Автор: Гармаев Саян, ученик 3 класса

МОУ «Улюнская средняя общеобразовательная школа»

Руководитель: Эрдыниева Людмила Дармаевна –  библиотекарь, Улюнской СОШ

 

с. Улюн,  2011 г.

 

 

Оролто үгэ

 

"Угаа алдаhан хүниие уhан дээрэhээ түмэр эдихэ, түүхэеэ алдаhан хүниие тэмээн дээрэhээ нохой зууха" гэhэн сэсэн мэргэн арадаймнай  үгэ бии. Наhанай харгы наяргаhаар саашаа ошохо тула, хYйhөөрөө холбоотой байдаг тоонто нютагай хүрьhэтэ газарай татаса шанга. Тиимэhээ иимэрхүү бодолнуудта дайруулжа, нютаг нугынгаа наhатайшуулhаа нюдэнэй хужар, шэхэнэй шэмэг болгожо абаhан юумэнуудтэйгээ  таанадтайгаа үнэн зурхэнhөө хубаалдаха гэжэ hананаб. Шээтэ нютагай дүрсэ дээрэ харуулагдажа, тойроод байhан мунөөнэй, урда сагуудай байра байдал, бурхануудтай хада уула, бариса тэмдэглэнэ.

    

Гол уг зорилго: турэл нютагайм угай бэшэгэй хуудаhануудые шэнжэлэл, наhатай үбгэд хүгшэдээр хөөрэлдэжэ түүхэ тухай мэдээсэеэ гүнзэгы болгоохо.

 

 

Шэнжэлгын зорилгонууд:  

1.Хэрэглэхэ номуудые үзэхэ.

2. Һургуулиин  музэй шэнжэлэлхэ.

3.Наhатай үбгэдээр хөөрэлдэхэ.

 

Үндэһэн хуби

 

«Шээтэ – манай нютаг»

 

Эрдыниев Владимир Ринчинович – ажалай ветеран хөөрэнэ:

 

«Эбхэй» гэжэ нэрэтэй 20 наhатай 1830он багаар Ойхон нютагhаа Баргажанай Улан нютагта hуурилжа hууhан түүхэтэй. «Муяа»  гэжэ баянда хулhэшэнээр худэлжэ эхэлбэ. Эзэниинь: "Ши намда арбан жэл соо худэлхэш, бии харюуень буусыешни олгуулжа, hамга абуулаад, hааха унеэ угэхэб" - гээ.  Арбан жэл үнгэржэ баян үгэдөө хүрэжэ - Эбхэй  «Шээтэ» гэжэ газарта гал гуламтатай болоhон юм. Зургаан үхибүүд түрэбэ, ехэ хүбүүниинь Эрдэни 1867 ондо түрэhэн, Эрхэтэ, Эмээдэй, Хандабан, Бальжин, Булгад.

 

Уланай баруун урда тээ, Баргажанай голой саана Шээтэ  газар мүнөө тэрэ «Бобгойн участок» гээд нэрлэгдэдэг. Тэндэ урдань гушаад онуудаар Эбхэйтэн, Сундытан, Будюдитэн, Бардаашхатан, Баахинайтан, Ярбадхатан гэжэ угтай буряадууд һууһан юм. Энэ уг соо оло дахин худа-анда болоһон, ехэ эбтэй эетэй, ажалаа хамта бүтээдэг, хүдэлмэришэ бэрхэ зон һууһан гэжэ хэлсэдэг.

 

Энэ угай зонууд гушаад онудаар хамтаржа «Ошон» колхоз байгулаад, центрынь Уланай баруун филиалда болгобо. Бата бэхи колхоз байгуулжа, хоер ехэ һүнэй фермэтэй: 1) Шээтын заимка;  2) Тоопкайн  заимка,  олон моридтой, хонидтой байһан гэдэг.

 

Хүдэлмэришэ зонууд хадаа, аяар Уланай аман сооһоо ханааба татажа,  аргагүй ехэ хүсэ гаргажа, Бартаанай жалгын хормойгоор Хүүрэй хадын хабсагайгаар, Нааданай хада хүртэр Хасагай хада малтажа баруун боориие уһалжа, талха хаяжа эхилһэн. Утань 4-5 модо бии, энэ хүндэ хүдэлмэриие гансал лом ба хүрзэ хоероор бүтээһэн гэдэг.

 

Энэ канава мүнөөшье болотор байдаг, талха һайн ургуулдаг байһан юм. Мүнөө үеын хүгшээлнүүд дайнай үеэр яһала орооhо түүжэ олзоборилдог һэмди гэлсэдэг. 1945 он болотор колхоз тэндэ талха таряад, баруун филиалдаа молотилка баряад байһан юм.

