Минии баабай Александр Цыбиков, Утаата тосхондо 1940 ондо түрэhэн юм.  Баабай  залуу наhанhаа ангуурида ябажа, нютагайнгаа хада уулануудые мэдэхэ, тэдэнээ гоешоожо, хѳѳрэжэ ябадаг байhан юм. Наһанайнгаа амаралтада гараад байха  үедөө олон тоото удхатай шүлэгүүдээ Захаамин аймагайнгаа «Ажалай туг», «Буряад үнэн» газетэдэ бэшэжэ эльгээдэг байгаа. Гансашье шүлэгүүдые бэшэ, харин нютаг соогоо болоhон hонин ушарнуудые, түүхэнүүдые бэшэхэ дуратай  һэн. Дайнай шэрүүн байлдаан, өөрынгөө эсэгэ тухай    дайнай ветерануудһаа һонирхон  һурагшалдаг байһан юм. Юундэб гэхэдэ, нарай нялха байхадань абань дайнда ошоод үгы юм. Ямар газарта наhан болоhыень мэдэхын тула   баабай олон нүхэдһөөнь һуража, архив уудалан   бэдэрээ һэм гэжэ хэлэдэг һэн.   Тэрэ  үедэ  Утаата тоонто нютагтай  уран бэшээшэ, Санагын дунда һургуулида хүдэлһэн багша  Федор  Цыденжапов Алдар Солын  дүүрэн кавалер Бата Михишкеевич Дамчеевэй хөөрөөе бэшэжэ абаһан байгаа. Энэ дурсалгыень    hургуулиин  хуушан дэбтэр соо бэшээтэй байһан. Минии hанамжаар,  баабай эсэгэ тухайгаа hониниие дуулаха гүб гэжэ энэ дэбтэр абаhан байгаа гү?

Би, Цыбикова Сэрэгма Александровна, Санагын дунда һургуулиин эхин классай багша, доро дурдагдаһан хөөрөө баабайнгаа, Цыбиков Александр Цырендоржиевичиин, суглуулбари уудалан харажаһуухадааолоhон байнаб.

Минии баабай Александр Цыбиков, Утаата тосхондо 1940 ондо түрэhэн юм.Баабайзалуу наhанhаа ангуурида ябажа, нютагайнгаа хада уулануудые мэдэхэ, тэдэнээ гоешоожо, хѳѳрэжэ ябадаг байhан юм. Наһанайнгаа амаралтада гараад байхаүедөө олон тоото удхатай шүлэгүүдээ Захаамин аймагайнгаа «Ажалай туг», «Буряад үнэн» газетэдэ бэшэжэ эльгээдэг байгаа. Гансашье шүлэгүүдые бэшэ, харин нютаг соогоо болоhон hонин ушарнуудые, түүхэнүүдые бэшэхэ дуратайһэн. Дайнай шэрүүн байлдаан, өөрынгөө эсэгэ тухайдайнай ветерануудһаа һонирхонһурагшалдаг байһан юм. Юундэб гэхэдэ, нарай нялха байхадань абань дайнда ошоод үгы юм. Ямар газарта наhан болоhыень мэдэхын тулабаабай олон нүхэдһөөнь һуража, архив уудаланбэдэрээ һэм гэжэ хэлэдэг һэн.ТэрэүедэУтаата тоонто нютагтайуран бэшээшэ, Санагын дунда һургуулида хүдэлһэн багшаФедорЦыденжапов Алдар Солындүүрэн кавалер Бата Михишкеевич Дамчеевэй хөөрөөе бэшэжэ абаһан байгаа. Энэ дурсалгыеньhургуулиинхуушан дэбтэр соо бэшээтэй байһан. Минии hанамжаар,баабай эсэгэ тухайгаа hониниие дуулаха гүб гэжэ энэ дэбтэр абаhан байгаа гү?

Танай анхаралда«Алдар гэжэ3 шатын орденой КавалерБато Микешкеевич Дамчеевай хөөрөөн» гэһэн гаршагтайүгүүлэлдурадханаб.
 
«1942 ондо 9-хи класста Санагын һургуулида һуража байбаб. Тэрэ оной мартын 7-до армида мордоо hэм. Түрүүн Шэтын областиин 77-хи разъездын 3-хи батальоной 8-хи ротын стрелогоор ябааб.Һара хахад соо снайпернуудай команда бэлдэбэ. Хажуугаарнь Даурида танкын гаталхагүй үргэн, гүнзэгы нүхэ малтадаг байгаабди. Тиихэдэ би 74-хи девизиинмотомеханизированно тагнуулай ротодо ошохо хүсэлөө мэдүүлбэб. Май һара соо Шэтэhээ арбаад модоной газарта ошожо, тагнуулайнгаа һургуули хэжэ захалбабди.

