1956 ондо Дүтэлүүр нютаг бии болоо. Тэрэ гэhээр 55 жэл унгэрбэ. Нютагайнгаа хүгжэлтэдэ хубитаяа оруулhан зон нэрлэгдэн дурсагдана.

Xада уулаараа, ой модоoроо баян Захаамин нютаг үзэсхэлэн hайхан байгааляараа холо ойро суурхадаг. Эхэ эсэгымнай эхилжэ hуурижаhан түрэл тоонто Дүтэлүүр нютагнай Захаамин аймагай жаргалтай, заяатай тосхонуудай нэгэн.

1956-1957 ондо Зэмхэ, Үлэнтэ, Хуурай-Сахир, Модон-Хүл, Хужар, Нурта нютагай зон хамтаржа, нүүжэ ерээд, Дүтэлүүртэ түбхинэhэн юм.

Урда сагта Тунхэнэй аймагай Тооро нютагта Гури Шара гэжэ нэрэтэй тэртэ угай хүн hуудаг байгаа. Ород хаанай захиралтаар хилэ сахихаа Гэсэл хYбYYнииинь холын замда гараа юм ха. Зэдэ голой эрьедэ ерээд, уhанай урда тээ гэр барижа hууха гу, али хойто зүгтэнь гү гэжэ зогсожо бодобо. Годлиёо дээшэнь харбахадань, урда эрьедэнь унаа юм ха. Тиигээд лэ Гэсэл Зэдэ мүрэнэй урда эрьедэ гэр барижа hууба. Бахала, Баяма, Балтар, Матуу гэжэ дүрбэн хүбүүдhээнь Зэмхэ нютагай зон тараhан байна. Зэмхын зониие гуринхаархин гэдэг.

Дүтэлүүр нютагай дайда дээрэ анхандаа, 50-яад оной эхеэр, дүрбэн багахан колхозууд байhанаа (Хуурай-Сахирай  " Улаан-Таряашин", Зэмхын " Улаан Октябрь", Улэнтын Ленинэй нэрэмжэтэ, Модон-Хулэй Ворошиловай нэрэмжэтэ)  нэгэдэжэ, А.А.Ждановай нэрэмжэтэ колхоз болоо hэн. Колхозай тYб Зэмхэдэ hуурижаhан бэлэй. Түрүүлэгшээр Хужар нютагай Цыренов Д.Ц. худэлөө. Тэрэ уедэ эдэ колхозууд тиимэшье баганууд бэшэ, адуу малаар олон, багахан газарнуудые элдүүрилжэ, таряа таридаг байhан. Морин техникээр ажал бүтээжэ байгаашье hаа, таряанай ургаса ехээр абтажа байдаг hэн.

1953-54 ондо Ждановай нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшээр Б.С.Норбоев худэлэгшэ hэн. Тэрэ сагта хүдөө ажахые hайн болгохо гэжэ манай гурэн хутэлбэригшэдые дээрэhээ эльгээдэг заншалтай байhан юм. Тиигэжэ манай Зэмхэдэ партиин уряагаар " гушан мянгата" Никифор Андреевич Маланов эльгээгдэжэ, түрүүлэгшэ болоо бэлэй. Энэ хүнэй үүсхэлээр колхозой тубые ехэ hайн, тэгшэ газарта бии болгохо, аминдаа байhан тосхонуудые нэгэ доронь hуурижуулха, томожуулха гэhэн зорилго тэрэ үедэ табигдаа.

Иигэжэ Дутэлуурэй газар шэлэгдээ hэн. 1955 оной хабар Модон-Хүлэй гэрнүүд задалагдажа, шэнэ газарта табигдажа захалаа. Энэ жэлдэ Зэмхэ нютагhаа зон гэрнуудээ зөөжэ табиhан юм. Хойто жэлдэнь Хуурай-Сахирай айлнууд нуужэ ерээ hэн. 2-3 жэлэй туршада шэнэ газарта Дүтэлүүр тосхон бии болоо бэлэй . Энэ ехэ эмхидхэлэй ажал тургэнөөр ябуулжа, hайнаар дуургэхын тулөө барилгын бригаданууд бии болгогдоод, дүршэлтэй ажалшадые хүтэлжэ шадаха уран дархашуул хүтэлбэригшэдөөр томилогдожо худэлөө.

Барилгын бригадирнуудаар Аюшеев Очир Намсараевич, Бадмаев Дмитрий Эрдынеевич, жолоошодоор Гашапов Санжай, Жигмитов Михаил хоёр худэлhэн намтартай. Тэрэ сагта автомашина хомор, нэгэ хоёр модо  шэрэдэг машинанууд хамаг ажал хуу бутээжэ гараhан.

1956 ондо эхин hургуули нээгдэжэ Цыреннимаева Донара Васильенва эрхилэгшээр томилогдоо hэн.

Тэрэ уедэ Улэнтэдэ хоёр багахан hаамхай унеэдэй фермэ, Хуурай-Сахирта-1, Зэмхэдэ, Мэргэн Шанаагай нэгэ фермэ байдаг байгаа. Жэжэ эбэртэ малнуудай, хонидой отаранууд олон hэн.

Эдэ жэжэхэн hүнэй фермэнүүдые нэгэ доронь барижа, hайн үүлтэрэй үнеэдые суглуулжа, худалдан абажа, шэнэ томо МТФ бии болгохо зорилготойгоор Дүтэлүүр тосхоной хажууда ехэ фермэ барилга захалаа бэлэй.

