Буурал хангай Захааминаа Булгата Уран Дүшэеэ Булган тэршээ зүрхэнɵɵ Буураагүйхэн байхадаа Магтаагʏйдэм аргам үгы.

Буурал хангай Захааминаа Булгата Уран Дүшэеэ Булган тэршээ зүрхэнɵɵ Буураагүйхэн байхадаа Магтаагʏйдэм аргам үгы. Нээрээшье, бидэ монгол угсаата зонуудай нэгэн хадаа, урда сагһаа hуужа байhан, тахижа байhан нютагтаа, хагданай hайханиие шэлэн, ногооной шэмэтэйе бэдэрэн, намар сагта- намаржаандаа, зунай сагта - зуhаландаа, ʏбэлэй сагта - ʏбэлжɵɵндɵɵ адуу малаа таргалуулан, аарса бозоо хуряан, ээзгэй аарюулаа хатаан, айраг тарагаа эдьхэн нэрэжэ, ʏрмэ тоhоо арьбадхан шарлуулжа, амар жаргалаа эдлэн, хээрын тала ууда гэжэ эмээлээ дэрлэн тохомоо дэбдижэ, тʏрэhэн тоонтом эндэ гэжэ зугаалан, омоглон, найрлан, наhаяа арбан хоер жэлээр тоолон, ʏри хʏʏгэдээ ʏʏбэйлэн дуулажа, ʏбгэд хүгшэдɵɵ хʏндэлэн баясуулжа, ʏрмэ хуруудаа, зɵɵхэй, сайгаа шанан, хурга гадартай хабирга, пүүд болохо хониной hʏʏл табин, ашанар гушанартаа таалуулан, "хоймортоо хаан, хотондоо эзэн" боложо hуунабди. 1999 оной зунай дунда һарын дулаанай үедэ аймагай уран зохеолшодой «Уран Дүшэ» бүлгэмэйхид урайн сагһаа суутай УРАН ДҮШЭ ууладаа һүгэдэн мүргэхэеэ, хүсэ шадалаа улам хүгжөөхэеэ аяншалгада гараа һэн.

Тэдэнэртэй хамта бидэ, залуу айл - Гапилов Романтанайхи, үмсынгөө унаагаар ошолсоо бэлэйбди. Газаршанаар Санага нютагаймнай ажалша бэрхэ, зондоо хүндэтэй, ой тайгаяа һайн мэдэдэг Будаев Шагдаржап Ринчинович ябаа һэн. Энэ аяншалга тухайгаа «Уран Дүшэ» нэгэдэлэй гэшүүн, аймагай сониной сурбалжалагша Николай Соктоев ««Уран Дүшын» гэшүүд Уран Дүшэ дээрэ» гэһэн гаршагтайгаар зохеоһон шүлэг дурадхаха дуран хүрэнэ: Хʏрьhэтэ дэлхэй дээрэ Түрүүшын дабаан дабагдажа, Хүн тʏрэлтэнэй эрилтэ Түрүүшын үдэр үнгэрбэ. Яаха аргагʏй ехэ Хоердохи дабаан дүтэлжэ, Ябажа гаталагты сэхэ: Харанхы болохонь үзэгдэбэ. Орон нютагай байгаали, Хүлэг мориной hайханиие Оеоргүй гунзэгы Байгал, Холын харгыда мэдэдэг.

Уг гарбалай үндэhэ, Хэдышье hайн жолоошон Уужам Буряадай түүхэ. Харгын шабарта зоогдодог. Энэ наhан соогоо Дүрбэн холисоотой машина Элдэбын юумэ үзэхэ, Дүлэ хаян зүдхэбэшье, Эхэ эсэгын заабари Гүнзэгы шабарта зоогдожо Эсэшэгүй сахижа ябаха, Гэдэhэн дээрээ хэбтэшэбэ. Нангин энэ заншал Шагдаржап манай жолоошон Нэгэшье hаа Уран Дүшэдэ Шадал соогоо боложо, Ошожо ерэхэ hанаатай, Шэнэhэндэ машинаа уяжа, Олон хүбүүд, басагадтай Шэрүүлжэ ѳѳртэнь гаргаба. Υндэр наhатай ахатанда Ѳѳрѳѳ бэеэ шэрэдэг Υдэрэй hайханиие харуулжа, Одоол жэгтэй машина. Υргэн Санага нютагта Халташье уйдажа hуудаггуй Υни удаан байлтагүй, Хүхюун зантай Таиса. Машинын hайханиие шэлэжэ, Аха захатаншье байлтагүй Мэндэ hайн мордобобди. Анекдот зугаа дэлгэжэ, Баруун зүг барижа, Эльгээ тэбэрин байжа Баяртай хүхюутэй гарабабди. Энеэлдэжэ булта хүхибэ. Олоной ябаhан газарта Харин Викули таабай Олон зугаатай гэжэ, Хуhан лимбэеэ гаргажа, Ямаршьегүй ябаhан машина Шэнэhэн лимбэтэй нүхэрѳѳ Ямбархажа юундэшьеб эхилбэ. Шэмхэн шэмхэн наадаба. Хоершье модо ябангүй Мэлэhээ ерэhэн Нимаевич Хойто мѳѳрэнь хооhорбо.

