Нютагайнгаа, Зэдын аймагай Оёр тосхоной, дайнай ветеран Базаров Олзо Цыбиковичын дурасхаал болгон, гансал намда хѳѳрэжэ үгэhэн Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн соогуур үнэн ушаралта ябадал тухайнь зоной анхаралда гаргажа, олон жэлэй үнгэрhэнэй hүүлээр бэшэхэ гэжэ шиидэбэб.

1967 оной хабар болоhон ехэтэ зүрхыем хүлгѳѳhэн ушар ходол hанаандам байдаг. Тэрэ үедэ би Зэдын аймагай Оёрой найман жэлэй hургуулиин зургаадахи классай hурагша ябааб.

Һургуулиимнай пионервожата Галина Ивановна Агууехэ Илалтын һайндэрэй урда тээ бидэнэртэ, хэдэн һурагшадта, нэгэ иимэ даабари үгѳѳ бэлэй. Дайнай ветерануудай гэрээрэнь ябажа, дайн тухай хѳѳрѳѳень бэшээд ерэхэ гэжэ. Һургуулидаа урихадамнай ветеранууд балай юумэ хѳѳрэжэ үгэдэггүй байгаа. Ямар фронтодо, ямар частида дайлалдаһанаа, хаана хүрэтэр дайлалдажа ошоһоноо, ямар шагналтада хүртэһэнѳѳл хѳѳрэдэг һэн. Дайн тухай hонин юумэ хѳѳрүүлжэ, ветерануудай баатарлиг зоригтой ябадал тухай, хайшан гэжэ дайлалдаhан тухайнь, ямар баатаршалга гаргаhан тухайнь дуулажа бэшэхэ hанаатай нэгэ тарган тетрадь, ручка баринхай тосхонойнгоо зүүн үйлсэ руу гэшхэлбэб. Энэ үйлсын ветерануудай хѳѳрѳѳень би бэшэжэ абаха байгааб.
 
Жараад оноор айлнууд дээшээ Дэбэ дээрээ зѳѳжэ, hургуулиингаа хажуугаар түбхинэhэн байгаа. Ушарань юуб гэхэдэ, Зэдэ мүрэн эрьеһээ халижа, Оёр тосхондо хүрэжэ ерэдэг hэн. Тэрэ үедэ Оёрто гурбан үйлсэ, МТС гээд лэ һэн. Υйлсэнүүдшье үшѳѳ ондоо нэрэтэй юм һааб даа. Бидэ Зүүн үйлсэ, Дунда үйлсэ, Баруун үйлсэ гэдэг байгаабди. Зүүн үйлсын, Комсомольская нэрэтэй, урда захадань нэгэ хэды айлнууд үлэшэнхэй бэлэй. Тэрэ хүгшэдэй, дайнай ветерануудай гэрнүүд һэн. Эгээн урда захаһаань ябажа эхилхэ һанаатай, Дэбээ дээрэһээ солбон ябаад буубаб. Харгымни холошье һаа, һонин юумэ дуулажа бэшэхэ һанаатай, түргэн ябаад айлнууд соо хүрэжэ ерэбэб.
 
Эгээн захын Базар абгайн үүдэ шангаханаар тоншоод оробоб. Базар абгай хүгшэнтэйгѳѳ гэртээ байба. Мэндэшэлээд, ерэһэн ушараа айладхабаб. Хүгшэн үбгэжѳѳл руугаа хараад, абяагүй hуушаба. Базар абгай пеэшэнэйнгээ хажууда hахалаа эльбэн абяагүй hууhанаа:
 
- Би  юу хѳѳрэжэ үгэхэбииб даа. Газетэ, ном соогуур мүнѳѳ хуу бэшээтэй. Кинодошье хуу харуулна. Намда нэмэжэ хэлэхэ юумэн үгы, - гэбэ.
 
Иимэ харюу огто хүлеэгээгүй би ехэ сошордожо, үүдэнэй хажууда байжа ядан дуугарбаб:
 
- Тиигээд би юу гэжэ бэшэхэбииб? Υбгэжѳѳл бодолгото болоод:
 
- Өѳрѳѳ нэгэ юумэ бэшээрэй даа, - гэжэ ехэ намайе гайхуулба.
 
