1660 онhоо эхилэн, Халха Монголой газар дээгүүр будын шажан бии боложо, Ара Халхын газар дээрэ энэ мүргэлые түбэдэй ламанар тараажа эхилээ.

 

1723 онhоо эхилжэ Монголhоо табяад ламанар, Баруун Джуhаа зуугаад ламанар ерэжэ, будын шажанай ном суртаалые дэлгэрүүлhэн юм. Энэ сагhаа хойшо будын шажанай мүргэл бүхы Байгалай урдахи нютагуудаар тараhан гэдэг.

 

1764 ондо Мүнгэн Добуун (Дээдэ Болхойн хойно Номтогол голой эрье дээрэ байhан добуун) дээрэhэеы гэр соо дуган баригдажа, түгэд ламанар «Жаадамба» хураhан байна. Энээнhээ хойшо хурал мүргэл, шажанай ёhо гурим ходо үнгэргэгдэдэг болоhон юм. Нютагай залуу хүбүүд Бурхан Багшын ном судар түгэд, монгол багшанарта заалгадаг болоо, эрдэм номдо хурса шабинар Буряадай ба Монголой дасангуудта эльгээгдээ. Дээдэ Приходой бүхы зоной хүсөөр1828 онhоо 1831 он болотор томо модон дасан баригдажа дүүргэгдээ. Санага Булагай дасан «Даша Пунсуглинг», «Һама», «Жамсаран» сахюусад тахилгатай. Дасанай барилгые сартуул угай Зөөхэйн ламахай ударидаа. Олон дуган Зэдын Гуулиин ламахайн шэрээтэ байхада баригдаа.

 

Ламанарай олошорходо модон дасан багадажа, Ехэ Согшин дасан хэрэгтэй болоо. Ехэ дасанай барилгын бэлэдхэл 1870 онhоо эхилээ. Барилгада хэрэгтэй модо, тэбхэр шулуу, избёосхо, шэрэ, түмэр, хатааhан хуша олон зоной аша туhаар ехээр бэлдэгдээ,hайн хадагалагдаа. Һайн барилгын дүршэлтэй хитадууд Шулуун дасанай барилгада хабаадаа, ондоо нютагуудhаа бэрхэ урашуул уригдаа. Р.Д. Зундуевай ном соо иигэжэ бэшээтэй: «1881 оной түмэр эмэ могой жэлэй уhан эрэ моринhарын арбан хоёрой үдэр, гарагай табанда дүрбэн одотой, даа хүлэлтэй, зургаан мэнгэтэй, модон нохой үдэр энэ сагаан дасанайhууриин газарай гуйлга, бүмбэ нюулга боложо, дасанай барилга захалба…

 

…1882 оной уhан морин жэлэй гал моринhарын арбанай үдэр, гарагай хоёрто, хорин дүрбэн одотой, галл бишэн, лии хүлэлтэй, хоёр мэнгэтэй үдэр Сагаан дасаниие барижа дүүргэбэ».

 

Энэ ехэ дасан бодхооходо Түнхэнhөө ерэhэн Ноён тэртэ угай Хүжээ, баяшуул Зандайн Лэгсэг, Шара Гэлэн, Гүнзэн, Жүдбэ, Гүндэ, Пампын Данзан, Дэрээнэй Малаасгай, Малииган, Епаантан, Утата ба Далахайн шадалтай зон, бүхы дээдэ Приходой арад зон, Түнхэнэй, Зэдын, Сэлэнгынhүзэгтэйшүүл ехэ хубияа оруулhан түүхэтэй. Энэ дасан бодхоогдожо, дүүргэгдэхэдээ ехэ мүнгэн гаргашалагдажа, бүхы юумэниинь хүсэд хэгдэhэн юм. Булган, Хүбсэгэл, Сэлэнгын Богдын хүреэн дээгүүр, Түнхэн, Эрхүү, Шэтэ хото нютагуудаар бадар баригдажа мүнгэ, алтан суглуулагдаа.

 

1882 оной зунай сагта дасан арамнайлагдаа. Арамнайдань Захааминай бүхы зон хабаадаа. Түнхэнhөө, Алцагhаа, Монголhоо айлшад буугаа. Дасанай арамнайн найр гурбан үдэр соо үргэлжэлөө, хүнэй наhан соо мартагдашагүй мүргэл, найр наадан болоо бэлэй.

