Лубсан Цыреновичэй үеэлэ Нохоров Радна Дампиловичай уран бүтээлнүүд республикын болон бүхэ союзнаhаа гадна улас хоорондын выставкэ-харалгануудта табигдажа, дэлхэйн олоной анхарал хандуулhан байна.

…Дархан солотой байhан -

алташа, мʏнгэшэ,

Дабажа ерээл бэлигынь

зуун жэлнуудые hэтэ…

Манай нютагhаа баруун хойшоо, Зэдэ голой эхиндэ – Уран Дʏшэ гэжэ үзэсхэлэн hайхан уула байдаг юм. Арбан долоодохи зуун жэлдэ монгол угсаатан хоорондоо ехээр дайлалдажа (энэнь Һайн хаанай hамаргаан, Бошогто хаанай буhалгаан гэжэ түүхэдэ оронхой), энэ хемороонhоо олон угай зонууд тэрьелжэ, наашаа гараhан байгаа. Утынгаа замда энэ hайхан уулые хаража, байгаалиин байгуулhан үзэсхэлэнгые гайхажа, Уран Дʏшэ гэжэ нэрлэhэн байна. Баруун тээhээнь харахада энэ ууламнай эгээл уруугаа хараhан дүшэ шэнги байжа, энэ уран гое нэрэнь шэнгэжэ, ганса Санагыншье зоной бэшэ, бʏхы Захааминаархинай омогорхол болоо. Захаамин тухай бэшэhэн лэ поэдүүд Уран Дүшые дурдангүй гарадаггүй. Манай хүрьгэн, ирагуу найруулагша Дондог Улзытуев шүлэгэй уранаар магтаhан байна:

…Буурал хангай Захаамин,

Булгата Уран Дүшэ…

Мэлс Самбуевнай «Уран Дүшэ ууламни» гэжэ нютаг нугаяа, ажалша бэрхэ зоноо болон уран гартанаа магтан түрээhэн шүлээгүүдэй баглаа найруулаа hэн.

Уран Дүшэ тухай домогууд зоной дунда ехээр дэлгэрэнхэй. Тэдэ домогуудай нэгэниинь иимэ байна. Байгша зуун жэлэй эхеэр XIX зуун жэлэй хуушаар энэ ууламнай хүнхинэжэ, ехээр абяа гарадаг байгаа. Тэрэ абяаниинь hарын юhэнүүдээр (9-19-29) соностон дуулдадаг hэн. Тэрээгүүр дүтэ агнаhан зон нэгэнтэ бэшэ хүнхинэжэ байхыень дуулаhан байха. Тиигэжэл энэ гоё hайхан домог бии болоо. Арба арбан хоногтоо тэнгэриин ерэн юhэн бурхад дархашуулаа дахуулжа,

…Хамаг олон амитанда

Дарханай эрдэм үгэнхэй,

Хаан дархан ноен баабай,

Хара Маха тэнгэри…

огторгойhоон заларан буужа, уран дархаяа хэдэг. Энэ үедэнь бурхадай уур хиилэнсэгhээ айжа, уулада дүтэ наашашье ошодоггүй байгаа.

1962 ондо Санагын дунда hургуулиин hурагшад буряад хэлэ, бэшэй багша Аюша Жапович Доноевой хүтэлбэри доро Уран Дүшэ уулаяа шэнжэлэн үзэхэеэ аяншалгада гараhан байна. Тэдэнэр хадын хойто талада нэгэ ехэ гүнзэгы нүхэ хаража, тэhэрhэн вулканай кратер гэжэ ойлгон, уулын абяа гаража хүнхинэхэеэ болиhон ушарые энээгээр тайлбарилаа.

Эдир аяншадай газаршанаар суута ангуушан Дамбуу Жамсараев ябалсаhан юм. Аюша Доноев эрхим газаршандаа зорюулжа «Хас эрдэни» гэжэ шүлэг найруулаа hэн. Энэл ябахадаа hурагшаднай хас эрдэни (нефрит) олоо hэн:

…Харьяа хүйтэн Хохюурта

Хас эрдэни шулуугаа

Харамнангүй барюулаа…

Хойшодоо олон тоото экспедицинүүд энэ уулада хүрэжэ hайн зугаатай, hайхан хɵɵрɵɵтэй ерэжэ, хоншууханаар анхилан хангалтаhан элдэбын арса, саган дали, ая, hангизай гэхэ мэтэ хододоо гоеор ногооржо байдаг, эмэй зайда ородог, бүхы юумэеэ утажа арюудхадаг ургамалнуудые асардаг.