-Баяртай! – гээд, түргэн газаашаа гарабаб. «Яагаа жэгтэй юм? Юундэ хѳѳрэжэ үгэбэгүй гээшэб,» - гэжэ бодолгото болоһоор, Болодой баабайнда хүрэбэб. Болодой баабай үндэр хоршогорхон бэетэй, бэлтэгэрнүүд томо нюдэнүүдтэй, малаан толгойтой үбгэжѳѳл урдаһаамни хараад һууба. Дуся басаганиинь аяга табагаа хуряана. Газааһаа ороод ерэхэдэ гэрэнь харанхыхан, заахан һэн. Нюдэнэйнгѳѳ харанхыда дадахада харахадамни гэр соо хэдэн орон, буфет, стол клеёнкоор хушаатай, хэдэн табуреткэнууд.
 
Мүнѳѳ һанахадамни, тэрэ сагта ветеранууд ехэ үгытэй, муухан байдалтай байгаа.
 
Юундэ ерэһэнээ хэлэхэдэмни, Болодой баабай хүлѳѳ хүл дээрээ табинхай табуреткэ дээрэ столой хажууда һууһанаа, томо гараараа малаан толгойгоо эльбээд: «Υгы,» - гэжэрхибэ.
 
- Хѳѳрѳѳд үгыт, яаха юм, - гэбэ Дуся. Оро, һуу, - гээд табуреткэ намда дүтэлүүлбэ.
 
Газааһаа боро ута дождевиг үмдэнхэй Даша-Нима абгай орожо ерэбэ. Болодой баабайн дүү юм һэн гү али ахань гү мэдэнэгүйб. Морин дээрэ һуунхай ходол һогтуу шанга, шангаар дуугаржа, дуу дуулажа ябадаг һэн. Хүн зон хоорондоо галзуу Даша-Нима гэлсэдэг байгаа, тиигээдшье, плендэ ябаад ерээ юм гэжэ шэбэнэлдэдэг һэн. «Энэл хүн мүнѳѳ хѳѳрэжэ үгэхэ даа», - гэжэ һанаатай, баяртай хараад һуубаб.
 
- Энэ басаган һургуулиһаа дайн тухай хѳѳрүүлжэ бэшэхэ даабаритай ерээ. Та нэгэ юумэ хѳѳрэжэ үгыт, - Дуся Даша-Нима абгайда хандаба.
 
- Юу хѳѳрэхэ гэжэ.
 
Даша-Нима абгай  дурагүйгѳѳр дуугараад, дождевигоо тайлажа, үүдэнэй хажууда хадааһанда үлгѳѳд, һѳѳргѳѳ гараад ябашаба.
 
- Υгы нэгэтнэйшье Светэдэ хѳѳрѳѳд үгыт, - гэхэ мэтээр Дуся гэмэрбэ.
 
Υгы даа. Баhал хооhон гаража ошобоб. Нэгэ айлайда томо суурга үүдэндэнь үлгѳѳтэй. Нүгѳѳдэ айлайдань дайнай ветеран гансаараа байба. Баhал хѳѳрэжэ үгэбэгүй.
 
Урмаа хухаранхай Олзо абгайнда ерэбэб. « Баhал хѳѳрэжэ үгэхэгүй юм аа бэзэ,» - гэжэ hанаhаар, үүдыень татаад оробоб.
 
Заахан харанхы гэр соо хооhоншог. Баруун ханадань хоер заахан сонхын хоорондо гэрэл үлгѳѳтэй. Ханын хажууда нюсэгэн стол, хоер табуреткэ. Yүдэнhээ сэхэ хойшоо томо пеэшэн. Хойто ханын хажууда түмэр орон дээрэ, хүдэhэн хүнжэлѳѳр хушаатай хүн хэбтэнэ. Орожо ерэһээр мэндэшэлээд, гэртэ байhан Ханда хүгшэндэ даабарияа хэлэбэб.
 
- Оро наашаа, һуу,- гэжэ hулаханаар орон дээрэ хэбтэһэн Олзо абгай дуугарба.
 
Орожо столой саана hуугад, тетрадяа тайлажа, ручка гарта баряад, Олзо абгай руу ехэ найдалтайгаар харабаб.
 
- Зай, ветеранууд юумэ хѳѳрэжэ үгѳѳ гү?
 
-Ŷгы.
 
- Хари, хѳѳрэхэгүй. Айна үнэнѳѳ хэлэхээ. Би мүнѳѳ юунһээшье айнагүйб. Ŷнэн байhан зандань хуу хѳѳрэжэ үгэхэб. Иимэ юумэ нэгэшье хүн бэшэ шамда хѳѳрэхэгүй,- гэбэ.
 