 

«Санагын Даша Пүнсэглинг хиидэй Согшин дуган 24*24 метр үргэнтэй, гурбан дабхар, дээрээ алтан ганжартай, хоёр таладаа жалцантайhэн. Тэрэнэй доодо дабхартань баhал дүрбэн таладаа жалцантай, боди гүрөөhэнүүд хорлотоёо, доодо дабхартань дүрбэн зүгтэнь жалсан, хорло боди гүрөөhэнүүдтэеэ, хормойнуудтань 64 алталмал толи, хормойгыньhиилэлгэ гоё: шубуунай хонолго, түмэн жаргалан, лёнхобо сэсэг угалзанууд, догууд, (дог дүрбэн углуугаарнь оройhоонhанжан хитаралдаhан гоёолто), хэгдэhэн үүдэндэнь дүрбэн Махаранза зураатай, досоонь найман тахил, арсаланай толгойhиилэжэ алталаад, барюул хэhэн, бурхадай багаа үмдөөд гарахадаа торохо юумэ үгы байхаар, дунда үүдэниинь хоёр тээшээ нээгдэхэ үргэн байгаа. Гэшхүүрынь үргэн хабтагай, хоёр талаараа дугытай (перила) байдагhэн. Бахана дээрэнь номо, доронь тэбхэрлээд гурьба, лёнхобо хадажа, гоёоhон байдаг. Бурханай гунгарбаа соо 5 мянган Бурхан багша шабинартаяа, Дариханууд табяатай байгаа». (Р.Д. Зундуев. История Санагинского дацана. 30,31 стр.)

 

Ехэ Согшин дасан, модон дасан тойроод 11 дугангууд ба ламанарай байрнаууд байhан юм.Дугангууд: 1. Чойрын. 2 Дуйнхорой. 3. Майдариин. 4. Жүүдэй, 5. Дошходой. 6. Диваажанай. 7. Мамбын. 8. Домойн. 9. Мааниин. 10. Сахюусанай. 11. Линхын.

 

Санагын бүхы дасан, дуган, субаргануудые Түгэд, Энэдхэг, Непал, Монгол угсаатанhаа уригдажа ерэhэн урашуул гоёhайханаар шэмэглэдэг hэн. Алта, мүнгөөр шарамал, зэд, гууляар, модоор бүтээгдэhэн, мрамор дээрэhиилэгдэhэн, бүд дээрэ зурагдаhан бурхануудые, сахюусануудые Санагын, Утатын, Далахайн, Ёнгорбойн, Шара-Азаргын ба бэшэ нютагай мүнгэшэ, алташа, уран зурааша, модон ба шулуун дээрэhиилээшэд шэмэглэдэг бэлэй. Нэрлэбэд: Алташа, мүнгэшэ дархашуул Гожоглоо Лубсан, Һалюугай Аюша, Садын Дымбрэн (Абаанай дархан), Шүүшхэ, Абараани Дампил, Лупсанжаб. Бүхы буряад соо сууда гараhан Садын Дымбрэниие уран наринда хитад дархашуулhургаhан юм. Бурха бүтээдэг уран гартан Жалсанов Шираб Сэнгэ, Дарын Лыксэг, самда үмдэхэ багуудые Лупсанай Даша лама бүтээhэн юм. Япаанай табан хүбүүд бултадаа лама санаартан болоhон, ехэ уран гартан, бурха бүтээдэг байhым гэлсэдэг. Дасан дугангуудай уран гоёолтонууд хоргой торгоор оёгдохо ёhотой, олон уран эхэнэрнүүд энэ тон нарин ажалбүтээлсээ. Эгээл уран оёдолшодой тоодо Мандаганова Долгор ородог бэлэй. Шэг шарайгаараа ехэ сэбэр, сэгсэ эхэнэр байhан. Дасанда ламанарта үзүүлхэдэнь иигэжэ хэлэhэн гэдэг:

 

- Yгытэй хүндэ хадамда гарабал нилээн ехэ наhа абахаш, харин баян ноён уладые шэлэбэл, залуугаар наhа барахаш.

