Ехэ Хамар Дабаанай шэлэнγγдэй дунда жэгтэй һайхан Удалха нютаг оршодог. Удалхын гол Хонгор уулын шэлэнγγдһээ эхиеэ абаад, Ехэ Хамар Дабаанай шэлэнγγдые зубшан Захааминай аймагай хойто бэеэр урдажа, Удалха нютаг γнгэрөөд, зγγн хойшоо шэглэжэ Выдрино һууринайхажуугаар гаража, Байгал далайда шудхадаг.

Хангайһайхан
 
Удалханютаг.
 
Хаан уула баабай, Хатан уула эжыдээ тушэгтэй.
Хамар Дабаанайшэлэнγγдээр бэеэ шэмэглэһэн,
Халуун зγрхыемнай шэмшэрγγлһэн,
Хангай һайхан Удалха нютагнай.
 
Заган улаан бугын дуугаар сууряатан
Зэнхынэтойроод хγбшэтайга,
Зγγдэлмэ γндэр орьёл хаданууд
Зэрэлгээтэнэ холоһоо мγнхэ сагаан оройгоороо.
 
Баялигтанай тоолошогγй, эхэ нютагнай:
Булган, хэрмэн, γнэгэн, баабгай,
Бузар жалгын гахай, хандагай,
Булангиргγй сэбэр уһатай голой зэбэ, хадаринууд
  
Һаадаг номоошье, сахюур буугаашье,
Ходоодо, ургаяашье γргэлжэ,
Агнан амияа тэжээжэ, γхи хγγгэдээ γргэжэ,
Аажам нютагтаа ажаһуугаа манайэсэгэнэр.
 
Тоото олон γг гарбалымнай
Тоонтонь болжомγнхэрөөт, Удалхамнай,
Холоойроһоосугларжа,
Хотогор нютагтаа жарган һуугаа γбгэ эсэгэнэрнай.
  
Удалхын эзэнМэргэн СагаанНоён тγрγγтэй
Ууганнютагаймнай олон тоото хангайнэзэд
Урмашанбидэнээ угтанбайдаг,
Хаанашьеябахадамнай хамаагγй
Хамгааланбидэнээ харадаг.
 
 Удалха.
  
Зунай γедэ Удалха ошоходоо, Оглогой дабаан дээрэһээ харахада, тээ доро γзэмжын эдеэгээр дγγрэн тогоо мэтэ энэ нютаг γзэгдэдэг. Хойтоталадань γндэр γндэр орёол хаданууд, мγнхэ сагаан саһаар хушаатай оройнуудынь ялалзажа харагдаха. Удалхын уһан мγнхын аршаан шэнги арюун сэбэр, зэбэгэ, хадари загаһануудынь жэрэгэс гээд γнгэрхэнь харагдадаг.
 
Һайхан сэсэг, ногооной, модонуудай γнэрөөр хангалтажа байдаг сэбэр тунгалаг агаартай. Эндэ ажаһууһан зон энэ нютаг дэмы бэшэ шэлээл хаш.
 
Удалхын зон хэр урдаһаа хойшо агнажа, малаа γдхэжэ ажа амирадаг байгаа. Тойроод байһан хγбшэ тайга тоолошогγй олонянзын ан гγрөөлөөр, шубуу шонхороор элбэг: баабгай – бартахи, буга, хандагай, шоно, γнэгэн, зээгэн, шэлγγһэн, хγдэри, гγрөөһэн, гахай, шандаган, дорго, хэрмэн, булган, һолонго, шара γе, жэрхи, халюун,тарбаган, һойр, хγдγγ, торхируу, хура, шаазгай, онголи, тоншуул гэхэ мэтэ.
 
Хγбшэ тайга, сарамууд һамар, халяар, алирһа, зэдэгэнэ, нэрһээр баян.
 
Урдандаа нугаһа, галуунууд, тохорюунууд, хун шубууд олоорооаян замдаа ябаад, Удалхада γнихэн зогсожо амардаг һэн ха. Намартаанугаһа, галуунуудые ангуушад олоорбаридаг байгаа. Галуунайулаан һабарнуудыехатаагаад, сагаан хоолойгоорни жэнгирγγхээ хэжэ наададагаа һананаб.
 
Υндэр хγбшын оройдо саһан удаан байдаг туланюсэгэн оройнуудта ( 2 мянган метрһээ дээшэ) ямаршье модон, юрын ногоошье ургадаггγй.
 