1-2 жэлэй туршада hаруул, унеэдэй томо дал, тугалай байра, малшадай hууха гэрнүүдэй  баригдахадань фермэ хүдэлжэ захалаа. Энэ фермэдэ удаан саг соо дүршэл ехэтэй эрхилэгшэ Р.Ш.Дармаев оролдосотой hайнаар хүдэлhэн. Олон hаалишадай ашаар энэ фермэ район соогоо түрүү фермэнүүдэй нэгэн болоо hэн. Шэнэ фермэ бии болголгодо мэргэжэлтэ зоотехнигуудэй үүргэ аргагүй ехэ. (В.А.Утесов, Д.Б.Цырендоржиева). 1957 оной зун Ждановай нэрэмжэтэ колхозые баhа томодхохо тухай асуудал табигдаад, тэрэ уедэ аминдаа байhан Хужарай ба Нуртын колхозууд нэгэдхэжэ, Дүтэлүүртэ түбтэй " Коммунизмын зам" колхоз бии болгогдоо бэлэй. Олон жэлэй туршада түрүүлэгшээр Баяжаб Бадмаевич Цыбиков худэлөө.

Айхабтар ехэ,  олон, холо  hуудаг малшадтай колхоз болоо, дүрбэн отделенитэй байгаа ( Дүтэлүүрэй, Үлэнтын, Хужарай, Нуртын). Энэ ехэ ажахые хүтэлбэрилхын тула hайн мэргэжэлтэй ударидагшад хэрэгтэй байгаа. Отделенинуудые ударидагшад гэбэл П.М.Цыренов, Б.Н.Цыренов, П.Н. Базаров, Б.С.Цыбиков, мэргэжэлтэн А.Ш.Уладаевые тэдэнэй дунда нэрлэмээр.

" Коммунизмын зам" колхозай байха үедэ малай шэнэ байранууд, автомашинануудай гараж, ажаhуудалай хэдэн шэнэ гэрнүүд бодхогдоо, дунда hургуулиин томо байшан, эмнэлгын пункт, колхозой, сомон зүблэлэй шэнэ конторын байшан баригдажа, Дүтэлүүр бүри болбосон тухэлтэй, томо гэгшын тосхон болоо hэн.

1960 оной үеэр Зэмхэ нютагта шэнэ  hүүнэй фермын комплекс баригдажа, уданшьегуй аймаг соогоо түрүү фермэ болоо hэн. Колхоздо түрүү hаалишад, тугалшад, малшад, хонишод ехэ олон hэн. Тэдэнэй дунда Д.Б.Лубсанова, Х.Д.Доржиева, Д.С.Базарова, Б-С.Д.Санданов гэгшэд болоно.

50-яад, 60-аад онуудай үеэр арад зоной  ажаhуудал тиимэшье hайн бэшэ, салин хулhэ тулэхэ гэхэдэ мунгэн, таряа талхан хомор байгаа.

1973 оной эхеэр " Коммунизмын зам" колход дээрэ Ехэ-Сахирай " Победа"  колхозые нэгэдуулээд, Дутэлуурэй совхоз бии болгоhон юм. Совхозой директорэй тушаалда Г.Г.Цыдыпов, А.Ю. Юсудуров, И.Г. Цыренгармаев, Р.Л.Бандеев, Д.О.Эрдынеев, Б.Д.Доржиев, В.Г.Сосоров гэгшэд худэлhэн намтартай.

Ждановай нэрэмжэтэ колхоз байхаhаа захалаад, совхоз болоод, үмсын ажахы боложо тарасарынь үни удаан хүдэлhэн, hайн дүнгүүдые туйлаhан механизаторнууд В.Е.Шелкунов, М.А.Жаркой, Б.З.Доржиев, Б.Ц.Бадархаев, В.Д.Ринчинов, В.Д.Эрдынеев гэгшэдые дурдамаар.

Мүн энэ үе соо амжалтатайгаар, hайн үрэ дүнтэйгөөр хүдэлhэн мэргэжэлтэдые, хүтэлбэригшэдые нэрлэхээр: парткомой секретарь, Соведэй түрүүлэгшэ байhан Д.Д.Очиров, ахамад тоо бүридхэлшэ, отделениие эрхилэгшэ, парткомой секретарь, профкомой сомоной Соведэй түрүүлэгшэ болоhон Ц.Б.Доржиев, малай ахамад эмшэн, парткомой секретарь, Соведэй түрүүлэгшээр хүдэлhэн В.Ш.Сосоров, ахамад инженернүүд Г.Б.Гонгоров, Ж.Б.Дулмаев, бригадын бригадир байhан Б.Б.Дышенов, Соведэй түрүүлэгшэ ябаhан В.Д.Норбоев ба бусад.

Эдэ нэрлэгдэhэн нүхэдэй Дүтэлүүр нютагай хүгжэлтэдэ оруулhан хубита аргагуй ехэ.

Мүнөө  Дүтэлүүр нютагта 234 үрхэ айл, хүн зонойнь тоо 986, эбтэй эетэй , нэгэ булэ мэтэ ажаhуудаг. 55 жэлэйнгээ ойе угтаад байхадаа, хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэл хүдэлэнги, үбгэд хүгшэднай баяртайнууд,  аймаг соогоо тэг дундань оршодог нютагта дууша малша зоноороо дүүрэн жаргалтайбди.

С.М.Ринчинова