 

Энэ эхэнэр ехэ үгытэй Ёндонов Шойбсондо хадамда гаража, гэмгүй ехэ наhа абаа. Санагын дасанай хурал, цамуудта Дээдэ ПриходойYлэнтэ, Хуурай Сахир, Дархинта, Хужар, Зэмхэ (Зэдын хүүргын баруун тээнь мүнөө үсөөхэн малшан байна), Гүзээлэ (Дачануудай газар дээрэ багахан буряад улус байhан), Нурта, Шара-Азарга, Ёнгорбой, Утата, Далахай, Сагаан Нуга, Мэлэ, Мэлэхээн, Һонгино, Борто, Сагаагшан, Сагаан Морин hууринуудhаа, хүршэ Түнхэнhөө, Зэдэhээ, Монголhооhүзэгшэд ерэдэг hэн.

 

Хурал, цамай болоходо нютаг нугын зон энэ хэрэгые өөр дээрээ даажа абадаг байhым. Жэшээлбэл: Дуйнхар хуралые – Сарлаанай хасагууд. Энэ хурал бага дасан соо үнгэргэгдэхэ. Цанид хуралые – Утаата, Далахайн зон, Жүд хуралые – Сагаан-Мориной, Дархинтын зон, Мамба дуган соохи мүргэлые – Нурта, Зэмхэ, Хуурай Сахирай зон. Домойн дуган соо хубарагууд шалгалта барижа гэбшын зиндаада гарадаг hэн. Чойрын дуган соо хубарагууд Будын шажанай гүн ухаанай эрдэм (философи) үзэдэг байба. Ахалагша ламань НимбууҺаарамба. Дуйнхор дуган соо зурхайн ном шудалдаг байба. Джуд дуган соо залуу гэбшэнэр гүрэмэй ном үзэдэг, шалгалта гаража гүрэмчи лама болодогhэн.

 

1820-1930 онуудта Санагын дасанда 200 гаран гэбшэ, габжа, 32 аграмба, Банзарагшын Бальжин Нима сооромбо, Нимбу, Дымбаа, Дарма Лочоо hаарамбанууд, 700 гаран хубарагууд байгаа. Энэ үедэ Санагын Булагай «Даша Пүнсэглин хиидэй шэрээтын тушаал эзэлжэ байhан ламанар:

 

1.1835-1856 онууд, Юрөөгэй Зөөхэйн лама, модон дасан барюулhан.

 

2.1857-1871 онууд, Зэдын Гуулиин ламбагай, будын шажанай дэлгэржэ байхаүедэ Хэмни (Темниг) голой хойто бэедэ Эльгэн Хэмни гэжэ нютагта нэгэ айлда хүбүүн түрэhэн гэдэг. Энэ хүбүүн hүүлдэ сууда гараhан Гуулиин ламбагай гэжэ алдартай болоо.

 

3.1872-1881 онууд, Түнхэнэй Сэбдээнэй ламбагай, шулуун дасан барюулhан, цам бии болгоhон алдартай.

 

Энээнhээ хойшо Санагын дасанай ламанар шэрээтээр томилогдодог болоо.

 

4.1882-1900 онууд, Уужанай лама.

 

5.1900-1910 онууд, Жүдбын лама.

 

6.1910-1926 онууд, Сандабай Лодой аграмба.

 

7.1926-1928 онууд, Шоёной Нимбу hаарамба.

 

8.1928-1929 онууд, Бабын Соржо.

 

9.1929-1930 онууд, Тарбын Соржо.

 

10.Банзрагшын Бальжин Нима сооромбо.

 

11.Цыремпилов Балдан габжа, дасанай хаагдатар шэрээтын тушаал эзэлжэhуугаа.

 

12.1990-1993 онууд, Зундуев Ринчин Дулмаевич.

 

13.1993-2008 онууд, Джампа Монлам (Цыденов Баир Бимбаевич).

 

14.2008 онhоо Дагба лама (Нимаев Лев Павлович).

 

Гүнзэнэй Дымбаа, Шоёной Нимбуу үеэлэнэр, баян шадалтай айлай хүбүүд байhан хадаа, эрдэм номоо дэшэлүүлхэеэ Баруун Джу 16-18 наhатай байхадань 1880–аад оноор эльгээгээ. Эндэ далай мэтэ гүнзэгы, хүхэ мүнхэ тэнгэри мэтэ заха хизааргүй Бурхан багшынhургаалые шудалхадаа олон мянган хубарагууд сооhоо хоёр буряад хубараг онсо илгарhан, бүхы буряад ламанар сооhоо эгээл түрүүн гэбшэ hаарамбын зиндаада хүртэhэн, Түгэдэй эрхим бэрхэ ламанарай тоодо ороhон, түгэд хэлэн дээрэ шүлэг бэшэдэг байгаа. Мухар-Шэбэрэй Самбууhаарамбын 1970-аад ондо Монголодо байхадаа хоёр ехэ багшаяа дурсаhан үгэнүүд:

