Асагадай һургуулиин түүхэ
Эхэ нютагаа суурхуулнал,
Эрдэм бэлигэй гуламта

2007 ондо Асагад нютагта хоер дабхар һайхан, һаруул һургуули ашаглалда тушаагдаа.

Анхан сагһаа хойшо Буряадаймнай мэдээжэ хүнүүд А. Доржиев, Ч-Д. Юролтуев, Р. Номтоев болон бусад Асагадай дасанай һургуулида эрдэм шудалһан түүхэтэй.
 
Асагад нютагһаа 6 модоной зайда 1912 ондо Карымка гэһэн газарта Эсэгын 1812 оной дайнай 100 жэлэй ойдо зорюулагдажа, миссионерскэ һургуули байгуулагдаа. 1927 ондо энэ байшан соо Асагадай эхин һургуули нээгдээ гэһэн данса Буряад Республикын архив сооһоо олообди. Байгша ондо һургуулиингаа 85 жэлэй ойн баяр тэмдэглэхэбди. Дондитова Байлзан, Дымбрылова Цырен-Жалма, Жамсаранов Ванчин, Раднаева Дулмажаб, Нимаев Дамба, Намдыкова Жалма, Дондукова Долгор, Даржаева Долгор, Очирова Цыбан, Бадмын Шэмэд, Дугаржабай Дулмажаб, Сономдоржиев Дамба түрүүлэн дүүргэжэ гараһан байна.
 
Дамба Убугунович Нимаевай  (1921 ондо түрэһэн) хөөрэһөөр, Добо-Ёнхорһоо гарбалтай Добшон багша хуушан монгол бэшэг заагаа. Х.Намсараевтай һайн танилнууд байһан, Хэжэнгэдэ сугтаа багшалая гэжэ уридаг һэн.
 
«Манда монгол хэлэ заагаагүй, арифметикэ, ород хэлэ ехэнхидээ үзэдэг һэмди. Лата хэлэн дээрэ бэшэһэнээ тон һайнаар һананаб», - гэжэ Намдыкова Жалма Гатыповна (1924 ондо түрэһэн) һонирхолтойгоор тэрэ үе сагай үйлэнүүд тухай дурсаа бэлэй. Үнэхөөрөөшье, 1931 онһоо эхилжэ, латажууралагдаһан алфавидта оролгон болоо. Бадашкеев багша, Уланова Анна Ильинична багша, П. Тулохонов болон бусад багшанар зааһан юм. «Тэрэ сагтаа ехэ коридортой, олон таһалгатай ехэл гоё һургуули байгаа, -гэжэ хөөрөөд, А.С. Пушкинай зохёонуудые буряад хэлэн дээрэ уншадаг байһанаа дурсажа, нэгэ шүлэгэй хэһэг сээжээр уншажа үгөө:
 
Бурьяа манан соогуур
 
Бугааг һара гаража,

Хонхын абяан жэгдэхэн аад,
 
Хашартайгаар жэргэнэ.
 
Уйтай байһан тала руу

Уйлхар абяа гаргана.
 
 1937 ондо Нарин-Асагад нютагта хамтын ажалай тогтоһон ушарһаа һургуули  хоёр гэр холбожо баригдаһан байшан соо  түбхинэбэ.
 
Дансаг багша, Магсар багша Дагзама нүхэртэеэ 30 гаран оноор Асагадай багашуулда эрдэмэй харгы нээһэн намтартай. Тиигэһээр байтар Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилжэ, хархис дайсадһаа Эхэ ороноо хамгаалхаяа хоёр багшанар мордоо бэлэй. Ами наһаяа хайрлангүй эрэлхэг зоригтойгоор фашистнуудтай тэмсэжэ, Дансаг багша Магсар багша хоёр баатарай үхэлөөр унаһан байна.
 
1957 ондо һургуулиин шэнэ байшан баригдаба. Долоон жэлэй һургуулида 102 һурагшад һуралсалай жэлээ эхилээ һэн. Хуушан байшан соо һургуулиин столово болон интернат, удаань мастерской болгогдоо.1968 онһоо 1972 он болоторзүүн таладань һургуулиин байшан нэмэгдэн баригдажа, 1973 ондо дунда һургуули 1956 ондо түрэһэн үхибүүд түгэсэжэ гараа. Һургуулиин байшан Асагад нютагай зоной хүсөөр баригдаһан байна. 1998 оной декабриин 30-да һургуулидамнай цанид-хамба А. Доржиевай үндэр нэрэ олгогдоо.
 