Миинтэ бэеэ абтабагүй. Холошье балай ошонгүй Ѳѳрынгѳѳ лимбын аялгаар Хоердохинь hуларба. Ѳѳрынь шэмхээд абаба. Буянтай бурхантай байhандаа Зунай hайхан сагта Балай удаан байлтагүй, Зугаалжа hууха аятай. Удаан нобшоржо ябангүй Харин хүрэхэ газартаа Утаата нютаг хүрэбэбди. Хүрэхэ хэрэгтэй. Аха заха болохо Урагшаа ябаха hанаатай Александр ахатаниие абажа, Улад зоноо тоолоhомнай, Түргэн харгыдаа орожо, Хамта ябаһан Алексеймнай Тэрэл замдаа гарабабди. Харагдабагүй хажуудамнай. Арба гаран хүнүүд Тойроод хаража үзэбэбди, Арбаад модо гаталжа, Тиибэшье оложо ядабабди. Холо ошожо үрдингүй, Хамта ябаhан нүхэрѳѳ Хамта ябаhан нүхэрэйнгѳѳ Хаяад ябахагүй байhандаа, Түрэhэн үдэрые тэмдэглэхээ Υүр сайтар тэндээ Тэрэ дороо хэлсэжэ, Υлэхэ гэжэ шиидээд, Түрүүшын дабаан доро Хэбтэhэн модоной дэргэдэ Түрүүшын сэржэм үргэжэ, Хуурай мушэр суглуулжа, Хада уулын эзэдтэ, Һүниин харанхыда Хангай hайхан байгаалида Һүтэй сайгаа шанажа, Халуун мэндэеэ хүргэжэ, Хатуу харые гаргажа, Хада ѳѳдэ абирбабди. Хѳѳрэлдэжэ хонобобди. Зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэмэ Наранай гарахын урда Зунай hайхан байгаали.

Норсожо садаhан таабай Хүл нюсэгэн харайма Шэнэhэн лимбын аялгаар Хүбэн зѳѳлэн ургамал лэ. Шэнэ үдэрѳѳ угтаба. Тиибэ яабашье хайратай Υгы болоhон Алексей Түймэртэ эдигдэhэн ой. Υүр сайхын багта, Олон үнгын сэсэгүүд, Бултанай гайхалда Олоороо харлаhан модонууд. Бии болобо гэнтэ. Хара hанаатай хүнэй Һүниие ото бэдэрhэн Хатуу ябадал үзэгдэнэ. Һамганиин сухалтай. Муу хүнэй ябадал Хүрьгэн хүбүүнэй ерэhэндэ Мэнэ болоод лэ харагдана. Хадам эхэ баяртай. Хүрьhэтэ энэ дэлхэйтэй Дахинаа мордожо, Хүйhѳѳрѳѳ холбогдоhон аад, Дабаагаа дабажа, Гар хүрэхэ гээшэ Хахад үдэрэй hүүлдэ Гайтай ехэ нүгэл лэ. Хүрэжэ ерэбэбди Шойбоондоо. Yшɵɵ нэгэ ʏдэр Санжай- Ханда мэгдэhэндээ Yтэр тʏргэн ʏнгэрɵɵ. Сэнгын хойноhоо hалангʏй Yгы болоhон Алексей Буга hогоон хоертол Улад зоноо хʏндэлɵɵ. Бʏдэрэн байжа гʏйлдэбэ. Тʏнхэнэй аймагhаа нэержэ, Шэдэржэ байhан бороондоо Тэнгэриин дуун сууряатана.