 

- Би Түгэд орондо Будын шажанай эрдэм шудалхаяа ошоhон байнаб. Эдеэ хоолдо, сагай уларилда таарангүй доторой үбшөөр үбдөөб. Энэ хоёр ламанарые таниха байгааб. Ошожо эм тан эреэб. Гурбан тан үгөө hэн. Yгэhэн эмыень уугаад, түргэнhайн болооб. Нимбуу, Дымбаа hаарамбанарые ламанар Түгэдэй «Һара», «Наран» хоёр гэжэ нэрлэдэг hэн», - гээр Уржанов Андрей Дашадылыковичта хэлэhэн юм.

 

Нимбууhаарамба Санагынгаа дасанда заларжа, ламанарта философии ба чойро хаялганай (үгэ буляалдаанай) hургуули заагаа, «Даша Пүнсэглинг» хиидэй шэрээтын тушаалхоёр жэлэй турша соо эзэлжэ hуугаа.

 

Дымбааhаарамба 1925 ондо Санагын дасанда морилhон, зунай «Майдари» бурханай хуралда хабаадалсаhан. Хүн зон Зэдэ, Тори, Сэлэнгэ, Түнхэнhөө олоороо ерэжэ, Дымбааhаарамбынмоторой адиста хүртэhэн юм. Молокшинов Лубсан габжа лама хөөрэhэн:

 

- Дымбааhаарамба тухай намда Санагын дасанай олон ламанар хэлэгшэ байгаа. 1925 оной зунай «Майдариин» хуралда түрэлхидтэеэ би Санага ерэлсээб. Би тиихэдэ арай гэбшэ гараагүй ябааб. Хуралда олон мянган hүзэгшэд суглараа. Дымбааhаарамбын моторой адиста хүртөөб. Энэ ехэ багшын адисай буянгаар хори гаран жэл соо шэрүүн хүйтэн Колымада, Магаданда сылкэ дабажа гарааб.

 

Балдоржо габжа, Сэлэнгын аймагай иигэжэ дурсаhан байна:

 

- Би Дымбааhаарамбыеhайн мэдэхэ байгааб. Тэрэ урда түрэлдөө хубилгаан хутугта байгаа. Баруун Джуда олон hаарамбануудсооhоо «Гандан – Тубан ламын» нэрэ зиндаатай болоо юм. (Буряад Yнэн, 20.05.1999 он. Шагдуров Дагбын статья).

 

Дымбааhаарамба муу сагай ерэхые мэдээд, Нимбуу hаарамбые гэдэргээ Түгэд гарая гэжэ уриhан юм. Нимбуу hаарамба нютагайнгаа арад зоной талые хаража, хүндэ сэмүүн сагта зондоо туhалха уялгатайб гэжэ бодоод, Түгэд гарахаяа таhа арсаа.

 

Санагын дасанда 1930-аад онуудай эхеэр 6 зурхайша, тэдэнэрэй тоодо Сагаан-Мориной Банзарагшын Бальжин-Нима сооромбо, Ёнгорбойн Ангайн Шираб габжа. Шираб габжа ехэ мэргэн үзэлшэн, эм бариха, хүндэ туhалха hайхан сэдьхэлтэй лама байhым. Сылкэдэ Хэжэнгын аймагта байгаа, нютагай зондо ехэ хүндэтэй болоhон. Нютагай зон хүгшэн ламбагайеhайн тэдхээ, гэр байратай болоо. Хэжэнгын аймагта таалал болоо.

 

Гурбан лүйжэншэ ламанар бии юм hэн. Сагаан-Моринhоо ехэ баян айлай Аранжамба, үгытэй айлай Шатууе Цыдэн-Дамба. Аранжамба Цыдэн-Дамбаяа ходо гасаалха, наадалха. Хоёр ламанар бэе бэеэ туршалсаха гэбэ: «Хэмнайhалхи шуурга түргэн буулгахаб». Цыдэн-Дамба Аранжабые диилээ. Энээнhээ хойшо Аранжамба нүгөөдэеэ гасаалхаяа болиhон юм. Лүйжэншэлама наhаа бараhан хүнэй түрэлөө олонгүй зобожо, тулижа байхада, боро хараанай үеэр үхээри дээрэ гараад, магнайдаа баабгайн толгойн духын арhа уяад, үүр сайтар номоо сээжээр айлададаг, сагhаа урид наhа бараhан арбан найматай басаганай хүлэй сэмгээр хэhэн «Ганлин» дуугаргаха. Бурханай номой эди шэдеэр түрэлынь олгодог, түрэл гаралайньhанаа сэдьхэлые амаруулдаг.