Тиигээд июлиин 12-то хүнүүдэй шуһаа адхажа, энэ һайхан газараа эрлиг дайсадһаа хамгаалжа байһан, эгээл дайнай бусалжа байhан фронт мордобобди. Ябаhаар Сталинграадай фронт хүрэбэбди. Тиигээдшье ёhотой дайнай үнэр абажа захалбабди.Дайнай дүлэн соо гэрэл мэтээр мэлмэржэ, хэдэн зуугаад мянган хүнэй бэеые, хэдэн түмэ, дүншүүр туулган hомонуудые шэнгээhэн нюргаа тогтожо угтаһан, амгалан тайбан сагта аажамхан номгон байдаг, мүнөө энэ дайнай шуhата үедэ шэрүүн, дошхон абари зангаар хуяглаhан, амгалан сагай үдэрнүүдые хүлеэжэ ядан, гашуудалай нёлбоhоор уйлаhан, эршэтэ долгидоо эрье тээшээ шэдэhэн Дон мүрэн. Энэ мүрэнэй баруун бэедэ Осинка гэжэ нютаг шадар эгээл түрүүшынгээ байлдаа угтаа бэлэйбди. Августын 1-дэ аяархолын Сибирьһээ ерэгшэ анха түрүүшынхиеэ дайнда хабаадажа, дайнай жэхыдэһэ хүрэмэ нэерээ түерѳѳ,боомбонуудай тэһэрхые, саг үргэлжэ хүүеһэн самоледуудай дүнгинэлдэхые ѳѳһэдынгээ бэе дээрэ мэдэржэ, нюдѳѳрѳѳ хаража, шэхээрээ дуулажа, халта юугээшье ойлгохоео болижо, бэеднай эзэгүй шэнгеэр үзэгдөө һэн.

Тиигээд тэрэл добтолгоороо Осинка һууринииешье эзэлжэ, бэхижүүлжэ, түхеэржэ, хамгаалалгын халхабшын саана ороод һуухадаа, хажуудахи хүнэйнгѳѳ хашхархада, юу хэлэhыень ойлгохоо болишоод байһанаа обеоржо, гайхалсаха заримамнай гайхалсана, абяагүй заримамнай дуугүй байжа үнгэрбэд. Тэрэл манай байлдаанай үедэ манайхинай таряа талха хадагалжа байhан айхабтар ехэ склад бомбодо тудуулжа, шаташоо гэжэ дуулахадаа уур сухалнай улам хүсэтэйгѳѳр орьелжо, дайсаниие бута сохихоор бодожо хэбтээ һэмди. Тиигэжэ хэбтэхэдээ, түрэл нютаг тухайгаа һанаандаа оруулжа, үлэн хооһоор өөһэдөө үлэбэшье, эгээл һайн, дулаан хубсаһа хунараа, эгээл шанартай эдеэ хоолоо фронтдо эльгээжэ байһан нютагаархинайнгаа зүдэрэнги шарайнуудые харахадал болоо һэм.
 
Мүнөөдэр хүн болоhоор түрүүшынхиеэ хүнэй урдаhаа буу баряад добтолго хэбэб. Хонгор тэнюун Санагадаа ан гүрѳѳл намнажа, буу барижа ябаhанаа hанахаһаа ондоо юун байхаб? Энэ шэхэ дүлиирүүлмэ нүжэгэнөөн соо, һүртэ танкнуудаа дахаhан дайсанай урдаһаань добтолжо ябахадаа, ганса гарта бэшэ, бүхы бэе хүйтэ абаһандал шэшэрэн һалганана.
 
Дайн гээшэ иимэл аюултай, һүр дарама байба ха юм. Түрүүшынхиеэ дайнда хабаадажа байһан бидэниие тойроод, аяар дайнай эхилхэһээ абаад, байлдажа ябаһан хуйтэнхалууниишье яһала үзэһэн, гансахан туулган һомоной хэды аюултай байhые өөһэд дээрээ мэдэрһэн дадаһан сэрэгшэд олон. Зорюута хэлсэһэн юумэдэл шэнэ сэрэгшэ бүхэнэй хажууда нэжээд хуушан сэрэгшэд байхадал болоно. Минии зүүн гар тээшээ харахадамни, дүшэ гараhан наhатай, бараан шарайтай сэрэгшэ үбдэгтѳѳ хүрэтэр ореолтотой хүндэ ботинкаяа даажа ядаhан юумэдэл хүндѳѳр пяр - пяр шэрэн гүйжэ ябаба. Бүhэдээ хабшуулаатай танкын урдаhаа шэдэдэг гранатынгаа эшэhээ баруун гараараа баринхай. Зүүн гартань автомадынь ябана. Манайхинай заримань «Ура!» хашхарhаарябатараа, газар тэбэреэд унана.