 

Шээтэ нютагай буряадууд булта Тохой Баяндайшуул байһан юм.  Тохой Баяндайшуулай аранга Борогол мүрэнэй баруун тээ «Даахина» газарта, тэндэ мүргэдэг юм.

 

Нааданай хада хоер тээшээ һалаһан жалгатай. Баруун талынь  жалгада Урбаантанай түүхын  гарбалай бөөнууд арангада гаргажа хадаглагдаһан юм. Ялбаа мини ехэ баабайн Эбхэйн Эрдыниин найжа байһан гэдэг, Табхуу бөө минии аба Эрдэниин Ринчинэй найжа байһан. Найжа гээшэ, бага наһанһаа, муу юумэнһээ, ада боохолдой г.м. альбинһаа хамгаалха баа бүхы наһандань харалсадаг, хүндэ сагай туталдаа һаань найжаяа дурдажа, сэржэм сагаа үргэдэг байгаа.

 

Уланай баруун тээ Нааданай  хадын доро харгын хажууда «Барисын хушуун» гээд нэрлэдэг. Эндэ Урбаанай бөөнүүдтэ сэржэм сагаа үргэжэ гарадаг. Барисын хушуун дээрэ таладань түхэреэн хада жалгын дунда байдаг. Тэрэ хадын орой доогуур 100-та метэртэ хадаяа тойруулаад ехэ траншей малтагданхай байһан мүртэй. Тэрэ траншей ехэ олон жэлэй саана малтагдаһан байгаа. Бага наһанһаа хойшо олонхон Yбгэд хүгшэдһөө һурахадам мэдэхэ хүн үгы.  Нэгэтэ дуулаа һэм: энээниемнай «Баргутская крепость» гээд нэрлэдэг юм гээ. Ехэ һонин түүхэтэй байлдаанай траншей байжа болоо, түүхэдэ хабаатай.

 

Нугөө талаһаань  Шээтэ нютагай залуушуул ёохор, наада эмхидхэдэг дээрэ һээ «Нааданай хада» гэжэ нэрэ бии болоо.

 

Урданай сагта доронь  һаалаар «харбааза» уһа гаталдаг байгаа,  һал хүдэлгэгшэн Урбаанай бага хүбүүн Табхуу байһан, уг соонь  долоон шанга бөөнэр.

 

Нэгэтэ тайшаа Ринчин Сотиев Баргажанһаа ерээд һал гаража ядаба, энэ ушар тухай ажалай ветеранБурхинов Дарма Молонович хөөрэнэ: Үдэшэ болотор һал хулеэбэ, Табхуу үбһээ сабшашал байба,  ехэ сухалтай ошожо Сагаан –Нуурай дацанда 40 ламада ном уншуулба. Ном уншажа байха уедэнь Урбаанай бөөнэр  хулеэжэ сэржэмээ ургэнэд. Тиигээд үдэшын хүни ехэ «Соро» ниидэжэ ерэбэ, тэрэнээ  хэндэһэн нүхэндэ булабад. Һүүлдэ тайшаа хулисыт гэжэ гуйжа ерэһэн юм гэжэ хэлсэдэг.

 

Уланай жалганууд

 

Улан нютаг ехэ һайхан хадануудай хормойдо һуурилжадаг. Ехэ олон жалганууд, саашаа сагаан хада – Шастиин Yндэр, бүри саашаа Байгал эрье,  модо шулуугаар баян, ан гүрөөһөөр элбэг юм.

 

Зүн талаһаа баруушаа:

 

1.     Уланай Аман,

2.     Бартаанай жалга,

3.     Дээжэлтын жалга,

4.     Нааданай жалга,

5.     Һалбаа жалга,

6.     Туухалнай жалга,

7.     Улаагантын жалга,

8.     Нээхын жалга,

9.     Холбоошхо гэхэ мэтэ.

 

 

1920-30 онуудаар Уланай нютагта айлнууд голой буусануудые эзэлээд һууһан.

