Мүнөө сагта буряад хүн үндэһэн дэгэлээ үмдэдэг боложо, һайхан заншал дэлгэржэ байна. Бүри һаяшагшье буряад үндэһэн дэгэл  юрын хүнэй (соёлшон бэшэ) үмдөөд ябахада, хүн зон гайхангяар харадаг бэлэй. Энэ хүн хаанахи, мухар хүдөөгэй хүн гээшэ, али Монголһоо ерээ гээшэ гү, гэжэ адаглан харадаг бэлэй. Харин һүүлэй 10-аад жэлэй саана гэхэ гү, буряад дэгэлээ хүн омогорхон үмдэжэ, энэ тэрэ буряад монголшуудай хэмжээнүүдтэ дуратайгаар хабаададаг бэлэй. Зүгөөр….

Зүгөөр, буряад үндэһэн хубсаһанай түхэл, хэрэгсэлнүүд, тусхай зүйлнүүдынь ямар байхаб, яагаад али нэгыень зүүхэб гэжэ тайлбари ойлгосонууд мэдээсэгдэдэгшье болоһон һаа, зарим ушарта  хаа-яа тархишье гэжэ һанахаар ушарнууд дайралдадаг.

Нэгэ сүлжээ холбооной дэлисэдэ Буряад арадаймнай яһала мэдээжэ соёлой ажал ябуулагша, ёһо заншалда хабаатай хүнэй дүрэ табяатай байгаа. Эрэ хүнэй буряад хубсаһатай, малгайтайшье, харин бүһэниинь хоёр тээһээ һанжалдаад байна. Эдэ бүгэдэ алдуунуудые урдын буряад хараа болбол, шэрүүхэн лэ үгэнүүдые хэлэхэл һэн ха, гэжэ бодомжолбоб.

Бүһэ тухай

Урдын буряадууд эрэ хүндэ дэгэл бүтээхэдээ улаан, шара, сагаан гэһэн үнгэнүүдтэй бүдөөр оёхые сээрлэдэг байгаа. Тиимэһээ ехэнхи ушарта хүхэ, ногоон, хүрин үнгэтэ дэгэлнүүдые оёдог һэн. Дэгэлэй заха хара хилэн ба арһаар хэдэг байгаа. Энгэр ямар байхаб гэжэ асуудал баһал хэлсээтэй. Энгэр хадаа гурбан үнгөөр гоёогдодог: дээдэхи зурлаань һалбаржа, ургажа байһан газар дэлхэйн һүлдэ- ногоон үнгэтэй, дундахинь- хара үнгэтэй, газарай хүрьһэнэй тэмдэг гээшэ. Гурбадахи, дорохи зурлаань- гал мэтэ улаан зүһэтэй байдаг. Хамсыдань заабол буряад арадай сахижа ябаа табан хушуу малай тэмдэг туруунуудые хэдэг. Тэрэнь үнэхөөрөө малай туруундал адли байха ёһотой. Тобшонууд хадаа дэгэлэй захада, ээм дээрэ, һуга доро болон (бэлхүүһэн) матаргай дээрэ гээд оёгдодог. Дэгэл үмдэхэ баһал өөрын гурим бии гэжэ мэдээжэ. Эрэшүүл дэгэл зүүн хамсыһаань үмдэдэг, харин эхэнэрнүүд баруун гарһаа үмдэдэг.

Янжан, дурдам, утаһан, хазаан бүһэнүүд

19-дэхи зуун жэлэй һүүл болон 20-дохи зуун жэлнүүдэй эхиндэ торгон  бүһэнүүд үйлэдбэрилгэдэ гаража эхилһэн байна. Хитад наймаашад тэдэниие  Эрхүү, Дээдэ Үдэ хотонуудаар асаржа наймаалдаг байгаа. Эгээл үнэ сэнтэй янжан бүһэ гэжэ тоологдодог һэн. Янжан хадаа хитад торгоор һолонго мэтэ угалзатай бүһэ юм. Тэрэнэй удаа үнэ сэнтэй дурдам гэжэ бүһэ баһал гоёшоогдодог һэн. Дурдам хадаа торгон утаһаар, үйлэдбэриин бэшэ, хүнэй гараар уран аргаар бүтээгдэһэн байгаа. Удаань торгон утаһаар нэхэһэн- “утаһан” бүһэнүүд моододо ороо хаш. Үгытэйшүүл юрын бүдөөр оёгдоһон “хазаан” бүһэ бүһэлдэг байгаа. Бүһөөр урдаһаа гэдэргэнь бэеэ орёогоод, һүүлынь һанжуулангүй, хажуу тээшэнь нюужа, оруулдаг байгаа.