Мүнѳѳхи сэрэгшэ хургаарааа урагшаа заашагааба. Урагшаа харахадамни, хас тамгатай нэгэ танк сэхэ бидэнэр тээшэ шуумайжа ябаба. Снайперскэ винтовка тухайгаа hанаандаа оруулжа, танк тээшэ шагаажа оробоб.
 
- Орхи. Тэрээгээр бирахагүйш, - гэжэ тэрэ сэрэгшэм ородоор ооглобо. Тэрэнэй захиралта дүүргэхэһээ ондоо юумэ намда байхагүй. Нүхэрѳѳ харахадам, тэрэм гранатаяа бүhэhѳѳнь абажа, баруун гартаа баряад хэбтэнэ. Энэ үедэ немецкэ танк зуугаад алхам дүтэ ерэшэhэн байба. Танк хараhаар, нюрга руум хүйтэ даашаба. Юундэшьеб гансал намда дүтэлжэ, мэнэ мэнэл намайе няза дараад гарашахаар hанагдаа hэн. Тиигээд тэрьелхэ hанаатай бодохоо туршабаб. Теэд бэемни шулуугаар дарагдашаhан шэнгил. Бэеэ даабагүйб. Энэ уедэ hүрѳѳтэй нэерээн соностошобо. Намайе дарахаа добтолжо ябаhан танк урагшаа найсагад гээд, дороо зогсошобо. Энэ - тугаархи нүхэрэйм шэдэhэн граната байгаа. Тиигээд булта зориг орожо, хүнгэнѳѳѳр бодожо, урагшаа гүйбэбди.
 
Тиихэдээ Осинка гэжэ нютаг манайхинай эзэлhэн тухай дуулаа hэмди.
 
Августын дурбэнэй hүни түрүүшынгээ тагнуулда гарабабди. Дүрбэн хүн «хэлэ» асарха гэhэн шанга захиралта абабабди. Август hарын hүни богони. Талаан буруулхахадаа, тон hаруул hүни байшаба. Ушѳѳ үдэр байхада, арбаад модоной газарта дайсанай дзот обеорhон байгаабди. Тэрэ дзот багахан гүбээ дээрэ оршонги. Тойроод нюсэгэн тала. Взводой командир бэеэр набтаршаг, үргэн мүртэй, дунда наhанай ород лейтенант. Нэгэтэ бэшэ иимэ тагнуулда ябажа башарhан тула ехэл ойлгомжотой. Бидэ гурбаниинь шэнэ «агнуурида» гараhан хадаа халта сэдьхэлээ хүдэлэнги байнабди. Лейтенант манда ойлгуулжа үгэбэ: -Үсѳѳхэн хүн байха гэжэ hанахадаш заримдаа бүхэли рота немецүүд байшадаг юм. Тиимын тула хамта добтолхобди.

- Зай ! Таба- табан алхам зайтайгаар тараад, мүлхие! – гэжэ командирнай захирба. Мүлхижэ оробобди. Уданшьегүй дайсанай дзот хүрэбэбди.Энэ үедэ пулемедуудай таршаганаа дуулабабди. Нюдэ сабшаха зуура дзот соо орожо, добтолжо оробобди. Нэгэ немецые хүлеэд, ама руунь тряпка (аршуул) шэхэжэ, шуумгайхан газаашалбабди. Дзот соо оройдоол гурбан немец байгаа.

«Түрүүшын операцида hайн амжалта туйлаhанайнгаа түлѳѳ» гэжэ манай дивизиин командир шэнэхэн хром сабхи намда бэлэглээ hэн.
 
Тиигээд нэгэ хэды хоноhон хойно немецүүд галзуугаар добтолжо, бидэниие Доной зүүн эрьедэ түрижэрхибэ. Тэрэнэй hүүлээр олошье хононгүй бидэ шэнэ хүсэтэйгѳѳр добтолгоео хэжэ, дайсанииешье голгүй намнажа, Клец район хүрэтэр плацдармэзэлбэбди.Тэндэ ноябриин арбан юhэн болотор оборонодо байгаа һэмди»