Үлгы һайхан Харгааһата нютагни….

Эхэ нютаг жэгтэйгээр

Эльгэ зүрхым эзэлнэ.

Элдин хонгор дэлхэй дээрэ

 Эгээл һайханаар үзэгдэнэ.

Ц-Ж. Жимбиев

Хориин арба нэгэн эсэгын зон манай үргэн буряад талаар хаа хаанагүй таранхай гээшэ ааб даа. Тэрэнэй зариманиинь манай Түгнын уужам дайдаар нютагжанхай. Жэшээнь, харгана, хүбдүүд, сагаантан, хальбан манай нютагта үнэржэн ажаһуудаг.

Харгааһата … Үлгы һайхан тоонтомни … Улаан хада халхабшатай, Жаргаланта обоо түшэлгэтэй үлгы нютагни уужам Түгнын энгэр дээрэ халюуран нэмжын оршодог. Хэзээдэшье, хэндэшье урин дулааханаар һанагдадаг, ямаршье сагта хүлеэн бидэнэй угтадаг нютаг юм.

Заха хизааргүй тала дайдаараа, үргэн ехэ ой тайгаараа, хада гүбээнүүдээрээ, хони малаараа, таряан ехэ далайнуудаараа, омог дорюун зоноороо, түүхэ домогоороо минии нютаг баян юм.

Нютагай домогһоо…

Элдин һайхан тоонто нютаг - Харгааһата.

Хаанаһаа нютагайм нэрэ бии болоо гээшэб? Энэ һонирхоһон асуудалдам эхин классуудай багша байһан, мүнөө наһанайнгаа амаралтада гараһан Содномова Нина Гомбожаповна харюу үгөө бэлэй. Нина Гомбожоповнада нютагаймнай үндэр наһатай Намжилма Санжиева иигэжэ хөөрэжэ үгэһэн байна: «Харгааһата нютаг XVIII – дахи зуун жэлэй эхин багта бии болоһон түүхэтэй.

• «Харгааһата» гэжэ үгэ, үбгэд хүгшэдэй хөөрэһөөр, «харгааһа» гэжэ үгэһөө бии болоо гэлсэдэг. Тэрэнь багахан һөөг бургааһанай нэрэ.
• Хоёрдохёор, «харгааһа» гэжэ үгэ «хара гааһан» гэһэн удхатай. Үни олон жэлэй саада тээ, энэ нютагта хара гааһатай үбгэн байдаг байгаа гэлсэдэг. Тэрэ «хара гааһан» гэжэ үгэһөөнь нютагай нэрэ бии болоо.
• Гурбадахяар, энэ нютагай ой хара баабгайнуудаар баян байһан юм. Нэгэ агнуушан баабгайе харахадаа, энэ нютагые хара баабгайтай нютаг гэһэн юм. Тэрэ «хара баабгайтай» гэжэ үгэнь байһаар, «Харгааһата» гэжэ нэрэ болоһон байна»

 Нютагай түүхэһээ…

Эртэ урда сагһаа хойшо манай буряад зон табан хушуу малаа дахажа, һайн бэлшээритэй газарта отог отогоороо һуудаг байгаа. Манай нютагаархид Баруун Харгааһата, Номто – Шэбэр, Түгнэ, Гархай – Түгнэ гэжэ һууринуудаар ажаһууһан юм.

Баруун Харгааһатада 20 – д айлайхи һууһан байгаа:

1. Доржын Нимбуутан
2. Ошорой Бальжиниматан
3. Дамбын Гомбожабайхи
4. Дэнзэн Батынхи
5. Арсаланай Жэгмэд – Доржотон
6. Эрдэнитэн (Сандагай аба)
7. Сэрэнэй Эрдэнитэн
8. Данзанай Бадма – Сэрэнтэн
9. Ошорой Нанзадтан
10. Бата – Сэрэнтэн
11. Гүнзэнтэн
12. Дэмбэрэлэй Шэмэдтэн
13. Бадма Сэрэнэйхи
14. Сэбэгэй Гомбожабайхи
15. Рагшын Бадмайтан
16. Будын Дандарайхи
17. Сэрэнэй Дамбынхи
18. Будынхи (Шулуун Будаевичтан)

Номто – Шэбэртэдэ 30 – д үрхэтэн һуугаа:

1. Намжалай Тогмидтон
2. Намжалай Гарматан
3. Намжалай Базартан
4. Намжалай Мэдэгмаатан
5. Сэрэнжабай Дамбиитан
6. Даша-Сэрэнэй Гэлэгтэн
7. Бадмын Шэмэд – Доржотон
8. Бадмын Гэсэгмаатан
9. Сэбэгэй Халзуутан
10. Ошорой Үлзытэтэн
11. Батын Шагдарайхи
12. Ошорой Дулматан
13. Занхаанайхи
14. Ошорой Сэбэг – Доржотон
15. Дашанимын Бальжантан
16. Рэтэрэй Дэмбрэлтэн
17. Рэтэрэй Сэдэбэйхи
18. Мүнхын Эрдэнитэн
19. Сэрэнэй Базарайхи
20. Сэрэнэй Сэрэнжабайхи
21. Сэрэнэй Мэдэгмаагайхи
22. Тогмидой Дашанимын Базарайхи
23. Тогмидой Дашанимын Дамбынхи
24. Тогмидой Дашанимын Рэгзэмаагайхи
25. Баргажан Батынхи
26. Будын Цыжиптэн
27. Намдалай абынхи
28. Доржын Ванчигтан
29. Биндарай Дамбынхи
30. Дамчайн эжынхи

Түгнэ, Гархай – Түгнэдэ хамта хори гаран айл байгаа:

1. Сэбэгдоржын Сэбүүдэйтэн (Дамба)
2. Дашын Бадматан (Содном)
3. Ванчин Даша – Доржотон
4. Цэрэнэй Дондогойхи (Шойжонима)
5. Даба Дашынхи
6. Гомбынхи (Дондог, Дулгар)
7. Сэрэндоржын Нима – Сэрэнэйхи
8. Мунсанайхи (Дугаржапов Жамса)
9. Сэдэбэй Жабаандайнхи
10. Дашасэрэнэй Гэлэгтэн
11. Мэжэдэй Дашаниматан
12. Мэжэдэй Гарматан
13. Сэрэнэй Даржаатан
14. Лайдабай Базарайхи
15. Будын Дашаниматан
16. Номтын Яндагтан
17. Очир – Дарынхи
18. Гармын Дэмбрэлэйхи
19. Гомбын Чимит – Сэрэнэйхи
20. Шагдарай Санжатан
21. Доржын Будажабайхи
22. Сэрэнжабай Дамбиитан
23. Заанбайн Дондогтон

1923 - 30 – аад онуудта эдэ нютагуудаар хамтын ажахынууд эмхидхэгдэжэ эхилһэн байна. Номто – Шэбэртэ «Ворошиловой» нэрэмжэтэ хүдөө ажахын артель байгуулагдаһан юм. Баруун Харгааһата «Сталинай» нэрэмжэтэ ажахы болоһон байна. Түгнэдэ, Гархай – Түгнэдэ «Майн 1» гэжэ хамтын ажахы бии болоо. Энэ үедэ Гармын Дэмбрэл комсомолой түрүүшын гэшүүн болоно.

1937-39 онуудта гүрэнэй шиидхэбэреэр Түгнын талада аэродромой барилга эхилжэ захалһан юм. Тиигээд түгнөөрхид нютагаа орхихо баатай болоо. Тэдэнэй зарим айлнууд Номто – Шэбэр, Баруун – Харгааһата зөөжэ ерээ. Олон айлнууд шэнэ газарта буусаа табижа, түбхинэн нютагжаа. Тэдэнэр нютагаа «Шэнэ - Хотон» гэжэ нэрлэһэн юм.

1946 ондо Номто – Шэбэртэдэ эхин классуудай һургуули – Һутайн һургуулиин филиал нээгдээ.

1955 – 57 онууд. Заахан – заахан нютагууд хамтаржа эхилһэн байна. Баруун – Харгааһата, Шэнэ – Хотон, Номто – Шэбэр гурбан шэнэ томо нютаг болоһон юм. Аба эжын юрөөлөөр мүнөө болотор хүгжэжэ, Харгааһата гэжэ алдартай, хонгор һайхан тоонто нютагни энэл гээшэл даа.

1957 оной хабарай сагта

нютагтамнай шэнэ клуб, намар тээшэ үхэрэй байра баригдаһан байна. Энэл жэлдэ октябриин һүүл багаар зайн гал бии боложо, хүн зон ехэ баярлаа һэн.

1957 оной сентябриин нэгэндэ клуб соо һургуули нээгдэжэ, 1 – 2 классуудай һурагшад ном үзэжэ эхилбэ.

1959 ондо магазин, шэнэ һургуули баригдаа. Эндэ Цыбикова Валентина Цыбиковна, Гомбоева Валентина Гомбоевна, Гомбоева Д.Т. гэжэ багшанар хүдэлдэг байгаа.