Бүһэтэй хүн гэжэ ойлгосо урдын сагай агнууряар ажаамидардаг сагай үеһөө бии болоо магад. Агнуурида гарахадаа, олзотой байхын тула бугын һоёо болон үзүүртэ һабарнуудыень бүһэдөө шагтагалаад гарадаг байгаа. Мүнөө сагта ой тайгын эвенк арадуудта энэ заншал үлэнхэй. Бүһэеэ дэгэл дээгүүрынь үмдөөд, энэнь хадаа урдын угсаатанай заншалаар, муу юумэнһөө хамгаалха болон үхибүүдэй сахюусан боложо үгэдэг һэн.

Үхибүүдэй нялха нарайһаань эхилээд лэ элдэб шэдитэ заншалай гуримуудые бүтээжэ, ажабайдалайнь амжалтатай, энхэ элүүр байхын тула сахигдадаг һааб даа. Элдэб бүридэлтэй бүһэнүүдые Эрхүүгэй,Баргажанай болон Агын буряадууд зүүдэг байгаа.  Элдэб угалзануудаар бүрхөөгдэһэн бүһэнүүд тухай эрдэмтэд: Л.Р. Павлинская, Р.Д. Бадмаевагай, А.А. Бадмаевай, И.И.Соктоевай хүдэлмэринүүд соо  тодорхойгоор  зураглаатай байна. Гэбэшье тон бүрин иимэ бүһэнүүд музейн үзэмжэдэ тон нэгэ гансаараа мүнөө үе саг хүрэтэр хадагалагданхай юм.

Эрэ хүнэй нэрэ түрэ

Буряад монгол туургата арадууд эрэ хүнэй бүһэ болон малгайда тусхайгаар хандажа, ёһо гуримай хүндэтэ тэмдэг гэжэ тоологдодог байгаа. Үндэһэн хубсаһанай гол зүйл болоод, эрэ хүнэй  нэрэ түрэ, эрхэ хүндын һүлдэ боложо үгэнэ ха юм.

Нүүдэлшэ буряад арад соо “Муушье һаа, эрэ. Мохоошье һаа, хутага” гэһэн оньһон ябаган үгэ байгаа. Мүн “бүһэтэй хүниие үргөөд ябабалшни, тулга болохо, дараад ябабалшни, дарамта болохо” гэһэн сэсэн үгэнүүд баһал гүнзэгы удхатай. Илангаяа мүнөө үе сагай залуу эхэнэрнүүдтэ ёстойл һургаал боломоор бэшэ гү?

Бүһэеэ андалдаха- заншалта удха

Буряад угсаатанай ажаһуудалай заншалта үйлэ хэрэгүүдтэ бүһэ гээшэ тусхай һуури эзэлдэг байгаа. Бүһэ хадаа эрэ хүнэй нэрэ түрэ, эрхэ хүндэ гэжэ тэмдэглэнэбди, мүн үшөө хүн зоной харилсаанай шанар тэмдэглэдэг байгаа.

Урдын буряадууд бүһэеэ андалдаха гэһэн ехэ гүнзэгы удхатай заншалтай һэн. Агууехэ нүхэсэлэй һүлдэ тэмдэг, анда нүхэдэй тэмдэг болон худа урагууд болохо заншалтай үйлын гол зүйл боложо үгэдэг һэн. Бүһэеэ андалдаһан зон нүхэд болохо, анданууд болон худанууд болоно гээшэ. Анда нүхэд болоходоо ганса бүһэеэ андалдаха бэшэ, мүн хуягтай хутагаяа, тамхинай алшуураараа, зарим ушарта эмээл болон гүйгөөшэ морёороошье андалдадаг байгаа. Эдэ зүйлнүүдынь алта мүнгөөр болон үнэ сэнтэй эдээр бүтээгдэһэн байгаа хадаа, тэдэнэй зөөриин сэн улам үнэтэй. Тиигэжэ анда нүхэд болоһон зоной үри хүүгэд, үри һаданар энэ үйлыень үндэр сэгнэжэ, “эсэгэнэрнай анда нүхэд гээшэ” гэжэ хүндэтэйгээр тооложо ябадаг һэн.

Бүһэеэ тайлаад,  тэг дундань уялаа хээд, хадааһанда дээрэ үлгэдэг байгаа. Бүһэ газарта хаяжа болохогүй, газарта хаяад алхажа болохогүй, хэршэхэ, хайшалха, таһалжа огтолон болохогүй бшуу даа.

Иимэ гүнзэгы удхатай эгээл шухала хубсаһанай зүйл хадань, бүһэдээ тусхай анхарал табижа, гүн удхатайгаар бүһэеэ зүүгыт даа, хүндэтэ манай бүһэтэйшүүл. Эрэ зониие  Бүһэтэй хүн гэжэ хүндэлэн дэмы нэрлээгүйл ёһотой.