада, эдэбхитэй хэрэгүүдые үүсхэжэ, эмхидхэдэг байгаа.
«Түргэн, түргэн! Гүйлдэгты! Энээ руу орогты!». Үхибүүдэй тамирай танхин соо тэрьелжэ үрдеэгүй һурагшадые, багшанарые бултыень суглуулба. Хамта дээрэ 331 хун.Бултадаа хабшалдан, зогсонод.Хэдышье саг болоһониинь бү мэдэе. Хараха янзада, үндэр уужам спортзал соо гансата эды олон зоной амилжа эхилхэдэ, бүгшэм халуун болошонхой. Үхибүүд унда уухаяа һанана. Хара хубсаһа үмдөөд, хара пулаадаар үһэ ургаһан нюураа үшөө бүглэъэн, гансал сухалтай, зэрлиг, хэрзэгы аймшагтай нюдэд зэртылдэжэ бултыень гэтэнэ. Хэд гээшэб? Юуд гээшэб? Ямар юумэндэ һанаатайб? Иимэ сэлмэг арюухан байдал һандаргааха ямар тиимэһээ амин шухала һэдэлгэтэй гээшэб? Хун боложо хурьһэтэ алтан дэлхэй дээрэ мүндэлэн түрэхэ жаргалые хаһаха, ажабайдалдаа амин сохилһон һудаһахадые ходолон сабшаха,таһалан һалгаха хэн эдэ этэгээдтэ эрхэ хуули үгөө гээшэб?».
Тэгшэ 20 жэлэй саана һайхан турэл ороноймнай зүрхэн болохо, Москва хотодо наһанайнгаа нүхэр болохо, амараг гансаяа ушараа бэлэй, Дарима. Аглаг һайхан Агын талын басаган Кавказ үндэр хадын хүбүүндэ үнжэгэн һайхан хуби заяагаа этигэн найдуулаа ха юм даа.
-Худагымнай басагаяа хүбүүнэймнай һамган болгытдаа гэжэ бэшэг бэшэдэг болоо.Һуулдэнь Александр эжы абатаяа ерэжэ, буряад еһоор хадаг табяа һэн.Түрэл Беслан хото дээрэ түрэ хээһэн. Эндэһээ бидэ, Даримын эжы аба хоер ошооһэмди. Руслан хүбүүтэй болоходонь, хадам эжынь Москва ошоод, һахилсажа, Даримые дээдэ һургуули дүүргэлсээд, һөөргэнь нютагаа абаашаа һэн. Басагыемнай ехэ һайнаар абажа ябаһан, һайн хадамтай гэжэ баяртай байдаг һэмди. Хадам эжы, абаншье ехээр бэриеэ магтадаг байгаа. 2 жэл болоод лэ нютагаа ерэдэг һэн, - гэжэ эжынь дурсаа бэлэй.
Элдин талын басаган үндэр хадын зонтой эльгэлэн таараһаниинь юуб гэхэдэ, урданай зоной еһо заншал алишье арадта адлихан байшоо. Эхэ эсэгэеэ хүндэлхэ, наһатай зондо анхаралтайгаар хандаха, эхэнэр хүн гээшэ тэсэмгэй, түбшэн абари зантай байха еһотой. Эдэ бүгэдые Дарима басаган эхынгэй амтатайхан һунгэйтэй адлихан бэедээ шэнгүүлэн, еһотойл бэрхэ, еһотойл буряад басаган боложо, эхэ эсэгэдээ, түрэл Ага нютагтаа хүмүүжүүлэгдэһэн байна.
«Үгы, энэ юун гээшэб? Аймшагтай дайнай саг бэшэл? Амгалан байдалдаа тэнюун жаргаха саг лэ! Яажа, эдээндэ, хара үйлэ, сүйд татайан хархис дайсадта ойлгуулхаб? Ямаршье гэм зэмэ хэжэ үзөөдүй, хулгай, хуурмаг юумэ үшөө мэдээгуй, алтан дэлхэй дээрэ алхам хэжэ эхилһэн, эдэ жаахан хөөрхэйнүүд, ямар зэмэтэй байгаа юм?».