Олзо абгай ехэ хүндѳѳр үбшэлѳѳд байгаа. Бэер набтаршаг, хоншогорхон, сагаахан шарайтай, онигорхон нюдэнүүдтэй, нарихан үндэр хамартай, томо малааншаг толгой дээрэнь шэнгэхэн сагаахан үһэнүүд. Амяа абажа, амаржа байжа хѳѳрѳѳ бэлэй.
 
-Мүнѳѳ кино харахада манайхин «Ураа! Ураа!» - хашхаралдаад лэ немцүүдые диилэжэ байха. Тиимэ бэлэн юумэ байгаагүй юм. Немцүүдые кинодо аймхай, тэнэгээр харуулдаг. Бэшэ-э. Немец зон баhал ухаатай. Бидэнһээшье ухаатай байжа болохо, - гээд хѳѳрѳѳгѳѳ эхилээ hэн.
 
- Немцүүд дайнда hайнаар бэлдэнхэй байгаа. Буу, техникээр һан хангагдаатай, дулаан хубсаhатай даа. Тиихэдэ бидэнэр до зубов вооруженно дайсанай урдаһаа улаан гараараа «Ураа!» хашхаралдаад гүйдэг hэмди. Хоер, гурбан сэрэгшэдэ нэгэ винтовко байха. Хажуудахи сэрэгшынгээ унахада, бууень абаад саашаа гүйхэш. Сабхи үгы сэрэгшэд хүлѳѳ тряпкануудаар орёонхой ябаха. Yбэлэй хүйтэндэ хүл, гараа хүлдэнхэйнүүдшье. Yхэhэн немцын сабхи абажа үмдэдэг hэмди. Таараа hаа hайн гээшэ. Олзо абгай hанаагаа алдаад, абяагүй нэгэ заа амарба. Би Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн тухай иимэ юумэ дуулагүйгѳѳ дуулажа, ехэ гайхажа, бэшэхээшье мартажархёод, амаа ангайжа, шагнажа hуугаа hэм.
 
- Гансал дайсанай hомонhоо эды олон хүн хосороо гэжэ hанаа гүш? Ехэнхинь хүйтэн нойтонhоо, үбшэ хабшанhаа. Хүйтэн нойтон окоп соогуур хэды олон хүн дизентериhээ, тифhээ үхѳѳ гээшэб. Ай, бурхан. Бишье дизентеритээ hэм. Яажашье амиды үлѳѳ хүнбиб. Мүнѳѳшье хүрэтэр гайхагшаб. Бурхамни хараа гээшэ ааб даа. Араг яhан ябааб, арайхан буугаа даажа. – Олзо абгай баруун гараа духа дээрээ табижа, нюдѳѳ нюугаад, абяагүй болошобо.
 
Би, арбаадхан наhатай басаган, «уйлана гээшэ гү?» гэжэ hанаад, зүрхѳѳ хүлгѳѳн хайрлажа hуугааб.
 
- Бургааhадай хажуугаар hуугаа гээ гүш? Урдаhааш буудажа гүйжэ ябаhан немцүүдэй урдаhаа хамаг юумэ хаяад, буугаа баряад гүйгѳѳ гүш.
 
Би ехэ гайхажа hуубаб.
 
- Хоёр, гурбан үдэр соо эдеэ хоолошье асархагүй даа. Гэдэhэ хооhон сэрэгшэн, сэрэгшэн гээшэ гү? Байлдаанай забhарта оройхон түүдэг носоожо, хубсаhаа дээрэнь hэжэрхэш. Бѳѳhэн тооhон шэнги унажа байха. Амидыгаар эдюулжэ ябаабди. Ай, бурхан. Ямаршье манайхин тулюур байhан юм. Сэрэгшэд батаганаа шэнги үбшэ хабшанhаа үхэдэг hэн. Шэнэ сэрэгшэдые эльгээжэл байха. – Хүндѳѳр амилжа, хэды амараад, - дайн гээшэмнай иимэ муухай байгаа юм, сэхынь хэлэхэдэ. Алин би иимэ хүндэ муухай дайнтай газарта дайралдаа хүн гүб? Энэ ехэ дайнда ябаhан үзэhэнѳѳ, зобоhон тулиhанаа хуу баран хѳѳрэхэ болоо hаа, заха хизааргүй юм ааб даа. Бэшэ дайн бү болоhой даа, хүн зон бэшэ иимэ мууе бү үзэhэй даа, - гэжэ хэбтээ бэлэй.
 