1963 ондо томо һаруул эхин классуудай һургуули баригдаа.

 Саашадаа хойно хойноһоо нютагтамнай

 почто, шэнэ магазин, фельдшерскэ пункт, стадион бии болоһон байна.

 Эдэ эмхи зургаанууд урагшаа эрмэлзэлтэй, холын бодолтой, һайхан һанаатай манай нютагай Бадмаев Цыбигмит Бадмаевичай оролдолгоор, нютагай зоной хабаадалгаар баригдаһан байна.

1985 ондо дайнай ба ажалай ветеранууд Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнһаа бусажа ерээгүй хүбүүдэйнгээ нангин дурасхаалда зорюулжа, өөһэдынгөө һайхан дураар, хүсэ шадалаар

хүшөө бодхоогоо

 1990 ондо Түгнын дасан һэргээгдэжэ, хүн зон мүргэл буян хэдэг болоо. Энэ ехэ дэмбрэлтэ хэрэг бүтээгдэһэн байна. Бадмаев Балган, Бадмаев Бата – Мүнхэ, Нагмитов.  Данзан гэгшэд дасан дуган бариха.

 тухай шиидхэбэриин абтахада, тэрэниие бодото дээрэнь бэелүүлхэ хэрэгтэ ехэ оролдолго гаргаһан үбгэд болоно.

Тиихэдэ Тэгшэ Бадмаевич Бадмаевай хүтэлбэрилгэ доро дасан барилгын хүдэлмэри ёһо гуримаар, урданай ёһо заншал сахин хэгдээ. 1994 ондо манай нютагай стадион дээрэ Гэсэрэй 1000 жэлэй ойдо зорюулагдаһан ехэ һайхан һайндэр болоһон юм. Энэ һайндэртэ бүхы Буряад ороноймнай арад зон суглараа һэн.

Нютаг баян, нуга һайхан. Орёо хүшэр, бурьялма ажабайдалай гүн урасхал соо улам эршэтэйгээр дээшээ хүгжыш даа, үлгын дуута нютагни!

Нютагни зүрхэндэм һайханаар үзэгдэнэ. Харин дуунай аялганууд баһашье дулаахан. Ирагуу аялга дуунууд – шэхэнэй шэмэг, зүрхэнэй домог гэжэ арад зон дэмы хэлээгүй. Манай аба эжынэр залуу ябахадаа, аялга дуугаа татажа, ажабайдалаа шэмэглэдэг, зүрхэ сэдьхэлээ баясуулдаг һэн. Тэдэнэр хододоо жаргалтай, эрмэлзэл эршэтэй, омог хүхюун залуу ябахадаа, ямаршье сагта сэдьхэлээ баясуулан дуугаа дуулан ябадаг байгаа. Тэрэ сагай хамтын ажахын, дайнай үеын дуунуудһаа.

Манай нютагай арадай дуунуудһаа

Уужам Гархайн баруун бэеэр

Уняар татаад зургас гээ.

Улаан хуулиингаа журамаар

Урдалаа колхоз Ворошилов.

Сэлгеэ Гархайн баруун бэеэр

Һэбшээ татаад зургас гээ.

СССР хуулиин сэхэ журамаар

Сэхэлдээ колхоз Ворошилов.

Ногоон товарнын түргэниинь бэ,

Номто – Шэбэрэй сайханиинь бэ.

Найданам, хүлеэгээд байгаарай,

Нютагаа хамгаалаад бусахалби.

Шэрэмхэн товарнын түргэниинь,

Шэнэ Хотоной сайханиинь бэ.

Шэлээшэм хүлеэгээд байгаарай,

СССР – эй хамгаалаад ерэхэлби.

Номто – Шэбэр

Холбоохон гүбээтэй Номто – Шэбэр

Хотонхон зургааниим шэмэглээд байн.

Хоринхон хоёртой нэгэ нүхэр

Ханилхые асуугаад, хүлеэгээд байн.

Аршаанхан эхитэй Номто – Шэбэр

Артельхэн зургааниим шэмэглээд байн.

Арбанхан долоотой нэгэ нүхэр

Аляалхы асуугаад, хүлеэгээд байн.

Жэгтэйхэн дошхон дүрьеэн соо

 Жэлнүүд ходорхол, бү гайхалши.

 Энхэ сагайнгаа хонхын дуун соо

 Энэл зандаа жэрьежэл байхалши.

Автор:

РБНЛИ №1 эхин классай багша Баирма Ильинична Батуева.

Хошун-Узурэй соёлой байшанай директор Мыдыгма Ильинична Батуева.