Об истории образования села, организациях, взаимоотношении русского бурятского народов, толерантном отношении бурятского народа по отношению к представителям других народов.

Сахир тухай

Хун бухэн алтан дэлхэйдэ мундэлхэдоо оорын турэhэн нютагтай юм ааб даа, ушоо баhа тушэhэн нютаг гэжэ байха ха юм. Тиимэл даа, би энэ мурнуудээ тушэhэн нютаг Сахир тухайгаа тобшохоноор  бэшэхэ хусэлтэйб, юуб гэхэдэ олон удаан саг соо сэдьхэлдээ “ бэшэжэл”  ябадагби, ургэн Буряадайнгаа уншагшадые нютагтаяа танилсуулха дурам хyрэнэ. hанаhан  hаналаа бэелуулхэ сагни одоол ерээ хаш.

Би 1986 оной сагаахан хюруутай намарай углоогуур сэлгеэн Сахирай ургэн дэлисэтай уудэ татажа ороо бэлэйб. Багшын мэргэжэлтэй эндэхи   интернат hургуулида ажалайнгаа намтар эхилээб.  Нэгэ жэл соо худэлоод  арилха  hанаатай ерэhэн аад  муноошье болотор эндээл ажаллаhаарби. Сахиртаа юрын буряад булэ боложо тубхинооб. Энэ нютагай татаса ехэ, тиимэл хадань энэ нютагтааа улооб, басаганай хуби харида гэдэг, теэд би Сахираа хари гэжэ тоолодоггyйб, турэhэн нютагтайм адли гэжэ сэдьхэлдээ hанадагби. Аяар  хорин табан жэлhээ улуу хугасаа соо эндэ hуухадаа энэ нютаг тухай hайнаар мэдэхэ болооб.

Сахир нютаг хадата Захааминай тэг дундань нэмжыдэг юм. Холын 18- хи зуун жэлhээ Сахир туухынгээ хуудаhа иража захалаа. 1768 онhоо нэн туруун ород  хасагуудай харуул эндэ табигдаа. Туруушын хасагай булэ Ловцовтан Астраханиин ургэр талаhаа Сахир буужа ерэhэн. Тэрэ сагhаа хойшо муноошье болотор ородшье, буряадшье зон эбтэй эетэй ажаhууна. Эндэхи буряадууд ородуудтаа иигэжэ хандадаг hэн, жэшээнь: Жарков Николай Ивановичта - ута Михлай ( значит высокий Николай), Прасковья Ивановна - ундэр Пана (высокая Пана), сэндэгэр Гришхэ ( пухлый,толстый Гришка), табхар Яшха - (низкорослый Яшка), хамар Володя - (нос большой), сагаан Мишха - белолиций г.м. Ушоо манай эндэ гансашье ородууд бэшэ ушоо баhа грузин,немец, литовец г.м. яhатад ажаhууhан, муноошье ури hадаhадынь улэhэн. Буряад зон номгон тэнюун абари зантайдаа эдэ элдэб яhатад соо” ши-би” гэжэ илгаагуй, хэруул, хэлэ ама татангуй хэдэн зуун жэл соо багтаад hуунал даа. Муноо Сахирта туруушын хасагуудай ури hадаhад  Жарковтан, Бурдуковскатан, Ловцовтан ажаhуудаг.

Юрэдоол Сахирай туухэ баян юм даа.1927 ондо Сахир Захааминай аймагай туруушын туб болоhон. Энэл жэлдэ hомон байгуулагдаа: Ехэ-Сахирhаа Хасууртайhаа, УлэнтэhооУлээнтэо, Хуурай-Сахирhаа, Дархинтаhаа буридоо. Тиихэдэ эндэмнай исполком, партиин ба комсомолой райком, финансова, журам сахилтын ба хамгаалалгын таhагууд, “Закаменская правда” гэжэ газетын редакци, типографи, почто, радио, кинофикаци, метеостанци, больница, ветлечебницэ г.м. организацинууд байгуулагдаа.