Шэнэhэн лимбын аялга, Урдаhаа дулаанаар hэбшээлжэ, Аяар холын hарьдагта Уран Дʏшэ руу уряална. Аялга дуугаа дэлгэбэ. Харин манай ʏбгэд Удаан маанадые барингʏй Халуун сайгаа ʏргэжэ, Улаан наран бултайжа, Хоер лимбын аялгаар Гэртээ ошогты гэhэндэл Холын замда ʏдэшэбэ. Гэрэлээ сасан мандаба. Моридой hайниие шэлэжэ, Һанажа ябаhан бодолнай Муу hанаа ашажа, Һаадгʏй hайн бʏтэhэндэнь, Муу ябадалтай нʏхэднай Дээдэ замбиин эзэдтэ Мориной hʏʏлдэ аhалдажа, Доро дохин мʏргэе. Хада уула дабажа Бэшэ нʏхэдтɵɵ хʏрэжэ Хонохо газарта дʏхэбэбди. Бʏхы hониноо хɵɵрэжэ, Хореод модо гаталжа, Эсэhэн байhанаа мэдэнгʏй Холын hарьдаг хʏрэбэбди. Энеэлдэн наадан байбабди. Yглɵɵнэй нара угтажа, Тракторой дэргэдэ ʏлэhэн Уран Дʏшэ хаража, Томоотой манай дʏрбэн Yльгэр тʏʏхэдэ ороhон Халуун мяха гаргаба. Уула ɵɵдэ абирбабди. Хатуу харашье олдобо.

Ерэн юhэн тэнгэриин Александр «Намсалмаатаяа» Ерэн юhэн дархашуулай Абаhаар маанадаа баярлуулаа. Ураа хэдэг Уран Дʏшэ, Залуу Юра хʏбʏʏмнайш Уулзахаа ерээбди шамтай. Забгʏй байгаа хэбэртэй. Хʏн тʏрэлтэнэй эрилтээр Хэшэгмаа нʏхэрɵɵ хʏлеэжэ Хурэжэ шамда ерэhэндээ, Хоног соо гансаардаhан, Халуун амар мэндэеэ Зʏhэ шарайгаа алдаhан, Хʏргэн дохин байнабди. Залуу Роман хайратай. «Уран Дʏшын» гэшʏʏд Томо бэетэй таабаймнай Уран Дʏнын дархашуулда, Тэбэрин маанадаа угтаба. Буряад лимбын аялга Хуhан лимбэеэ гаргажа Бэлэг болгон баринабди. Хʏхин хʏхин наадаба. Байгаалиин зʏгhɵɵ дархашуул Энэ ута харгыдамнай Баярай тэмдэг болгон, Эсэхэ сусахые мэдэнгʏй Долоон ʏнгын hолонго Зʏрхэ алдангʏй ябаhан Дэлгэжэ урдамнай мэдʏʏлбэ.

Залуушуул тухай хɵɵрэхэм. Харин ɵɵрынгɵɵ зʏгhɵɵ Хʏлэг мориной hʏʏлдэ Хэлэхэ байнаб ʏшɵɵ, Хойшо урагшаа шэрʏʏлhэн Уран Дʏшын орой дээрэ Байгал мэтэ арюухан Угалзатаhан иимэ ʏзэгдэл Байгалмаа манай хʏʏхэн, Хэзээ нэгэтэ дахинаа Дээдэ hургуули дʏʏргэжэ, Хʏн тʏрэлтэнэй урда Диплом абажа ерэhэндэш, Баярай тэмдэг боложо Бултанай зʏгhɵɵ шамда Бии болохогʏйл эндэ. Бʏхы hайниие ʏреэе. Уран Дʏшэ дээрэ Хʏл хʏнгэн Иваншье, Улаан хорхойдол адли Хадын зэрлиг яманшье Мэхээр гэдэг ургамал Анхаралтай hайн харабал Малтажа эдиhэнээ мартахагʏйб. Адлиханаар харайлдахал. Буужа ябатарнай гэнтэ Наhанайнгаа харгы дээрэ Баруун тээhээ ханхинаад, Нэгэшье халтирангʏй ябажа, Салир тʏмэр сохиhондол Торохо гээшые мэдэнгʏй Сахилгаан ехээр сахилжа, Таабай болохыш хʏсэе. Ерэн юhэн тэнгэриин Хʏлэг мори шадангʏй Ерэн юhэн дархашуулай Хʏʏхэнэй нэгые ургалhан, Ураа хэжэ эхилhэндэл Харахада дулаан шарайтай Уран Дʏшэ ʏдэшэбэ. Хʏхюун дорюун Юрада Ехээр ороhон бороондо Энэл зандаа ходо Ебтэ сохюулхагʏй гэжэ, Энеэжэ ябахыешни хʏсɵɵд, Майхан тээшээ булта Һайн hайхан hанаатай, Мʏлхин шахуу бууба. Хʏн болохошни болтогой. Харин залуу бʏлэ Хэшэгмаа Рома хоер, Энэ наhан соогоо Эбтэй эетэй ябажа, Yндэр наhа наhалжа, Удаан жаргал эдлэжэ Эжы абаяа хʏндэлжэ Элʏʏр энхэ hуугыт даа.