- Зай, бэшээ гүш? – гэжэ гэнтэ hулахан хоолойгоор hурахадань, би ехэ сошордожо:
 
- Yгы. Гэртээ харяад бэшэхэб, - гэбэб. Тетрадь, ручка хоёроо абаад, «баяртай. Һайн даа», - гээд гарабаб.
 
Мунаар тархяа мунадуулжархиhан юумэндэл жэгтэй болошоод гэр тээшээ гэшхэлээ бэлэйб. Yнэхѳѳрѳѳшье Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай иимэ ушарнууд тухай хаанашье тэрэ үедэ хэлэдэггүй, бэшэдэгшьегүй, кинодошье харуулдаггүй, ехэ нюудаг байhан. Гэртээ ороходомни эжымни:
 
- Зай, бэшээд ерээ гүш? Юумэ хэлэжэ үгѳѳ гү даа? – гэжэ hураба.
 
- Yгы. Гансал Олзо абгай хѳѳрэжэ үгѳѳ.
 
Яаралтай хубсаhаа тайлажа үлгѳѳд, эжыдээ дуулаhанаа хѳѳрэбэб. Эжымни сошордоhон янзатай hугаа бэлэй.
 
Эжымни аба, мини хүгшэн аба, Дашиев Гомбо-Цырен Дашиевич энэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнhаа бусажа ерээгүй юм. «Без вести пропавший» гэдэг байгаа. Һүүлдэ, мянга юhэн зуун ерэн оной эхиндэ, «Книга памяти» гээшэ соо аяар Курскэ областиин Н-Рыжковский тосхондо хүдѳѳлүүлээтэй гэжэ олоо hэмди. Эжынгээ hанаата болоhые ойлгохоор ааб даа.
 
 - Ши hургуулидаа энэ хѳѳрѳѳгѳѳ бү хэлэ. Болохогүй. Ветеранууд ѳѳhэдѳѳшье айжа хэлэнэгүй ха юм.
 
 - Би тиигээд худалаар хэлэхэ юм гүб?
 
 - Бэшэ, ветеранууд хѳѳрѳѳгүй ха юм. Тиигээд лэ хэлэ. Олзо абгайн хѳѳрѳѳшые хүндэ хэлэжэ болохогүй, - гэбэ.
 
Тэрэ үдэшэ би унтажа ядаа бэлэйб. Юун гэжэ hургуулидаа хэлэхэб, юундэ хэлэжэ болохогүй юм, юунhээ хуу айна юм гэхэ мэтын асуудалнуудта арбаадтайхан би харюу мэдэхэгүй байгааб. Υглѳѳгүүр hургуулидаа ерэмсээрээ Галина Ивановнада дүтэлѳѳд: «Би юумэ бэшээгүйб», - гээд нюдэ руунь харабаб.
 
- Юундэ? Хѳѳрэжэ үгэнэгүй гү?
 
Би абяагүй эрьелдээд ябаа hэм. Бэшэ намhаа хүн юумэ hураашьегүй. Харин Олзо абгайн хэлэhэн юумэ, «болохогүй» гэhэн үгэ минии сээжэдэ шангаханаар лэ хадуугдажа абагдаа бэлэй.
 
Дайнай хату сагые дабажа гараад, амиды мэндэ нютагаа бүлэдѳѳ бусаад, 1967 ондо харанхыхан заахан гэр соогоо үгытэй орёо байдалтай нүгжѳѳ бэлэй Олзо абгай.
 
Мүнѳѳ Оёрой библиотекэдэ хүдэлжэ байhан минии эгэшэ Урбанеева Валентина Жамбаловна Оёр тосхонойнгоо түүхэ бэшэhэн байна. Тэрээн сонь дайнай ветеранууд тухай таhагтань Олзо абгай тухай бэшээтэй.
 
Базаров Олзо Цыбикович 1902 ондо Оёр тосхондо турэhэн намтартай. Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда эхинhээнь эсэстэнь хүрэтэр хабаадаhан байна. Илалтын үдэрые Германида угтаа. 1942 оной февралиhаа 1945 оной май болотор фронт Девизидэ 35-дахи гвардейскэ миномполкодо командир отделения связи байhан байна.
 
Шагналтануудынь: «За отвагу», «За оборону Сталинграда», «За освобождение Белграда», «За победу над Германией».
 
Шагналтануудынь ямаршье хэлэнhээ дээрэ дайшалхы баатарлиг ябадал тухайнь гэршэлнэ.
 
Батуева Светлана Жамбаловна, с.Тугнуй.