Аймагай зониие эд бараагаар, эдеэ хоолоор хангахын тула 1923 ондо аймпотребсоюз бии болгогдоо. Туруушын магазинууд  Михайловка, Хамни, Санага нютагуудта неэгдээ. Сахирта анхан туруушынхиеэ оорынгоо гэртэ худалдаа наймаа Фролов Анатолий Дмитриевич эрхилээ. Саг удаа эндэмнай олон магазинууд, столово, хлебопекарни худэлжэ захалаа. Минии худэлхэеэ ерэхэдэ эндэхи зон булта модын эрилтээр хубсалhан шэнги байгшаа hэн, муноошье сэб байтар хубсалаад ябаха заншалтай. Элдэб уедэ аймпотребсоюзай тулоолэгшоор Д.С. Сынгеев, П.Т. Соктоев, Г.Б. Доржиев, Б.Р. Раднаев г.м. амжалтатай ажаллаа, муноо Л.Ц. Охинова хутэлбэринэ .Заготконторо байhан. Зонhоо арhа шурмэhэ абаха, мяха, тоhо, hу, элдэб жэмсуудые суглуулха, тэдээнээ  элдэб хубсаhаар гу, али электротехникээр гу, бэшэшье эд бараагаар hэлгэдэг hэн. Ехэл худалдаа наймаан боложо байгша hэн. Туруушын директор А.Ц. Цыбиков байгаа.

Дайнай хундэ хушэр сагуудта аймагай зониие хирписээр, известкоор, барилгын модоор хангахын тула промкомбинат удэр hуни илгаагуй ажаллаа.

Олон жэлдэ харгы заhалгын, барилгын ДРСУ гэжэ участок Сахирта байгаа.

Аймагай тубтэ яhалашье олон багшанар, врачнууд, худоо ажахын худэлмэришэд, бэшэшье мэргэжэлтэд худэлоо. Хэдэн зуун хунууд ерэжэ, гаража байха. Эндэмнай бухы Буряад ороной аймагуудhаа, Захааминай бухы нютагуудай, ушоо баhа Эрхуугэй, Шэтын, Агын г.м. элдэб олон газарhаа хунууд hуурижаhан байна, тиимэhээ Сахирай зоной шэг шарай, абари зангынь, hанал бодолынь онсо илгаатай, “ шуhаяа холисолдоогуй” сэбэр буряадууд ажаhуудаг гэхээр. Захааминда Сахирай зониие гансата илгахаар, юугээрээшьеб даа ондоохон. Энэ нютаг ургэн тала дайдатай, тиигээд зонойнь сэдьхэлыншье ууда гэжэ би тоолодогби. Иимэ хадаа эндэhээ бэрхэ хунууд гараhан, теэд эдээн тухай ондоо автор бэшэнэ ааб даа. Ехэнхи зониинь сэбэр ород хэлэн дээрэ тордиhогуй ярилдана.

Олон жэлдэ Сахирнай аймагай соелой , эрдэм hургуулиин болбосоролдо горитойхон нулоо оруулhан байха. Юуб гэхэдэ, 1890 ондо туруушын церковно-приходской hургуули нээгдэhэн. Тэрэ сагhаа хойшо элдэб яhанай багшанар бухы Совет ороной буланhаа эндэ ерэжэ худэлhэн, зариманиинь hуурижаhан намтартай. Тиимэhээ зоной дунда эндэхи интеллегенци бии болоо. 1950-1960-аад онуудаар бухы аймагhаа олон хубууд  басагад Сахирай дунда hургуулида ерэжэ hураhан.Ушоо баhа интернат hургуули бии, бухы аймагай мал ажалтай булын ухибууд  эндэ hурадаг, хуршэ Зэдынхид hурахаяа ерэдэг hэн. Энэ нютаг Захааминай хугжэлтэдэ тоолошогуй аша туhа хургэлсэhэн юм ааб даа.

Тугэсхэлдээ Сахир тухайгаа иимэ мурнуудээр дуургэхэ    хусэлэнтэйб:

Зэдэ голой эрьедэ

Зэнхыжэ hуурижаhаан нютагни.

Иимал даа, ури хуугэдэйм тоонто,

Эльгэ зурхэнэйм оеорто.

Углоонэй наранай туяагаар, удэшын одо мушэдоор нютагайнгаа баруун зуг руу шэртэжэ Сахирайнгаа эзэн Хэлтэгэй таабайдаа хандажа, нютаг нугаархиндаа, айл аймагтаа, арад зондоо, ойрхи хамаатандаа, ури хугэдтээ элуур энхэ, амар мэндэ ябахынгынь тула маани мэгзэмээ шэбшэжэ, аша туhа эридэгби даа.

2012 оной март hара.