 

Гурбадахи лүйжэншэ Ёнгорбойн Нюсхай баянай Цырэн-Доржо габжа.

 

Санага нютагые тойроод табан тахилгатай ууланууд: Буха Ноён – Ринчин Хаан, Генин Чимбо, Һубарган – Жалба Шэдил, Хаан Хурмаста – Цэдэб Балбар, Баатар Хаан.

 

Будын шажанай дэлгэрээгүй байхада ууланууд бөөгөөр тахигдадаг hэн.Бурхан шажан дэлгэржэ, лама санаартанай олон болоходо табан ууланууд ламаар тахигдадаг болоо. Уулын тахилай сударые Амдогой Хорчид гэгээн зохёогоо гэлсэдэг. Хаан Хурмаста уула ехэ хатуу шэрүүн уула. Тахилынь алдабал мүндэр тэрэ дороо ородог. Хаан Хурмастые Шатууе Цыдэн-Дамба габжа тахидаг бэлэй. Хура бороо хорихо ехэ хэсүү хүндэ гэлсэдэг. Һуулгаhабаар адхаржа байhан бороое, хоёр тээшэнь хаха татажа болюулха шадалтай лама байгаа гэжэ Доноев Ойдоб, Санагын дасанай хубараг намда хөөрөөhэн.

 

Аграмбанар:

 

1.Бабуугай Дамбии, соржо, шэрээтэ.

 

2.Дамшаае Цырэн-Доржо, аштраг хонгоодор, сылкэhээ нютагаа бусаhан.

 

3.Халзайн аграмба (Хорзонтоной аймаг), Шара-Азарга.

 

4.Тарбын Данзан, соржо, шэрээтэ, Далахай.

 

5.Сандабай Лодой, шэрээтэ. «Yбгэн Багша» гэжэ алдаршаhан, шошоолог, Абхайн аймаг.

 

6.Жүдбын Шагдарай Жамсаран, аштараг хонгоодор.

 

7.Юhэдэйн Жымба,hабар хонгоодор.

 

8.Шой Жамса, шошоолог.

 

9.Шоёной Ламажаб, эмшэ, Ленинградай медицинскэ институдтаhураhан, шошоолог.

 

10.Дүжэрэй Самбу, шошоолог.

 

11.Булдайн Данзан.

 

12.Цырэнжабын Балдан.

 

13.Аюгай Лубсан, Санага.

 

14.Жанчивын Дабаажамса, шошоолог, Абхайн аймаг.

 

15.Һаамайн Ринчинбал, Утата.

 

16.Сахьяагай Данзан.

 

17.Башханай Дэнзэн, Бортын дуганай шэрээтэ.

 

18.Һаамын Жамса – Санага, Сарлаанай хасаг.

 

19.Шойдон, Далахай.

 

20.Цыдэнэй Очиржамса.

 

21.Нурсын аграмба, Хужар.

 

22.Данзанай Жымбэ.

 

23.Япаани Самбуу, шошоолог, Санага.

 

24.Доржын Гэндэн, Борто.

 

25.Доржын Гүнзэн, Утата.

 

26.Жаншаб (Занжаб), Ёнгорбой.

 

27.Жамса, Ёнгорбой.

 

28.Яахай Данзан, Утата.

 

29.Тарбын Данзан Жымбэ, Далахай.

 

Дасанай ехэ хуралнуудта арба гаран аграмбанар, жараад габжанар хабаададагhэн.

 

Санагын дасанай номой библиотека.