Оройдоол хэды ʏдэр соо Олон нʏхэдтэй болоhондоо, Олон нʏхэдэйнгɵɵ зʏгhɵɵ Одоол хэлэхэм юрэдɵɵ. Зугаа нааданда дуратай Зуузайхан буусаархиндаа, Зина, Сэсэгмаа, Алексейдэ Заахан хɵɵрхэн багашуулда, Yшɵɵшье олон залуушуулда Yʏрэй толоной hайханиие, Одо мʏшэдэй галтайе Оложо танда ʏгэдэг hайб. Яаба хээбэшье ʏреэлээ Яаха аргагʏй тандаа, Зуузайхан буусаархинда Зорюулха дурам хʏрэнэ. Булагтнай эхитэй байг! Булгантнай эхэтэй байг! Буусатнай hууритаяа байг! Байдалтнай хʏнгэн байг! Машинаар дʏʏрэн айлшадые Миhэрэн байжа хʏндэлhэн, Будаева Сэсэгмаа тɵɵбиидɵɵ Будаев Шагдаржап таабайдаа, Эхир хɵɵрхэн басагадта, Эдир заахан Суранзанда, Дулаахан шарайтай Юрада, «Тарзаан» бэетэй Иванда Бэшэшье олон зондо Баярай тэмдэг болгон, Ута наhа наhалжа, Удаан жаргахынь хʏсɵɵд: Уулзаhан хʏниие ундалуулжа, Хоноhон зониие хооллуулжа, Хамартаа хан гэхэ ханяадагʏй, Толгойдоо тон гэхэ ʏбшэнгʏй, Уг заншалаа сахижа, Тʏрэhэн эхэ эсэгэеэ хʏндэлжэ, Тʏрэhэн хʏʏгэдээ хʏмʏʏжʏʏлжэ Жаргажа hуухатнай болтогой!

Маанадые дахуулжа ябаhан Манай гурбан ахатанда, Хабаадагшадай зʏгhɵɵ Халуун баярые хʏргэнэб. Урдын сагай ʏльгэр hануулhан, Тэрэ сагай домог hэрюулhэн, Yбгэд хʏгшэдэй ʏреэлтэй Уран Дʏшэ, уулзабабди шамтай. Аажамханаар хүгжэжэ, аалиханаар дэбжэжэ, айл аймагаа түшэжэ, адуу малаа үдхэжэ, арын ангай элбэгтэ, халюу булганай олондо арhа торгоор хубсалан, амтата хоол, эдеэгээ амсан ажаhуухада, айл, аха дүүнэр, аша гушанар үбэлэй hүниин утада үльгэр таабарияа хэлсэн, урдын түүхэ түүхэлэн, уг удхаа дурдажа, сагай ошоходо мартагдахагүйн тулада уянгалуулан зугаалдажа, дүхэриг тойрон хатаржа, хүшэhэн бэеынгээ шэлээ гаргажа, хурса удхатай, хошон үгэтэй урда үеынгѳѳ зугаа дуунуудые үрдилдэн байжа дуулалдан, хонтуул гуугай, зүүбшэнүүдэй ханхинаhан абяан доро торгон дэгэлээ намхалзуулан, мүнгэн хутагын дарьяан доро мүр мүрѳѳрѳѳ хабиралдан ёохорложо hууял даа. Υдэр бүхэндэ үреэлэй һайханиие шагнажа, Υглѳѳ бүхэндэ наранай һайханиие хаража, Υлзы хэшэгтэй, жаргалтай, Υнэр баян, бурхантай, буянтай hуугыт даа. Шадараева Хажидма Николаевна, учитель начальных классов