Дайшалхы этэгээдүүд эндэ юрын амгалан байдалдаа хоро хээгүй зон байна гэжэ ойлгохо һэдэлгэшье хээгүй. Ямар зорилго табижа, ямар удха шанартай эрилтэеэшье эндэ табингуү, хэдэн удаан сагай туршада, эсэшэһэн, ангашаһан һурагшадые, багшанарые баһажа, доромжолжо, зобоожол байгаа.Нэгэ дахин ямар юумэниинь хубилаа юм бэ. Булэг зониие, тэрэ тоодо Даримые бэеын тамирай таһаг руу эльгээбэ. Тиигэжэ, Дарима Батуевна элбэг ургажа байһан Роза сэсэгэй намаахануудые суглуулаад, үхибуудтээ тараажа, ундыень бага зэргэ тарааба. Үлэн хооһон, үргэһэ нойргүй ухибууд һууха байха газаргүй нилээн ехээр зобожо байхадань, Дарима хажуудаа һууһан һурагшадаа бултыень дүнгэхэ, зоболонто байдалыень хүнгэдхэхэ гэжэ хэды оролдооб даа. Эдэ хүүгэдүүд эгээл ажабайдалайнгаа түрүүн харгыда сэхэ харгы зааха, энэ хара, энэ сагаан, энэ буруу, энэ зуб гэжэ заалгажа, үнэншэһэн һурагшадайнгаа урдаһаа сэхэ харахадаа, юунэйшье боложо байһые ойлгуулжа ядан зобоно.»
2004 оной сентябриин 1-дэ тохеолдоһон уйдхарта ушар бүхы дэлхэйн зоной зүрхэ сэдьхэл хүдэлгөө, хархис дайшалхы этэгээд амитадые бүхы зон үзэн ядажа голхороо. Энэ ушарта баригдашаһан зон, тэдэнэй тоодо үхибууд бултадаа хосороо.
« Би энэ алтан дэлхэй дээрэ амиды ябахаяа һананаб! Би үшөө нэгэшье дурлажа үзөөгүйб! Би инаг гансатаяа хахасахаяа һанагүйб! Намай гэртэмни хүхөөр үхибүүмни хүгшэн эжытэеэ хүлеэжэ байна! Харыт, абамни намда ямар гое ном, сүүмхэ абажа үгөө гээшэб! Тэрэ номыень нэгэшье һэхэжэ үрдибэгүйб!».
Даримые хэдэн удэрэй туршада бэдэрээ. Хадам эжынь Аза Шмелевна сентябриин 8-най үдэр танижа олоһон байна. Александр нүхэрынь Даримамни амиды байха еһотой гэжэ найдан, этигэн, ехэ удаан бэдэрээ бшуу.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай хатуу шэрүүн байдал үзэһэн, үхэл, үлэн байдал, хооһо нойтые һайсахан амсаһан Балжима Дамдиновна амгалан тэнюун байдалда, амар сарюун ажаамидаржа байһан энэ һайхан сагта хайратай Дарима басаганиинь харата этэгээд дайсадай хорото гарһаа хосорхо гэжэ хаанаһаа мэдэхэ гээшэб даа. Олохон юумэ тэхэрюүлхэ, олохон юумэнһөө арсаха, олохон юумэ һэлгүүлхэ хэды ехэ хүсэл, һэдэлгэ буурал сагаан толгойтойтой Балжима эжын досоо хэды түрэбэшье, хэр угһаа хойшо сахин, сэдьхэлдээ шэбшэн ябаха еһо заншалаа, угаа уһанда хаяхагүй гэһэн элинсэгүүдэйнгээ нангин захяа хэзээдэшье мартаха аргагүйл ди даа. Бэе бэедээ тэсэмгэй, хүлеэсэтэй байха, ямаршье үйлэ хэрэгтэ хүлеэн һагад байха гэһэн зан абари аяар холын угсаатанаймнай гүнзэгы удхатай абдарһаа мүнөө үе хүрэтэр уг угаа дамжуулан ерээ бэшэ гү?
- Хүн гээшэ өөрын хуби заяатай. Үйлын үритэй ябадаг. Эхэ эсэгын һургаал удхатай, гэбэшье өөрын хубитай. Тиигээд лэ өөрынгөө хуби заятай. Дарима богони наһатай 42-тойдоо нүхэрөө, үри хүүгэдөө орхижо ошоо ха юм даа. Иимэл хубитай байгаа гээшэл даа. Басагамнай жаргалтай, баяртай ябана гэжэ этигэн байдаг һэмди. Иимэл хуби заяатай байгаа ха юм даа, манай одхон басаган, - гэжэ хайрата эжынь нулимса дүүрэн нюдөөрөө шэртэн хэлээ бэлэй.
Цырегма САМПИЛОВА
Комментарии