 

Дасанай номуудые хадагалха номой дуган баригдаhан: «Номой дуган багахан (8×8 гэр), дасангай маягаар баригдаhан, дээрээ ганжартай, гансаүүдэтэй, дээгүүрээ багахан үргэлжэ хаалгатай сонхонуудтай, досоогоо багахан зуухатай гэр байгаа. Табан дабхар тагуудта элдэбын номууд залатай hэн. Тэдэниие бэдэржэ зобохогүйн тула, ном бүгэдэ түрэл түрэлөөрөө табигдаhан дансатай байдаг. Тэндэнь номой эзэн (библиотекарь) байдаг байгаа». (История Санагинского дацана. Р.Д. Зундуев). Санагын дасанай номой сан ехэ баян, бүхы ехэ хурал мүргэлнүүдтэ айладагдаха номууд хүсэд hэн. Номой барнууд бии hэн, эдэниие хэрэглэжэ номуудай тоое (экземплярые) олон болгохо шадалтай байгаа. Дасанда шэнэ номуудые бүтээхэ шадалтай Генин Дарма гэбшэ байhым. Yнэтэй сэнтэй Ганжуур, Данжуурай ботинууд бултадаа байгаа. Эдэ олон мянган түгэд номуудые мүргэлшэд, hүзэгтэйшүүл холо Хитад, Монгол, Непал, Баруун Жуу ошожо ерэхэдээ, дасанда асаржа үргэдэг байгаа. Монгол хэлэн дээрэ Ганжуур, Юм байhан.

 

Хубисхалай хатуу шэрүүн үедэ Бурхан шажанай суртаал коммунис партиин суртаалтай нэгэшье таарахагүй байгаа. Лалын, Христосой, Будын шажанай ехэ нүлөөүгы хээгүй болбол арад зон коммунис партиин үзэл суртаал тээшэ хэзээшье орохогүйhэн. 1930-аад оноор гүрэн түрын зүгhөө Россин Лалын, Христосой, Будын шажанай тала баригшадта хэмжүүргүй ехэ хохидол орожо захалаа. В.И. Ленинэй хэлэhэн «Религия опиум для народа» гэhэн лозунг бодото дээрээ бэелүүлэгдэжэ эхилээ. Бүхы мүргэл соо гурбан ехэ шажанайhүзэгшэдэй мүргэжэ, шүтэжэ байhан мечеть, ород hүмэнүүд, дасангууд хууhандаргагдажа, шулуун барилгатайниинь тэhэлэгдэжэ, дээрмэлэгдэжэ hалаа. Энэ муухай үйлэ хэрэг манай дасаниие тойрожо гараагүй. 1936 оной майн 17 Буряад-Монгол АССР-эй ЦМК-ай Президиумай зүблөөн дээрэ Санагын дасан хааха тухай шиидхэбэри абтаа. Ехэ Согшин дасан тэhэлэгдээ, бэшэ дасан дугангууд хуу hандаргагдаа, олон мянган алтаар шараhан, зэд гууляар, бороор, модоор, мрамор дээрэhиилэгдэhэн (бурха бүтээхэеэ Зоhото голой сагаан мрамор хэрэглэгшэ байгаа), бүд дээрэ зураhан бурхад хуу талаар тараагдаа.

 

Эдэ олон мянган бурхануудай дүрэнүүд хэдэн мянган жэл соо үеhөө үедэ дамжуулагдажа, Энэдхэг, Непал, Бирма, Түгэд, Монгол туургата арадуудай уран гартанай алтан орой боложо ябаhан байна. Манай нютагай уран гартан бурха бүтөөхэдөө өөрын онсо маяг шарай оруулдаг байгаа ёhотой. Иимэ ехэ уран баялиг сэгнэгдэнгүй шорой тооhон соо хаяжа үгы болоhониинь ямар харамтай гээшэб.

 

Баhа будын шажанай ухаан бодолой,hургаалай (шойрын, зурхайн, гүрэмэй, дүрим заабаринуудай), Буда багшын хэлэhэн үгын тайлбаринуудай, түгэд эмнэлгын хэлэн олон мянган бурханай номууд хуу сасагдаа, шатаагдаа, хии агаарта хиидээ.

 

Лама санаартан хашалга, мүрдэлгэдэ орожо, түрмэ сылкээр тараагдаа.

 

Сылкэ, түрмэ, хашалганай хатуу шэрүүниие дабажа ерэhэн Санага Булагай дасанай ламанар:

 

1.Дамшаагай Цырэн-Доржо аграмба.

 

2.Жүдбын Жамсаран аграмба.

 

3.Гармын Доржолой габжа.

 

4.Дулмын Шираб габжа, Шара-Азарга.