Санагын hургуулиин хизаар ороноо шэнжэлдэг, уран зохеолой кружок «Уран Дүшэ» гэжэ нэрэ зүүжэ абаба. Аймагаймнай «Ажалай туг» hониной уран зохеолой хуудаhан «Уран Дүшэ» гаршагтайгаар гарадаг болоо.

1982 оной намар манай аймагта «Мосфильм» киностудиин кино буулгагшад ерэжэ, нютагаймнай шэмэгтэ hайхан байгаалиие, Уран Дүшэ улыемнай уран гоеор буулгажа «Серебряный век Бурятии» гэжэ кинодо харуулжа, бүхы орон дотороо мэдээжэ болгоо hэн. Иимэ үзэсхэлэн гое

…Уранхан Дүшэ эхитэй

Уужамхан манай Санага

нютагтал уран нарин дархашуул байгаагүй hаа, ондоо хаана байхаб даа. Гожоголоо Лубсан, Долгор Логинова, Бадмаевууд, Нохоровууд… Буряадhаань гадна, бүхы орон дотороо суурхаhан эдэ дархашуулай уран гое бүтээлнүүдээр хэн hонирхогүйб даа.

Дарханай шадабари уг залгаламжалан дамжуулагдадаг гэжэ мэдээжэ, Дархан уг дээрэhээнь табилгатай, шанга угынь бɵɵгээшье угhаа дээшэ гэгдэдэг.

Абараантан…

Шошоолог яhанай Онгореон элинсэг таабайн табадахи хүбүүн Хазанай уг ехэл шанга байhан: ехэ заарин Ямпил бɵɵ, Санагын үзүүр баян Зандайн Лыксэг, Баатар-Хаанай аяга баригша Пээтэрхэ (Будажап), Санагын дасан шэнээр бодхооhон шэрээтэ Ринчин Дулмаевич болон суута дархашуулай Абараантанай уг эндэhээл эхитэй.

Буряад ороной суута дархашуулай нэгэн байhан Лубсан Цыренович Нохоров тухай хɵɵрɵɵгɵɵ дэлгэе. Энэ дарханай hураг суунь дайнай урдахи жэлнүүдтэ мэдээжэ болоhон байгаа. Энээндэнь Дампил абгань ехэ нүлɵɵ үзүүлhэн, туhалhан юм. Эхэнэрнүүдэй зүүбшэ: даруулга, шэгэлбэри, туйба, хонтуул, боолто, даруулгын hиихэ, шэхэнэй hиихэ, хоолойн бурханай гуу, энгэрэй hахюуhанай гуу, hабхаг-hанжуурга, бэhэлиг, бугаагуудые бултыень хүсээжэ бүтээхэдээ, онсо ɵɵрынь бэлиг шадабариие харуулжа шадаа. Уран бэлигэйнь түлэг хүгжэжэ байхада дайн захалжа, Лубсан Цыренович Эхэ ороноо хамгаалхаяа мордоо. Золтой заяатай уран хүбүүмнай үбсүүндээ дайшалхы орден, зургаан медаль толоруулhаар түрэл нютагтаа бусажа ерээл даа. Фронтдо гартаа ехээр шархатаhаншье hаа, аргынь оложо уран дархаяа үргэлжэлүүлээ. Үш ɵɵ дайн дундуур окоп соогоо hуухадаа, хайшан гэжэ угалза хээнүүдээ улам гое болгохоб гэжэ hанадаг бодолоо бэелүүлжэ эхилбэ. Тиихэдээ бэлиг шадабарияа хүбүүдтээ дамжуулха гэбэ. Ехэ хүбүүн Даша-Доржо одхон Зэгбэ хоерынь эсэгынгээ уран аргые дагажа, бэрхэ дархашуул болоо. Даша-Доржын долоон хүбүүд ажалда бэрхэ, урин нарин, эрхыдэй эмтэй, долеобортоо домтой байжа, угаа уhанда хаяагүй. Бэлигтэ хүбүүниинь Уран зураашадай гэшүүн боложо, бэлиг түгэлдэр уран дархан байhанаа харуулаа. Зэгбын Толя хүбүүн баhал уран болохоор найдуулна.