Нюсэгэн оройнуудһаа тээ доохонуур больти хуша ургадаг. Энэ модон һарьдаг хγбшын хγхэ ногоон γнгэтэ шэмэг болодог. Һамарыншьехγнγγд тγγдэг.
 
 Хγбшэ тайгада хуша, жодоо, шэнэһэн, хасуури, хуһан модод ургадаг. Тусгаар модоной шанартай, һайхан γнэрөөрөө
 
хангалтаһан һангидеэ - ямаан арса ( можжевельник сибирский),сагаан дали ( рододендрон Адамса), хонин арса ( можжевельник ложноказацкий), сурагар ( багульник болотный) шэлэ дээгγγр ургажа байха. Хγнγγд эдээнэй шэлмγγһынь жэжэ гэшγγһэтэйнь тγγжэ гэртээ, бурханайнгаа урда шатаажа,һайхан γнэр анхилуулдаг, юумэеэ арюудхадаг, эмдэшье хэрэглэдэг байна.
 
Удалхынбаруун хойто зγгтэ Хаан уула ( 2371 м.), Хатан уула () хоёрой дунхагар сагаан толгойнууд элихэн харагдажа байдаг. Энэ уулануудай шэлын ара хγбшэдэ һангидеэ ( можжевельник сибирский) элбэгээр ургадаг. Удалхынхин хонон ябажа хγрөөд, тэрэнииесуглуулдаг байгаа. Ошоһон хγнγγд нэгэтэ бэшэ шара нохой ( сγγбэн шоношье гэжэ нэрлэдэг) хараһан байна. Шарма гэжэ хγн ушараа юм һэн ха. Ехээр айжа, малгайгаа гэшγγһэндэ γмэдхөөд ( олон ябанабди гэжэ харуулжа) дэгэлэй хуу модоной гэшγγһэндэ зурамболторынь уряад, нюдэнγγдээ оройдоо гаргаад нγхэдтөө харайжа ерэһэн гэлсэдэг. Шара нохойезуһаланай хойто Моритын γбэртэшье Банти гэжэ хγн харахан юм ха. Тэрэ хγнтэй адляар ташанагаса энеэхэ, зугаалаха шэнги болодог, һγрэгөөрөө ябадаг байгаа. ( может гиена.). Хаан уула, Хатан уула хоёрой альпийскэнуганууд дээрэ хγнһөө айхые мэдэхэгγй ( хγниие γзөөгγй хадаа) сагаанууд һγргөөрөө бэлшэжэ ябадаг юм гэжэ эсэгэ, абганарнай хөөрэдэг һэн.
 
Эрдэмтэдманай буряад орондо 200 – 250 жэлэй γе хγрэсэ шулуу эдидэг ёло шубууд ( черный гриф ) амидаржа ябаһан гэжэ тэмдэглэнэ ( Ленхобоев Галдан Ленхобоевич ). Шулуун тγхэлтэй ёлын хоргол тγγжэ эмдэ хэрэглэдэг байһан. Сагай уларил тиихэдэ бγри дулаан байгаа ёһотой тухайлхада.
 
Дээрэ хэлэгдэһые юун гэршэлнэб гэхэдэ, иимэ: энэ шубуунай нэрээр нэрлэгдэһэн γндэр орьёл оройтойЕло уула Удалхын голые зубшан уруудахадазэнхыжэбайдаг.
 
Υлэгшэнэй тγγхэ бэшэгшэ Цыренжапов Дондок Б. « Буряад γнэндэ»«Хэрмэн дγγлюур» гэжэ рассказтомилоо һэн. Энэн соогоо Удалхын голой һураг суута « Хэрмэн дγγлюур» тухай бэшэһэн байна. Энэ хадааэрын бэрхые, зоригтой зγрхэтэйе, айха сухарихагγйе, хγнгэн тγргэниие шалгажа шадаха ангууриин газар болоно. Һурагта хабшалда 120 – 150 метр гγнзэгыдэ уһан хγγенэ, хабшал γγдэн – хоймор тухай γргэн. Тэрэниие жэгγγртэн, хэрмэн дγγлижэ гаталдаг, ганса нэгэн унанги дээгγγр булган гγйдэг юм гэжэ бэшэнэ. Энэ хабшалые нэгэл хγн – хамниган угсаатай, Һалаабшагэжэ нэрэтэй хγн зуугаад жэлэй саана эрын бэрхээргаталһан тγγхэтэй. Хабшалай хабсагайн эрмэгтэ ургажа байһан шэнэһэ унагаажа,дугы болгоод, тэрээн дээгγγрэй дамжажа гараад, хγнγγдэй ябадаггγй, ан баянтай газарта хγрэжэ, хэрмэ, булга олоор бариһан юм ха.Дахинаашэндээ ерэдэг һэн гэжэ Цыренжапов бэшэнэ.
 