 

1. Шээтэдэ (Бобгой)

         Эбхэй                                    

1.     Эбхэйн Эрдэни

2.                   Эрхито

3.                   Эмээдэй

 

Баахинай

1.     Шагдар

2.     Мормон

3.     Шоймпол

 

              Монсоот Тиибаашка

1.     Будашка

2.     Аюша

 

           Минхулхайн Санжи

1.     Бажа

2.     Баажин Базар

3.                   Бобгой

 

                        Сундын Гарма

1.     Гармайн Сультим

2.                      Дугар

 

                     Бардаали

Бобооди

Пушка

Ятуур

Манхисаан

Шалбаатха

Эрхэтын Ахадай

Боболой

Дутька

Готьхиев Баяндо

Сундын Мужан

Аригууни Ухин

 

 

 

2. Yгдэдэ

 

Олоо

     Шигтуун

Опинхэйн Дархан

Утайн Бубэй

 Хусади

Будюдин Эрдэни

Поплоотон

 

3.Сэймэйдэ

 Бапхайн Ахадай

Хургани Ринчин

Бадасай

Санжин Аюша

Будаахнай

Михуулхайн Самба

Эрдэниин Эшээдэй

                    Шапа

Михулхайн Енотхо

Буурал Цыдып

                                Болдоохойтон

                                 Хунхруу Сандан

                                Ринчин Дамбайн

                                 Эмээдэй, Буряатовтон.

 

4.Ягнайда

 

Черныхтэн, Ламатхаани Буубэйтэн, Попоотон.

 

 5.Тоопко                               

 Будайн Гатап

Сангадиин Буда

Будаин Хубраг

Запдуев Будашка

Самбайн Цыден

Ринчинэй Очир

Илаалтхайн Ринчин

 

6. Алааша ба Баруун Хабааржаан

 Онгодин Сэмэйн

Понхони

Понхониин Ахадаан

 Ангар бууса       - Буханай

 Мадайн Бубэй, Базарайн Ахашко, Базарайн Гармади

Буурал

Ухилэй

Идлай Изинэй

Шагдуур

Кубуншэг Шапнай  (ноен колхозой им.Сталина)

Борбоо

Лусал

Алгаани

Нюхлаан

Һибруур  Васька и т.д.

 

Гушаад онуудаар колхозууд бии боложо эхилээ, Улан нютагта:

 

1.     Колхоз «Ошон»- баруун филиалда  Санжиев

2.     Колхоз «Пролетарии Согласие» зуун филиалай зонууд  (зариманиинь крестнигууд)

3.     Колхоз «Единение» - дунда филиал

4.     Колхоз «Ажалшан» - Уланай аман соо һууһан зонууд (Монсоотхо)

 

Энэ колхозууд нэгэдэжэ Ленинэй нэрэмжэтэ колхоз болгуулагдаба.

 

 

Улан нютагай колхозой түрүүлэгшэнэр:

 

1.     Эрдыниев Ринчин Эбхеевич (дайнһаа түрүүн 1940-1941он).

2.     Орбодиев Очир (1942-1945он).

3.     Тараскин Василий Владимирович (1946-48, 1950-1952он).

4.     Эрдыниев Бадма Потхоевич (к-з им.Ленина, 1952-1955он).

5.     Устинов Егор Федорович (1956 -1960он).

6.     Будаев Будажап Батуевич (1961 он).

7.     Тараскин Сергей Иннокентьевич (1962-1972он).

8.     Гатапов Сергей Ламожапович (1972-1978он).

9.     Очиров Доржи Ламожапович (1978-1983он).

10. Дампилон Искра Дамбиевич (1983-1985он).

11. Гармаев Юрий Будаевич (1985-1996он).

12. Тэлин Станислав Ревомирович (1996-2003он).

13. Будаев Валерий Борисович (2003-2007он).

 

 

Тобшолол

 

Минии һанахада тоонто нютаг хүн бүхэндэ сэнтэй байдаг. Энэ хүдэлмэри соогоо урда сагай угай бэшэг, байра байдал хадуужа абааб. Түрэл нютагайм түүхэ һонирхолтой  байна, нютагайнгаа үбгэд хүгшэдэй хөөрөөе шагнахада һонирхолтой, һургаалтайшье. Минии бэшэһэн ажал хамта һуража ябаһан нүхэр хүбүүдтэ, һурагшадта хэрэгтэй боложо, онсо  һонирхол татажа болохоор.

 

Он жэлнүүд хойно хойноһоо һубарилдан үнгэржэ, түүхын хуудаһанууд болоно; хүн мүнхэ бэшэ тэрэнэй нэрэ, ажал хэрэгүүдынь улад зоной дурасхаалда үлөөгдэжэ, үеһөө үедэ дамжуулагдаха ёһотой гэжэ һананаб.

 

Түүхэ түрэлөө, уг гарбалаа бидэ, залу үетэн, мэдэхэ ёһотойбди.

 

Муниципальное общеобразовательное учреждение

«Улюнская средняя общеобразовательная школа»

671601, Республика Бурятия, Баргузинский район, с. Улюн, ул. Пионерская, 29

Тел. 8 (301 31) 94-129; факс 8 (301 31) 94-219; e-mail: USOSchool@mail.ru