 

5.Шара hамганай Шоймпол гэбшэ.

 

6.Забитай лама, Далахай.

 

7.Гончиг гэбшэ, Хужар.

 

8.Пулдуу Лубсанай Содбо, Утата.

 

9.Бичиханов Пётр.

 

10.Уржанов Даша-Даба.

 

11.Гомбоев Лупсанжаб, гэбшэ.

 

12.Шүлтэм габжа, Мэлэ.

 

13.Унтанов Даба.

 

Нютагтаа бусажа ерэhэн ламанар сагай хэды хүндэ байбашье, арад зондо шадал зэргээрээ туhалжа, hанаа сэдьхэлыень сагааруулжа, хии морииень үргэжэ, орон нютагаа даажаhуугаа. Эдэ ламбагайнарай нэрэнүүдынь арад зоной дунда мүнхэрэнхэй.

 

Санагын дасанда эрдэм ном үзэжэ, гэбшэ гараагуй хубарагууд арад зондо шадаха зэргээрээ туhа хүргэжэ, хэрэгыень бүтээжэ үгэдэг бэлэй. Эдэ хүдөөламанарай аша габьяаниинь хэмжүүргүй ехэ: Аюшеев Жамса – дасанай дуганшан, Доноев Ойдоб, Сосоров Жамса – абга ламаниинь Нимбуу hаарамба, Доржиев Жамса(Далахай), Шойнжон таабай (Ёнгорбой), Дымпилов Монгол, Очиров Санжа, Никифоров Очир (Шара-Азарга), Бальжуров Ринчин, Бандеев Буда.

 

1980-аад онуудайhүүлээр, 1990 оной эхеэр сагай эрьесын хубилхада шажан түрэ hөөргөө эрьежэ, дасан дугангууд шэнээр бодхоогдожо, арадаймнай шүтэжэ, мүргэжэ байhан Будын шажан манай ажамидаралда өөрынгөөhуури эзэлжэ эхилхэдээ, нютаг бүхэндэhүзэгшэдэй бүлгэмүүд бии боложо, дасан дугангуудыеhэргээхэ ажал ехэ түргэдөө бэлэй. Санага нютагта Зундуев Ринчин Дулмаевич ехэ эдэбхи гаргажа, олон ноёд hайдта орожо, дасан бариха үнэмшэлгэ абаhан юм. Энэ хүн эсэн сусангүй бүхы аймагай тосхонуудаар ябажа, дасанай барилгада хандиб суглуулhан. Дасанай барилгада аймагай ноёд байhан Семёнов Бато Цырендодокович, Порхоев Владимир Дашеевич хоёр ехэ туhа хүргэhэн, бүхы аймагай зон туhа хайра хүргөө.

 

Нютагай зоной хүсөөр Санагада модон дасан 1991 ондо баригдажа, тэрэ жэлэй августын 18 арамнайлагдаа. Арамнай үнгэргэлгэдэ Буряадай хамба лама Мүнхэ Цыбиков, Ивалгын дасанай ламанар, Монголой Зүүн хүреэ Дашачойлин хиидын Сухбаагдын Дымбрыл, Лубсандоржын Галбабадраа, Нимын Дашцырэн, Санагын дасанай үбгэн ламанар Бичиханов Лубсан-Нима, Шарапов Лубсан, Доржиев Жамса, Дымпилов Монгол, Зундуев Ринчин, залуу ламанар Уржанов Андрей, Бандеев Буда, Джампа Монлам хабаадалсаа. Ехэ найрта олон зон суглараа. Түрүүшын шэрээтээр Зундуев Ринчин Дулмаевич hунгагдаа. Санагын дасаниие hэргээн бодхооhон Ринчин Дулмаевичай үүргэ агууехэ, нэрэ солонь арадай дунда мартагдашагүй.