Һалаабша дээдэ зэргын ангуушан байгаа. Хγбγγн γгы хадаа нэрээ нэрлγγлхэ гэжэ γшөө Оглогойгол хγндэлэн туйлай бγдγγн γндэр модо унагаажа, дугы хэһэн байна. Удалха өөдэ (Хэртэшэдэ) ангуушадай байха һайн балгааншье бариһан юм гэжэ хэлсэдэг. Энээнһээ гадна Һалаабша мэргэн тγргэн буудадагаараа ехээр суурхаһан хγн. Сахюур буугаараа гахайн һγрэг сооһоо 3 – 4 -ынь унагаадаг байгаа гэжэ Цыренжапов бэшэнэ.
 
Удалхаголной тγргэн урасхалтай, арья барья шулуунууд дундуур замаа бэдэрэн иишээ тиишээ годирон, хγγен, хаян урдана. Заримандаа хэдэн метр γндэр боһогонуудые гатална, тэдэниие тоолобол иимэнγγд: «Слон», «Мраморный», «Выходная бочка «Калибра», «Калибр», «Клык», «Пелена», «Трек», «Ворота», «57 верста» гэхэ мэтэ.
 
 Удалхаголдо Оглогой шэлэ γнгэрөөд ябахадаЧидхэд гэжэ багахан гол шудхадаг. Энэ голой адагта ехэ эмтэй домтойаршаан бии. Хγнэй ходоодо доторто һайн, арһанайшье γбшэндэ туһатай, γе мγсөөшье γбдэһэн хγнγγд амардаг. Бγри урданһаа энэ халуун аршаан байгаа. Ангуушад гγрөөһэнэй хγл уһандань хээд, болгодог байһан. Мγнөө газар бγриһээ хγнγγд ошожо амардаг.
 
Удалхаданамарай шара набшаһанай γедэ γзэгдэлэй гоё юумэн болодог байна. Энэхадаа «Бугын дуун» ( брачный период изюбров). Ангуушад бугын дууе шагнахаяа заатагγй агнажа гарадаг байгаа. Υлэһэн эрэшγγл, һамгад, γхибγγд Байрынгаа хойто дэгтэдэ гараад, баһал бугануудай дуу дуугаа абалсан зохорхые шагнадаг һэн ха. Бугын дуу шагнаһан хγнэй наһаниинь ута болохо гэжэ хэлсэдэг байгаа.
 
 Удалха нютагайбаялиг, хγнэй зγрхэ сэдьхэл татаһан γзэмжын гоё газарнууд тооложобарагдашагγй аабдаа. Эдээнтухай олон тоото аяншалагшад, ангуушад, тγγхэшэд, уран зохёолшод бэшэдэг байна.
 
 Удалханютагай тγγхын хуудаһанууд.
 
 
 
Удалхада хэр урданһаа хамниган яһатан һууһан намтартай.20 – хи зуун жэлэй 30 – 40 онуудаарэндэ ехинхидээ Захааминһаа, Тγнхэнһөө, Хужарһааерэжэ нютагжаһан зон һуудаг һэн.
 
 Эрдэмтэд, тγγхэ, домог хөөрөөшэд янза бγриин һанамжануудые дурадхадаг гээшэ. ЖэшээлхэдэДагба Шагдуров (тγγхын эрдэмэй кандидат)Удалхада уляад (олет) хамнигад һуудаг байгаа гэжэ бэшэнэ (« Дγхэриг» 28.07.2005 г.). Хамнигад эрхимангуушад байһан: мориной гγйдэл дунда ном годлёорооямаршьеан нэгэл харбаад, унагаадаг байгаа гэнэ.
 
