Буряадай мэдээжэ ниитэ ажаябуулагша, Яруунын аймагай Эгэтын Адаг гэһэн нютагай Эрдэни Дымчиков Маарагта һууринда Нимбу Боршогор гэһэн газарта Тоонто тайха гэһэн үйлэ үнгэргэбэ.

Тоонто тайха гү, али нюуха, булаха гэһэн заншал урдын манай дээдэ угсаатан үнгэргэдэг байгаа. Энэ үйлэ тухай буряадай мэдээжэ сурбалжалагша Тимофей Нимбуев иигэжэ бэшэһэн байна:

«Тоонто тайлга хадаа алтан дэлхэйн үнгэ харатараа үхибүүнэй байһан гэрые – хойтые хүндэлэн үдэшэһэн ёһолол болоно. Хоёрдохёор, хамагые арюудхагша галай хүсөөр эхэнэртэ хабаатай бузарые арилгаһан удхатай. Гурбадахяар, түрөөдүй эхэнэрнүүдэй үнэр олон болохын тула үхибүү эриһэн даллалга болоно.

Богонихоноор тайраһан түлеэ нарииханаар хахалжа, зартагайлаад, зартагайнуудайнгаа үзүүрнүүдые бэе бэедэнь түшүүлжэ, тоонто булаһан газар дээрэ урса бодхоодог. Урса дээгүүрээ хониной һэмжэ нэмэрүүлэн хушаад, тэрэнээ улаан утаһаар орёодог.

Энэ үедэ түрэхэ дуратай эхэнэрнүүд дэгэлэйнгээ дээдэ тобшо тайлаад, урса тойрон һуунад. Тэгшэ тоотой эхэнэрнүүд хабаадаха ёһотой гээд һануулая.

Урсын досоо талаһаа гал аһаагдана. Тэрэнэйнгээ шатажа эхилхэдэ, тойроод һуугша эхэнэрнүүд ээлжээгээр шара тоһо балгаад, гал дээрэ турьянад. Тиигэжэ зуухын, галай эзэниие баярлуулба гээшэ.

Тоһоёо турьяжа дүүргэһээр, сагаан эдеэнэй табаг барижа:

– “Аа-хурай!” – гэлдэн гурба дахин далладаг. Удаань нэгэ тудхууртай мяхаар даллаһанай удаа тэрэнээ нара зүб бэе бэедээ дамжуулан, тудхуурһаа һанжаһан хошхоногһоо хазажа, гурба-гурба дахин хүртөөд, залиржа байһан галһаа хөө абажа, бэе бэеынгээ нюур хөөдэнэд.

Тайлгажа байһан тоонтынгоо заяашаһаа гуйжа, үхибүүнэй һүлдэ бэедээ халдахааһан эхэнэрнүүд һуумгашаа гурба дахин тайжа байһан гуламтадаа дахин зальбараад, бодожо, нара зүб гурба дахин гороолдог. Иигэжэ тоонто тайлгын ёһолол дүүрэбэ гээшэ».

Чимит-Цырен Дымчиков и Бальжимы Доржиевагай эбтэй эетэй бүлэ найман хүүгэдтэй, Эрдэни долоодохи хүүгэд болоно.Өөрөө дүрбэн хүүгэдтэй. Иимэ заншалта үйлэ Эрдэни Дымчиков гурбадахияа үнгэргэбэ. Тоонто нюуха газар Эрдэни Отошо субарганай хажууда дэмы шэлээгүй. Юундэб гэхэдэ, энэ Субарга Дымчиковтанай бүдэ бүгэдөөрөө хамтаржа, бодхооһон юм.  

- Энэ заншалта үйлэ бүтээхэдөө манай хүүгэднай, хэд гээшэбиибди, хаанаһаа уг гарбалтай биибди, гэжэ мэдэжэ, сахижа ябахын түлөө хэнэбди. Манай урдын угсаатанай сахижа байһан энэ заншал һэргээхэ гэжэ шиидээб, юуб гэхэдэ, мүнөөнэй үеын үхибүүд уг гарбал, үндэһэеэшье мэдэнгүй үндыжэ байна. Тиигээд түрэһэн тоонто нютагтаяа холбоогоо таһална ха юм даа, - гэжэ Эрдэни тэмдэглэбэ.

Сэхыень хэлэхэдэ, сагай һэлгэһэнэй ашаар, эхэнэрнүүдэй нарайлалгын байшангууд баригдажа, үхибүүнэй хойтые (послед) бүгэдын эмнэлгын хаягдалнууд руу табигдадаг ха юм даа. Буряад Угсаатан Эрдэни Чимитович мэтээр үхибүүнэйнгөө мүндэлхэдэ, эмнэлгын газарһаа хойтые абажа, тоонто нютагаа абаашажа булаха ушар манай буряадуудые арад гэжэ хүгжэлтэдэ нилээн нүлөөлхэл байгаа.

Оршон үе сагта тоонто гэхэдээ, ганса түрэһэн нютаг гэжэ ойлгодог болонхой. Харин анхан удхыень ухашалан харабал, түрэһэн газартаяа хүйһөөрөө холбоотой  болгогдоһон газар болоно. Тоонто нютагтаяа таһаршагүй холбоотой байһанаа ходол мэдэржэ, түрэһэн нютагаа һэргээхэ, хүгжөөлгэдэ хубитаяа оруулжа ябаха  бшуу. Тиигэжэ мүнөө һандаржа, үсөөржэ байһан хүдөө нютагууд хосорхогүйл байгаал даа.

Эрдэни Дымчиковай бүтээһэн энэ заншалта үйлэдэ Улас түрын арадай уран урлалай түбэй мэргэжэлтэд уригдажа, фото-видео буулгабаринуудые хэжэ, соёлой уг баялигай зүйлнүүдэй реестр руу саашадаа ашаглан оруулхын ажалнуудые дүүргэхэ юм. Энэ толилолгодо тус түбэй гэрэл зурагууд хэрэглэгдэбэ.