Лубсан Цыреновичэй үеэлэ Нохоров Радна Дампиловичай уран бүтээлнүүд республикын болон бүхэ союзнаhаа гадна улас хоорондын выставкэ-харалгануудта табигдажа, дэлхэйн олоной анхарал хандуулhан байна.

МОСКВА: 1940 он. Буряадай искусство болон литературын түрүүшын декадын выставкэ дээрэ суута Бадмаев Дымбрэн Садаевич, Логинова Долгор Доржиевна хоерой уран нарин бүтээлнүүд бултанай анхарал татажа, эрхим hайн дэмжэлгэдэ хүртэжэ, хоер урашуул хоердохи декадын эхилтэр Улаан-Үдэ ниислэл хотодоо Уран зураашадай холбооной гэшүүдтэй хамта шэнэ уран бүтээлнүүдые зохеон бүтээжэ, хоердохи декада дээрэ (1959 он) нэрэеэ нэрлүүлжэ, солоео дуудуулаа.

Дымбрэн Садаевич (нютаг соогоо Абаанай дархан гэжэ алдаршанхай) тэрэл ниислэл хотодо байхадаа республикын айлшадта, уласаймнай тэрэ үеынь «вождьнорто» дурасхаалта бэлэгүүдые, үэтэ уран эдлэлнүүдые, урлан гоеоhон бэлэгэй hэлмэ, ташуур буунуудые болон олон ондоо уран гое Буряад ороноо суурхуулhан бүтээлнүүдые урлаа. Абаанай дархан гансал алта мүнгɵɵр урлаад, эрдэниин зүйлнүүдые hуулгаад байгаагүй. Зондоо туhатай эрхим бэрхэ хара дархан байhан юм. Һүхэ hүүшэhээ эхилээд хайша хүрэтэр хуу дархалаад, үшɵɵ трактор, машинын эбдэрhэн зүйлнүүдые бүтээжэрхидэг байгаа.

Мү баhа Абаанай дархан модооршье юумэ хэхэдээ эрхим бэрхэ байгаа. Энэншье гайхалтай бэшэ: Сада баабайнь модошо уран дархан байгаа ха юм. Абаанайн баабайн хэhэн бэлмэр, абдар, hуулга мүнɵɵшье болотор хэрэглэжэ ябаhанаа Хадаева Буда тɵɵбии хɵɵрэхэдɵɵ, аша гушадамнишье хүрэхэ даа гэжэ омогорхоно. Иимэл hайнаар, бүхɵɵр, олон үеынь хүнүүдтэ хүрэхɵɵр, бүхы шадабарияа гаргажа бүтээдэг байгаа, hанал сэдьхэлээ бүхыдэнь зорюулдаг байгаал даа. Санагын дархашуул:

Уран гартан тухайгаа

Улад зоной урда тээ

Уян дуугаа татаха

Угаа дурам хүрэнхэй…

Долгор Логиновагай эсэгэнь, Доржын Лубсан, мэдээжэ дархан байhан юм. Нютаг соогоо Гожоголоо Лубсан гэжэ суурханхай. Баабайнгаа ехэ бэлиг, уран шадабариие гүйсэдɵɵр абажа түрэhэн Долгор Доржиевна бага наhанhаань уран нарин урлалгада ехэ hонирхол түрэжэ, дархалжа hууhан баабайгаа хара хараhаар ɵɵрɵɵ дархалдаг болоhон юм.

…Ээм дээрээ эдитэй,

Эрхы дээрээ шэдитэй

Эхэнэрэй дээрэ Долгорой

Эрдэм бэлиг дэлгэрээ…

- гэжэ hайн hайхан шүлэгэй мүрнүүдээр дархан Долгорые Дондог Улзытуев магтан дуулаа.

Теэд Долгор Доржиевнамнай гансал дархалха уран бэлигээрээ суурхаа бэшэ, үшɵɵ үбшэнтэниие эмшэлхэ онсо ɵɵрын баряаша табисууртай юм hэн. Хүл, гараа хухарhан, булгалhан, яhа уhаа тамдалhан хүнүүдые эмнэжэ, зобожо, тулижа ябаhан зониие эдэгээдэг hэн. Ямаршье мэргэжэл ехэтэй эмшэ врач хүнhээ дутуугүйгɵɵр хүэй бэе махабадай байгуулга, шэнжыень Долгор Доржиевна hайнаар мэдэхынгээ хажуугаар хайшан гэжэ эмнэхыень мэдэдэг, урагшатай бүтээсэтэйгээр аргалдаг байhаараа бүри ехэ хүндэтэй болоhон юм:

…Уг залгаhан баряашадай

Удамаршан Долгор – эзы

Улад зоной элүүр энхые

Удаан саг соо сахин ябаа…

Мүнɵɵ хамбын хүреэн болоод байhан Ивалгын дасанай ганжар, хорло, буга hогоон, толинуудта Мархаев Доржо (Замууха дархан) алта шаралсаhан юм. Энэ дарханай бүтээhэн уран зүйлнүүд мүнɵɵ юрэн олдоногүй, хара буумаар.

Гушаад оной hүрɵɵтэ сагта туугдан ошожо наhа бараhан Шагдуров Ошорой (Шүүшхэ дархан) ган буладаар бүтээжэ, эшыень, гэрыень уран наринаар мүнгɵɵр hиилэhэн хутага аза талаан боложо, Сампиловай нэрэмжэтэ музейдэ хадагалагдажа байна. Энэ уран бүтээлынь баhал уран дархан боложо ябаhан зээ хүбүүниинь Солбон Шагдуров уяран байжа хараhанаа хɵɵрɵɵ hэн.

Алташа, мүнгэшэ, түмэршэ уран гартанhаа алдар солоороо модошо дархад дутаагүй юм даа.

Тэртэ яhанай Нимгэнhээ тараhан Банзархаантанай уг модошо дархадаараа сууда гаранхай. Морин эрдэнидээ тохожо ябаха эмээл гансал hайхан, гое байха бэшэ, харин мориной нюрганда тааруу, холгоохогүй байха зэргэтэй байгаа. Энэ талаар Маhаае Данзан ехэ мэдээжэ болоhон байгаа. Хаа яанаhаа зон ерэжэ эмээл хүүлэдэг байhан юм. Уран Дамбиин нэгэшье мондогор хадааhа хэрэглэнгүй 1870 ондо бариhан найман ханатай ехэ гэртэ Санагын музей уряанай байра байдал харуулhан таhаг түхеэрэгдэнхэй. Һорhон Жамсын няаhан хоер хабтагай нэгэшье илгардаггүй, харин нэгэ бүхэли модон шэнгеэр харагдадаг, бэрэ нэгэшье ɵɵ-мɵɵгүй байгаал даа. Мүнɵɵ тиигэжэ модо холбохо шадабаритай нэгэл дархан байна – Ардаев Гармажаб Бадархаевич.

…Дабажа ерээл бэлигынь

зуун жэлнүүдые hэтэ…

- гэжэ Д. Улзытуев тон зүбɵɵр тэмдэглээл даа: мүнɵɵ үедэ уран гартай дархан залуушуул олошоронхой. Энэ Викулий Шагдурович Хадаевай үүргэ юм.

Викулий Шагдурович 19 наhатайhаань Санагын дунда hургуулида 30-аад шахуу жэл соо багшалаа, hургуулиин дэргэдэ хизаар ороноо шэнжэлхэ музей бии болгохо гэжэ ехэ оролдолго гаргаа. Эрхим бэрхээр хүдэлжэ ябахадаа «Арадай гэгээрэлэй отличник» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ, медаль хайрада хүртэhэн байна.

1979 онhоо нютагтаа ехэ музей түхеэржэ, хүүгэдые гар урлалда hургажа эхилээ hэн. 16 шабинарынь (түрүүшын бүлэг) Викулий Шагдуровичиин hургуули эрхимээр түгэсхэжэ, уран гартан боложо гараhан юм: Шагдуров Солбон, Шагдуров Валерий, Жалсанов Баатар гэгшэд Улаан-Үдын дурасхаалта бэлэгүүдые бүтээдэг заводто амжалтатай хүдэлжэ байнад.

Ургажа ябаhан үетэндэ hайхан гэдэг юун бэ гэжэ ойлгуулха, түрэл арадайнгаа соел болбосоролтой, уран нарин искусствотой тон дүтɵɵр танилсуулха, энэ сэгнэшэгүй ехэ арадай баялигые гамнаха, арьбадхаха, түрэл нютагаа нэрлүүлхэ, солынь дуудуулха гэжэ эдиршүүлэймнай ойлгожо, зүрхэ сэдьхэлээрээ мэдэрhэниинь юугээр сэнтэйб даа!