 17 зуун жэлэй һγγлбагаар Сөөхэр ноёной ударидалга доро Джунгарай 300-ад монголнууд хамнигадайгазарые эзэлхээр добтолонороһонбайгаа. Тиихэдэньном һаадагаабарижа, эрэлхэг зориг гаргажа, ангуушадай онол арга хэрэглэжэорон нютагаа хамгаалжашадаһан тухай бэшэнэ.Ёлоууладабаадерэхэдэньхабшал жалгада угтажа байгаад тэдэнииеном годлёороотаһархарбажа, хюдаһан юм һэн ха. Сөөхэрноён дγрбэн сэрэгшэдтэйгээл моринойнгоо хурданиие мэдγγлжэ: « Алуулваас – хохи, гарваас – аза», - гээд зугадажашадаа ха.
 
Энээнтухайтγγхэ, домог хөөрэгшэд Дархинтын Гармаев Дымпил Дашиевич ( 1891 – 1972 г.г.), Гонгорова Санжид Очировна ( 1914 – 1964 г.г.), буряад эрдэмэй СО РАН центрэй научна сотрудник БабуевСергей Дамдинович бэшэһэн юм гэжэ Дагба Шагдуров тэмдэглэнэ.
 
Цыренжапов Дондок Б. « Улһандаана » гэжэ статьяадаа ( «Буряад γнэн» 12.02.1998 г. )хамнигадай тγлөөлэгшэ Обоо Мунгалов хэлээ юм һэн ха гэжэ бэшэнэ: «….Бидэнэр оротон тγнгγγсγγд бэшэ, өөрэлгγй монгол алитγγрэг гарбалтайхамниган гγγлэһэн ойн иргэн , ойн монголнууд гээшэбди. Хуу худхаралдаһан, ойлгохо юумэн γгы даа….».
 
« Буряад арадай тγγхэдомогууд » гэжэ ном сооэрдэмтэнБабуев С.Д. урданайдомог, тγγхэ һайн мэдэхэ Захааминай Д.Г. Гармаевай хөөрэһэн домог 1990 ондо барлуулаа. Тэндэиигэжэ бэшээтэй: « Армагай инородно управадамаалинха тэртэ – нэгэ отог, сэнхихэтэй - нэгэ отог, заяатай – нэгэ отог». Энэнь1887 ондо бэшэгдэһэн Сэлэнгын буряадай тγγхэһээ баримтаболоно.Захааминай, Удалхын, Хужирай хамнигад һууһан нютагтаа 17 зуун жэлдэ Байгалай саанаһаа ерэһэн гэжэ зарим тγγхэ бэшэгшэд тоолонод. Филисофиин кандидат Доболова Э цингидин (сентиген ) угтан Лена мγрэнэй эхеэр, Байгалай баруунталаар һуудаг, заягтай угтан Китой мγрэнһөө эхилжэ Тγнхэндэ, Зγн Мурино, Култук, Мишиха гол хγрэтэр һуудаг байһан гэжэ бэшэнэ. Тэрэнэй һанамжаар хамнигад Ехэ Хамар Дабаанай ара талаар нγγжэ ябаһан юм ха. 17 – хи зуун жэлдэ Монголһоо Галдан Бочогто хаанай, Сайн хаанай самаргаанаар хашуулһан, дарлуулһан монголнуудай Байгал тээшэ амгалан элдин газар бэдэржэ нγγлгэн бγришье эршэдээ.
 
 Хоёрдохёор, Орос гγрэнэй тγлөөлэгшэд зγγн тээшээ шэнэ шэнэ газар эзэмдэнабажа эхилээ, хилын харуулнууд бии болгогдоо, ород – хасаг зон олошороо. Байгалдалайе тоориһон харгынууд баригдажа эхилээ.
 
 Эвенкнγγд, буряадууд зγγн тээшээ шахагдажа, нγγжэ болоо. Иигэжэ хамнигад, буряадууд, монголнууд сугтаа, бэе бэетэйгээ дγтэ һууха, ажа амидарха баатай болоол даа.Тэдэнэр хоорондоо холилдожо, худхалдажа шэнэ этническэ бγлэг (группа) болоо хаш.
 
Хамнигадай шуһанда (в генах) монгол, буряад нγлөөнь, минии һанахада, диилэнхинь. Юундэб гэхэдэ, нэгэдэхеэр, хэлэнь: хамнигадай хэлэндэ нэгэшье эвенк γгэнγγд γгы, монголтойшье, сартуул буряадуудтайшье бэе бэеэ ойлголсохо ( γгэнγγдэй γгγγлбэри нэгэ бага ондоошье һаа). Хоёрдохёор, хубсаһан ( малгай, дэгэл, гутал, самса) монголнуудайл хубсаһатай адли. Гурбадахяар, мориной тоног – эмээл, хазаар.
 