Түхэреэн табин жэл соо һургуулимнай үүдэеэ нээжэ, Эрхирэгһээ эхилээд, Арбижал, Нохойн-Шэбэр, Добо-Ёнхор, Хотогор, Хара-Шэбэр, Ангир болон бусад нютагуудай хүүгэдые эрдэмэй харгы заажа үгөө. Асагадай һургуулида хүдэлһэн Сэмбэд багша (Шагжина С.Ш), Ешэ багша (Цыбиков Е.), Наука багша (Ринчино Н.С.), Жалма багша (Базарова Ж.Б.), Зодбоева Н.Г.), Хамаганова Н.Н., Сэбэгжаб багша (Сультимов Ц.Г.) болон олон багшанар тухай һургуулида һураһан шабинарынь һайхан баяр баясхалангаа мэдүүлнэ.
 
Һургуулида олон жэлнүүдэй хугасаа соо үрэ дүнтэйгөөр ажаллаһан Дондукова С.Г.,Гармажапова Ц.Г., Цыремпилова г.б., Дамбиева Б.Б., Раднаева Т.Ц., Игнаева А.Д., Гомбоева Ц-Х.Г., Сандакова Р.М., Очирова Ж.А., Цыбикдоржиев М.Б., Раднаева Д.Ц., Жалсанова Д.Ж., Жапова Д.Ц., Сакияева П.Ц., Цыденов Д.Б., Цыренова Н.Ю., Гармаев Д.Г., Дашиев В.Д. бусад багшанраыеһуругшадынь үнэн зүрхэнһөө хүндэлжэ ябадаг.
 
Директорнууд Ринчинов Н.Р., Зориктуев И.Б., Цыбенов Ю.Л., Нохоев А.А., Жигжитов Б.Д., Галданов Д.Д., Раднаев Б.Р., Упханов В.Г., Дондитова Д.Ц., Будаева М.Б., Ильин М.О., Баймеева Д.И., Будуев Г.Б., Понкинов С.Н. һургуулиин хүгжэлтэдэ өөрынгөө хубитаяа оруулаа.
 
Нютагай һургуули дүүргэгшэдэй дунда ужам оронойнгоо элдэб хото городуудта, нэрлэбэл, Москва, Ленинград, Казань, Новосибирск, Барнаул, Шэтэ, Владивосток, Томскдо, Монголдо, Энэдхэг оронуудта һуража гараһан хүнүүд олон. Тэдэнэр ламанар, инженернүүд, багшанар, эмшэд, хүдөө ажахын мэргэжэлтэд, юристнүүд, экономистнүүд г.м. мэргэжэлтэд боложо тодорһон.
 
Ажалдаа амжалта туйлаһан, габьяата нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, гүрэнэй шагналнуудта хүртэһэн олохон хүнүүд нютага суурхуулжа ябанад, хэд бэ гэхэдэ, Батожапов Ц-Д.Н., Цыренов З.Ю, Нимбуева Н.П., Дондуков М-Д.Ц., Дондукова Б.Ц., Эрдынеев Ж.Д., Чимитова Ж.Д., Жалсанова Г.Ц., Жапова Р-ХэШ., Нанзанова О-Х.Н., Жапова Д.Ц., Цыреторв Б.Ш., Доржиев Т.Д., Намдыков С.Д., Чимитов Б.Т., Цындыжапов Ц.С.  Молонов Ж.Ч., Хамаханова  Д.Н. – техническэ эрдэмэй кандидадууд,Жапова Д.Н-Д., Жапова Д.Ц. – филологиин эрдэмэй кандидадууд, Дондитов А.Ц. – медицинын эрдэмэй кандидат – эдэнэр манай эрдэмэй гуламтын омогорхол болоно.
 
Мүнөө һургуулиин директорээр Россиин Федерациин габьяата багша Чимитова Жалма Дармаевна олон жэлэй хугасаа соо ударидажа ябана. Мүнөө һургуулида 150 һурагшад һурана, 65 һурагшад интернадта байдаг, 27 дүй дүршэлтэй багшанар ажаллана.
 
85 жэлэй баян түүхэтэй һургуулимнай хүүгэдтэ эрдэм ном олгожо, ажабайдалай үргэн харгыда үдэшэн байһаар!