 

1993 ондо Санагын дасанай шэрээтээр Джампа Монлам hунгагдаа. Дасанай хүгжэлтэдэ бэрхэ багша, ударидагша байhанаа харуулаа. Олон ламанар ургажа гараа, дасанда үнгэргэгдэhэн бүхы хурал мүргэлнүүд ёhо заншалаараа хурагдана. Дасанда шэнээр олон Бурхад бүтээгдээ, дасан, дуган соо заhабарилгын (евроремонт) ажал хэгдээ. Ламанарай гэр байра болбосон түхэлтэй болоо. Гурбан хубарагууд Энэдхэг орондо hуралсалаа үргэлжэлүүлжэ байна. Бүхы Буряад орон соо эгээл томо Дуйнхор бурханай субарга баригдажа арамнайлагдаа. Монгол оронhоо хурал мүргэлдэ хэрэглэгшэ хоморой номой сударнууд залагдаа, тэрэ тоодо Ганжуур, Данжуурай бүхы ботинууд. 2008 ондо шэрээтээр Далахайн Дагба лама томилогдоо Шэнэ шэрээтэ Дагба ламбагаймнай дасан дугангаа hэргээжэ, олон хубарагуудые Будын шажанай гүн ухаанда hургаха хүсэлтэй, Санага Булагай «Даша Пүнсэглинг» хиидэй нэрэ солые бүхы Буряад соо суурхуулхань болтогой. Бүхы Санагын дасанайhүзэгшэд ниигүүлэсхы сэдьхэл гаргажа, Гурбан эрдэнидээ мүргэжэ шүтэжэ ябая.

 

Аюша Жапович Доноев -

 

дууша-поэт, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ,

 

Буряад Республикын габьяата багша

 

(1933 - 1998)

 

Би, Доноев Аюша Жапович, 1933 оной сагаан тахяа жэлэй зунай һүүл һарын шэнын гурбанда (ород стилеэр августын 8-да) Захааминай аймагай Санага һууринай баруун тала болохо Сиинтэ гэдэг газарта дунда шадалтай айлай һүүлшын одхон 4-дэхи үхибүүн боложо түрэһэн хүм.

 

Эжы Жигмит Очировна, аба Жаб гэдэгүүд айл зон соогоо ажалша бэрхээрээ суутай байһан. Эжымни аманда орохоһоом хойшо элдэб һонин юумэ хөөрэжэ, түрэл арадайнгаа түүхэ домогто дурлуулһан, өөрөө һайхан хоолойтой дээрэһээн урданай ёохорой, сэгээ дуунуудые арһаа элдэжэ һуухадаа гү, али бухала хэжэ ябахадаа дуулахадань һонирходог, шагнадаг бэлэйб.

 

Нютагайнгаа долоон жэлэй һургуули 1951ондо дүүргээд, Хяагтын багшанарай училищиин хоёр курс дүүргээд, тэндэхи соёл гэгээрэлэй училищида орожо, тэрэнээ 1955 ондо дүүргээд, нютагайнгаа клубые даагшаар жэл ажаллаад, Улаан-Үдын багшанарай институдта һураад, тэрэнээ 1961ондо дүүргэжэ, түрэл һургуулидаа арбан табан жэл ажаллаад, районойнгоо һургуулинуудта хүдэлһэн хүмби. Һүүлэй табан жэлдэ Шара-Азаргын дунда һургуулида буряад хэлэнэй багшаар хүдэлнэб. Бүхы хүдэлхэ үедөө классһаа гадуур ажалда гол анхаралаа хандуулһан байхаб, тэрэнэй гэршэ боложо, буряад литературын олимпиадануудта республика дотороо шабинарни таба дахин түрүү һуури эзэлһэн байгша.

 

Мүн хизаар орондоо хүүгэдые дурлуулха зорилготойгоор һарьдаг уулаар махажа, Зэдэ голой эхеэр, тэрэнэй һалаанууд болохо Оронгодой, Тудхалта, Хохюурта голнуудые зубшажа нилээд зайгдаа. Хохюурта голой һаба сооһоо мүнгэн зүүдхэлдэ һуулгадаг молор эрдэни, ородоор нефрит гэдэг, шарабтар ногоон тон хату шулуу 1962 оной июнь һара соо олоо бэлэйбди.Манай аяншалгын замаар,манһаа зүбшөөл абажа, Эрхүүгэй политехническэ институудай багша Иван Ляхов ошожо үзөөд, геологуудые асаржа шэнжэлгэ хэһэн намтартай. Минии ударидажа ябаһан аяншад үшөө 2-3 шэнэ шулуунуудые нээһэн түүхэтэй, хизаар оронойнгоо түүхые һонирхон үзэжэ байдаг, мүн шүлэг, рассказуудые бэшэгшэшье һурагшад олон. Өөрөө үхибүүдтэ шүлэгүүдые, дуунуудые бэшэжэ туршаһан хүм даа.

 

Аюша Доноев

 

1989 оной март һара