 Бошогто хаанай буһалгаанһаа, Сайн хаанайсамаргаанһаа бγри урдаерэжэ нютагжаһан «иргэн», « ойн ард » ( ойрад) гэжэ нэршээд һууһан зон бэшэ гγ даа. Һγγлдэнь тэртэ, һойһо, хонгоодор угтанаар холилдожо һуугааюм бэзэ.
 
 
 
1728 ондобγхыбуряадуудта, хамнигадташье хамаатай гγн ехэ удхатай γйлэ хэрэгболоһон байна. Юуб гэхэдэ, 1714 онһоо эхилжэ бэлэдхэл хэгдэжэ, 1724 онһоо бγри эршэтэйгээр γргэлжэлγγлэгдэһэн ажал ябуулга хадаа Россиин ба Манжын гγрэнэй хоорондохи хилэ баталха хэрэг. Ородгγрэнэй хаан Петр 1, Манжын гγрэнэй хаан Энхэ Амгалан хоёрой хамтын хγсэлые бэелγγлхэ гэжэород гγрэнэй дγγрэн эрхэтэ элшэн сайд Савва Рагузинский ехэ ажал ябуулжа, 2 жэл Бээжэн хотодо байһан гэхэ ( Сэлэнгын тайшаа Ломбо Цыренэй 1868 ондобэшэһэн «Зγγннайман эсэгын тγγхэ домог»). Энэ хэрэгыньодоол 1727 ондо хγсэндөө хγргэгдөө. Хяагтахотоһоо 6 модо Боорын ( Бурин) голой эрье дээрэ Манжын Сэсэн Ваан хаантай Савва Рагузинский уулзажа хилын хэлсээ хэжэ,обоотабиһан байна. 1728 ондо хуулиие хоёр гγрэнэй эзэд баталһан юм ха. СавваРагузинский хилэ табихаяа ябахадань буряадууд, тэрэ тоодо хамнигад ( тэрэ γеын ноёд өөһэдынгөө улад албатанартайгаа) ябалсажа, газар заажа, мори, хγнэһэ хоол γгэжэ хамһалсаһан байгаа. Энээнэйнгээ тγлөө γндэр тушаалнуудта хγртэһэн. Хэлсээн боложо, эб найрамдалайехэ найр наадан эрхилэгдэбэ. 13 жэлэй хугасаа соосуг хγдэлһэн, алибаа хэрэгγγдтэ оролдоһон занги, зайсан, шγγлингэнγγдые хасагуудай засуулнуудые ( есаулнуудые) дуудаһан байна.
 
 Савва Рагузинский хандаба тэдэндэ: « Эзэн хаанай хайраехэ гэжэ мэдэнэ? Эригты, гуйгты. Эриһытнай γгэхэб, гуйһытнай хγсэлдγγлхэб».
 
 Тγнхэнэй зайһан Ломбо Сэрэн Тγртын донской γγлтэрэй зээрдэазарга зуун адуутай эрижэ абаба. Хамниганугсаатанай тγлөөлэгшэ Обоо Мунгаловһаа асуухадань, хэлэбэ ха: « Намда адуу, малшье хэрэггγй даа, хэтын хэтэдэ, γриин γридэ эдлγγриин газар гэжэ угсаатахамнигадтамни хайрлыт….. Алба татабарида гээд, ород, буряадууд булта манай һарьдаг руу агнажа, халюу, булгануудыемнай хюдажа, 2-3 γе соо эли бодо γсөөрγγлээ. Тигээдоройдоо хооһорхомнай бэшэ гγ? Ноёнсоерхогты, хайра туһаа хγргэгты. Малшад малаа γдхэжэ, таряашад таряагаа ургуулжа, дγтэ тойроноо агнаад, манай һарьдаг хγбшэ руубγ ерэг лэ.».
 
« Хаагуур, али тухай газар эринэш?» - гэхэдэнь, « ЗγγнЗэдэ, жаран Химнэ, баруулжаа Тγнхэн – Тоорын табан хайлааһаар, зγγлжээ Байгал далайн Выдрино дэрээвэнээр эсхэмжэлээ һаа, ямар гэхэбтэ?» - гэжэ Мунгалов гуйба. Хайша хайшаа дγрбэн аршам хабтагай тэбхэр бугын элдэһэн арһан дээрэ газарай эсхэмжэлһэн тγсэб ( газар уһануудайнь нэрэтэйгээр) элшэн сайдай урда табихадань, ехэ һонирхожо хараад: « Хамаг даана бии юм байна. Эзэнэй хотодоошожо, энэларһан дээрэшни сохимолоор даруулаад, тамага табюулжа гэдэргэнь эльгээхэб. Энэ газараа γриин γридэ, хэтын хэтэдэ эдлэжэ байгаарайт.» - гэһэн ха. ОбооМунгаловта эриһэн гуйлтаһааньгадуур эзэн хаанайнэрэһээ эндэхи хамнигадай князь гэжэ γндэр нэрэ олгогдоһон юм ха.
 
Хамнигад 200 – аад жэлэй хугасаа соо абаһан газараа эдлэжэ һуугаа, хинааша ( князь ) Мунгаловтаа баярые хγргэжэ байгаа.
 
 Хэзээшюм – бγ мэдэе – хамнигадай нютагаар хэжэг γбшэн таража, гэр бγлөөрөө хооһоржо байба. Гармаев Д.Г. хγрхγγд уг тухай хөөрэхэдөө иигэжэтэмдэглэнэ: Армагай Хара Хужартадаһууха γедөө 1750 оной γедэ Обоо хинаасай нγгшэһэнэй һγγлдэ эхэнэрынь хэжэг γбшэндэ дааригдажа байхадаа: « Энэ бугын улһан даанаяа абагты,» - гэжэ хγн зондо хэлэжэ ядаад, янга хонго боложо, γйһэн хайрсагтайнь гал руу хаяа юм һэн ха. « Улһан даана» галда ехэнхинь шатаһан байна. Зарим γлэһэн арһые абаад, Самалиг нэрэтэй хамниган Эрхγγдэ ошожо, хилын хэрэгэй архивта саарһанһаа копи буулгажа абаһан юм гэжэ домогшо Гармаев Д.Г. хөөрэһэн байна. Тэрэ Обоо Мунгаловсоёд уряанхай яһанай хγн байһан гэжэ тэмдэглэнэ.
 
« Улһан даанын » саашанхи тγγхэнь мэдэгдэнэгγй. Цыренжапов Д.Б. Армагай, Алцагай зондо байжа магад гэжэ бэшэнэ. Эдэ нютагуудта γгыл ха даа. Зарим хγнγγд Υлэгшэн, нγгөөдγγл Мэлэ, Сагаан Нугада байжа магад гэлсэдэг.
 
 Анхан Сахирта хуушан « Управын конторо» байһанаад, буряад шэнэ уставай ёһоор « Инородно управа » болоһон байна. Д.Г. Гармаевай бэшэһээр: сэнхихэнэйхамнигадай управа Ухана ноёной ударидалгаар Сагаан нугада 2-3 жэлдэ байһан юм ха. Һγγлдэ АрмагЗахаамин хоёрой Управа 1913 онһоо 1917 он болотор волостиин хууляаар байгаа ( волостиин управлениин старшинанууд, 100 айл буриинсотнигууд, 10 айл буриин десятнигууд ).
 
 1917 ондо АрмагЗахаамин управнуудай нэрэ γгы болгогдожо, 2 управын зон хамта аймаг болобо, 3 хушуун, 25 һомон болоһон байна.
 
1. Хуртага Бургалтайн хушуун
 
2. ХамниганМэлынхушуун
 
3. Санага Булагай гγγн ноёной хушуун
 
 
 
Аймагай ахалагша – тайшаа.
 
Хушуунай ахалагша – захирагша.
 
Сомоной тγрγγлэгшэ – зайһан.1917 ондо 3 хушуун болижо, гансал Захааминай хушуун тогтобо. Сэлэнгын аймагта мэдэлтэй болоо. 1923 оной γедэ хуушанАрмаг ба Хасаг станицанууд γгы бологдожо, хамта нэгэ аймаг болоһон байна.
 
18-хи зуун жэлэй эхиндэ Хитад, Монгол, Ород гγрэнγγдэйхоорондохихолбоо бэхижэхэ тума, худалдаанаймаа бγри γргэн дэлисэтэйгээр ябажа эхилһэниинь мэдээжэ. Байгал далайгаар зундаа уһаар, γбэлдөө мγльһэн дээгγγр бγхы ашаае зөөжэ γрдигдэхэеэ болигдожо эхилээ. Острогуудай складнууд дээрэ хабарынь, намарынь ашаан ехээр суглардаг болобо. Байгалые тойрон хуурай газараар харгы бариха һэдэлгэ хэды дахин гγрэнэй зγгһөө хэгдэһэн байна. ( 1769 ондозахиралта Эрхγγгэйгубернаторта, 1781 ондо – генерал – губернатор Кличкодо, 1782 ондо дабтаһан захиралта). 1786 ондо одоол энэ харгы юрын ород инженер Камковай ударидалга доро баригдаба. Тэрэ Култугһаа баруулжаа шэглээд, Быстрая голһоо урагшаа годиржо Хамар Даабанай шэлнγγдые шулуун, модоор бариһан табсангуудаар дамжан гаталдаг байгаа. Энэ харгыгаар гансал эмээл мореор ябажа болохо һэн ха. Ондоо харгы бии болгохо тухай баһал асуудал табигдадаг болобо. Барилгаша – инженер Богданов Н.И., инженер Штукенберг туһалагшатаяа шэнжэлэлгын ажал ябуулаад, хэдэн проектнуудые дурадхаһан байна. Нэгэнииншье γнэншэлгэ гараагγй.
 
 1834 ондо Кяхтын купец Н.М.Игумнов Хамар Дабаае гаталха γмсын харгы бариха тухай гуйлта бариһан байна. Тγрэнэй зγгһөө зγбшөөл абажа, Игумнов нγхэд купецнγγдтэнгээ харгы барижа эхилһэн ха. Энэ харгынь Троицкосавск һууринһаа Сэлэнгэ, Зэдын голнуудые зубшан баруунхойшоо зγглэжэ, Бага Хамар Дабаанай шэлэ Алцагай дабаагаар гаталжа, АраАлцагайнамаглиг гол өөдэ γгсөөд, Химниин гол гаталаад, Υртөөгэй хадаар γгсэжэ, Дээгцээн, Нам дабаа, Оглогой γндэр дабаануудыедабажа, Удалхынголыехγндэлэн гаража, Зγγн Байрын гол өөдэ γгсэжэ, Ехэ Хамар Дабаанай шэлые Лангатын Нγхэн дабаагаардабажа, Хара Мурин голой адагхγрэхэ ёһотой байгаа. Хэдэн жэл айхабтар шанга ажал ябуулагдажа, намаглиг газарнуудые модон настилаар ото хушаһан, харгынууд γргэдхэгдэһэн , тэгшэлэгдэһэн байгаа.1 метр баригдаһан харгын сэн – 1 тγхэриг һэн. Харгые харууһалха γртөөнγγд тγхеэрэгдэһэн байна: Ара Алцагта, Химниин уһа гараад хадын бооридо, Дээгцээнэй бооридо, Оглогто, Удалхын Зγγн Байрын адагта гэхэ мэтэ. Υртөөгэйхаруулшадаар ехэнхидээ ород хγнγγд, заримандааудалхынхидшье ажалладаг байгаа. Зундаа эмээл морёор,γбэлдөө шаргаар юумэеэ зөөдэг байгаа. Мγнөөшье харгын настилай модонууд хэбтэдэг. Тэрэ харгы 30 жэл ашаглагдаа.
 
Энэ харгы удалхынхидай ажабайдалда ямаргγй нγлөөтэй байгаа юм: шэнэ хγнγγдээр харилсалга, наймаахонжоо бэелγγлгэ ( ангайнгааарһануудаар, мяхаар эд бараа һэлгэн абалга), орон хизаар тухай мэдэсэеэ γргэдхэлгэ.
 
Нэгэ һонин ушар тухай эжы хөөрэдэг һэн. 30-аад онуудаар Гончиков Аюшатай эжы талханда ( орооһо, гурил) Алцак ерээд, Доодо Тори,Оёр ошоо юм һэн ха. Аюшаошоод ябажа байха γедөө нэгэ хγгшэнэйдэ оробо. Тэрэнь залуу байхадаа нγхэртэеэ Удалхын γртөөдэ олон жэл ажаллаһан байба. Хγгшэн айлшадта ехэ хγхижэ, Удалха тухайгаа һанан һанан уяржа, танилнуудаараа һонирхожо һуугаа юм һэн ха. « Удалхынгаа уһые юундэ намда асараагγйбши даа, - гэжэ шал буряадаар голхоржо байһан юм гэжэ эжы хөөрэдэг һэн.
 
1928 ондо удалхынхид Алцаг тээшээ тγшэжэ, Ториин аймагай Молотов колхозой мэдэлдэ ороһон байна. Урдань Захааминай Мэлэ – Бортын сомондо ородог байгаа.
 
1930 -1931 онуудаар Алцагайсомонойгазардээрэ 10 жэжэ колхозууд бии болоhон юм . 1930 ондо октябрь hарада 16 бγлэ Молотовой нэрэмжэтэ сельхозартель бии болгоhон, 1931 ондо « Байгал », « Улаан Сэсэг », « Улаан трактор » - Алцагта, « Красный восток », « Боец » - Армагта, « Улаан морин » - Подхулдочидо, « 3-ий интернационал » - Хужирта, « Улаан Сарьдаг » - Удалхада бии болгогдоо hэн.
 
« Улаан Сарьдаг » 1949 ондоАлцагай Молотовой нэрэжэтэ колхозтой нэгэдэhэн байна.
 
1935 ондо колхозуудта газараа хэтэ мγнхэдөө эдлэхэ тухай γнэншэлгын акт барюулагдаа юм hэн ха. « Улаан Сарьдагай » бии болгогдоходотэрэнэй гэшγγд болохо дуратайшуул олон байһан. Удалхынхидһаа гадуур Армагайхин - Онискын 3 хγбγγд (Сизовы) Василий, Никита, Денис, Оськын Михула, КарповВасилий, Бальчугов….. ( Хохол Мишкын аха), Хужарайхин - Цыренов Цэдэб, Жигжид, Хандажап, Шохоогой Цэбэг, Балдан;
 
Алцагайхин – Жигжэй Данзан, Лубсанов Цыбикжап, Рабданов Ц-Доржи;
 
Дээдэ Ториhоо Гэсхын3 хγбγγд : Шираб, Дугар, Пэлхэйн.
 
Колхозой тγрγγшын тγрγγлэгшээр Гончиков Аюша, орлогшоор Цыренов Цэдэб, бригадираарДоржиев Сосор ажаллаһан байна. Υмсын мал суглуулагдажа,һаалиин фермэ бии болгогдоhон: 20 γхэртэй, 3 доярка ажалладаг байгаа. Тэрэ фермын γбэлэй харшын столбонууд мγнөөшье бии. Сγγгынь буйлуулжа, тоһынь Алцаг асаржа гγрэндэ тушаадаг һэн ха. Эрэшγγл намар, γбэлдөө агнажа, ангайнгаа арһые гγрэндэ тушаадаг байгаа. Зуниинь бγхы зон малдаа γбһэ бэлдэхэ уялгатай һэн ха. Удалхын зон ангайнгаа мяха, загаһа Алцаг, Армаг асаржа гурил, талхаар һолижо амидардаг байгаа.
 
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай эхилхэдэ ехэнхи эрэшγγл дайнда мордоһон, олониинь бусаагγй. Гэр бγлынгөө хоолойе тэжээхынарга бэдэржэ таряа талхатай Алцаг тээшэ олон хγнγγд ерэһэн байна. Таряа хуряалганда склад дээрэ ажаллаад, заа зуу таряа олжо, гурил болгоод гэртэхиндээ абаашажа γгэдэг байгаа. Удалхадаа γлэһэн зон мала адуулаад, ангаа, загаһаа барижа амидаржа байгаа. Дайнай һγγлдэ ехинхи зон Алцаг тээшэ буугаа һэн ха.
 
60 – 70 – аад онуудаар һубай жэжэ мал , адуу Удалхада бариха гэжэ шиидхэбэри гарахада, хэдэн удалхынхид һөөргөө буужаошоо: Цырендоржиев Доржынхи, Сосоров Найданайхи, Гомбоцонова Цэдэнэйхи, Батуев Лубсанайхи, Чойсоронов Цэдэнэйхи.
 
80 – аад онуудаар аймагай, Алцагай колхозой дарганар Удалхые холо дээрэ тооложо, ашаглахадахγндэ байна гэжэ орхиһон байна. ХγнγγдыньАлцаг тээшээ буужа ерэһэн юм. Удалха Захааминай мэдэлдэ орожо, хэдэн жэлдэБγргын малшад хашарагбуруудые бариһан, малайбайра тγхеэрһэн юм. Тэдэшьебаһа холо байна, γбэлынь хγндэ гэжэ нютагаа бусаһан.
 
Мγнөө Удалха Байгалай дэргэдэхи гγрэнэй заказник болоод байна.