Мандаганова С.С., библиотекарь СП "Санагинское"

Будда бурханай үйлмэн Ленхобо доро hүгэдэн мүргөөд, бурхан ном,  буян, хэшэг, hанаа сэдьхэлэй hайн hайхан байбал булта юумэн hайн байха ёhотой. Энээнhээ үндэhэлжэ Буддын шажанай  хуули ёhо дэлгэрhэн байна бшуу.

Манай эндэ Буддын шажанай дэлгэрхэдэ Жаадамба ном Санагын Номтогол голой нэгэ айлда хадагалагдажа байhан юм гэлсэдэг. Тиимэhээ Номтогол гэжэ нэрлэгдэhэн. Жэлhээ жэлдэ  сагаалхада тэрэ номдо мүргэхэ гэжэ зон олоороо ерэдэг заншалтай байhан гэдэг.

ДАША-ПУНСЭГЛИМ ХИИД

Тиихэдэ бидэ хонгоодор, шошоолог угтан урда сагта шажан мүргэлэй оронhоо сэхэ нүүжэ ерэhэн түүхэтэй зон гээшэбди.

1764 ондо Мүнгэн-Добуун дээрэ эhэгы гэр табижа, ехэ хурал хэжэ зоной зүрхэ сэдьхэл сэхэ хангаhан байгаа. Гушан ламатай болоhон юм гэлсэдэг.

Улаан Болдогто дасан бариха гэжэ газар шэнжэхэдэнь, таарахагүй байгаа. Тиигээд Номтоголдо газар шэнжэжэ, 1835 ондо модон дасан барижа, хурал хурадаг болоhон. Уданшьегүй Шойрын дуган бодхоогдоо. Дуганай үргэниинь 16 метр, утань 24 метр. Эндэ хубарагуудай hургуули хүдэлдэг болоо. Юhэн жэл hураhанай hүүлээр залуу ламанар гэбшын, арбан табан жэл hураад габжын нэрэ зэргэтэй болодог байгаа. Энэ дуган соо ламанар шойро хаялсадаг hэн, мүн тиихэдэ гүн ухаае үзэдэг ном судар шудалдаг байhан юм.

1883 ондо ехэ сагаан Согчин дуган бодхоогдоо. Энэ дуган Түнхэнhөө ерэhэн ноён, тэртэ угтай Хүжээ гэжэ хүн барижа захалаад, Хитад болон Сартуул уран барилгашадые хабаадалсуулhан байгаа. Мүн Зандайн Лэксэг, Шара гэлэн, Жүдбэ, Гүндэ, Гунзэн болон бусадшье Санага нютагай хүнүүд ехэ хубитаяа оруулhан байгаа. Согчин дуганай бодхоогдоhон хойно сагаан Зан шальдяахан бүтээгдэhэн. Сагаан Заанай хоолойдо хонхо үлгөөтэй ябахадань, абяан дуун жэнгирдэг hэн.

Манбын дуган бодхоогдожо эмшэнэй hургуули нэгдээ hэн. Дынхэр дуган соо Барас hарын 15-да Бурхан багшын хубилгаан үзүүлhэн сагай хурал, Цам үргэгдэдэг байгаа.

Майдарай дуган соо зунай зулгы hайхан сагта ерээдүй бурханай эгээ ехэ хурал хурагдадаг hэн. Майдари Бурханай шальдяаханиие нютагай дархан Абраан үбгэн морёор бүтэhэн юм. Нэн түрүүн энэ бурханиие морёор залаhан. Уран гоёор шэмэглэгдэhэн тэргэ дээрэ Гунгарбаа хээд, тэрээнь соонь Майдари бурха залажа, ерээдүйн hайн сагай дүтэлхые үнэн hайнаар хүсэжэ, дасанай харшые гурба дахин гороолдог байгаа hэн.

Жүүдээ дуган соо зунай эхиндэ эрдэм олохын баялиг тухай Жүүд хурадаг hэн.

Дошходой дуган соо Дошход hахюуhанай хурал хурадаг, Цам гаргадаг. Диваажинай дуган соо Могой hарын 15-да Бурахна багшын Нирваанда түрэhэн үдэрэй хурал хурадаг hэн.

Хурал, цамуудта ламанар олоороо хабаадалсадаг байгаа: Арбан хангалай Цамда-300, Дошходой цамда-75, Дунхэрэй хуралда-35 ламанар уншалга хэдэг hэн.

Үшөө тиихэдэ hабаг Дуйсэн хурал Хонин hарын 4-нэй шэнэдэ номой хүрдэ эрьюулhэн үдэрэй хурал хурагдадаг юм.

Зула хурал Нохой hарын 22-то тэнгэриhээ 1200 ондо Зон Хобо гэжэ хоёр мүрэнэй уулзуурта бурхан түрэлтэй хүн буужа, Зонхобо гэжэ нэрэ үгтэhэн сагай хурал.

Сагаалганда Дүгжүүбэ гэжэ соро заладаг. Эндэ үнгэрhэн жэлэй муу муухайе арилгажа, ерэхэ сагай hайн hайханиие хүсэжэ, хурал хурадаг. Сагаан hарын хурал 15 удэр соо хурагдадаг юм.

Санагын хойто уулада долоон шулуун субарга баригдаhан юм. Жаран Хошорой эгээн томо субаргые Далахайн баян Очиров Тубаан 1929 он болотор бариhан юм.

Санагын дасан, дуган, субаргануудые Тубэд, Монгол, Энэдхэгhээ уригдажа ерэhэн урашуул гоё hайханаар шэмэглэhэн байhан юм. Бэшэ нютагай олон алташа, мүнгэшэ дархашуул, уран зураашад тон нарин хүдэлмэриинь бүтээгээ.

Санагын дасанай хурал, цамуудта дээдэ прихоодой hуринуудhаа олон тоото hүзэгшэд шүтэгшэд hэн.

Санагада 90 гэбшэ, 70 шахуу габжанар, дээдын зэргэтэй Эрхэтэн угай Нимбуу, Дымбуу hаарамбанууд, Бандитан угай Юhэдэйн аграмба, Банзаракшын сооромбо, 17 аграмбанууд болон бэшэ олон ламанар байдаг байгаа. Хубарагуудай тоо 700 гаран хамтадаа дээдэ дунда зиндаагай ламанар ба хубарагууд 920 байгаа hэн.

Нютагай дасанай hураг сууда гараhан  эмшэ ламанар: Түбэдтэ hураhан Шоёной Ламажаб ламбагай, Дагба гэбшэ, Баяндан Тогмитов, Бабын Шойдон гэгшэд болоно. Шоёной Ламажаб Санкт-Петербургын эмшэнэй дээдэ hургуулида hураhан. Эдэнэр гансашье эм тангаар эмнэдэг бэшэ, харин хирургическа операцинуудые хэдэг байhан юм.

Һүүлшын жэлнуудтэ 6 зурхайша, тэдэнэй тоодо Банзаракшын Соооромбо ехэ суутай болоhон.

Санагын дасанда гурбан лүйжэншэ ламанар бии юм hэн. Дасанай номой сан ехэ баян: Ганжуур, Данжуур, бусадшье олон ехэ үнэтэй сэнтэй Буддын шажанай номууд хадагалаатай байдаг байгаа.

1930-33 онуудаар уншалга хорюулагдажа, «Санагын хэрэг» гэhэн мүрдэлгын ажал ябуулагдажа, олон ламанар хэhээлтэдэ орожо сүлэгдэhэн юм. Арбаад ламанарай үлөөд дасан дуганаа hахижа байтарынь, 1935 ондо Санагын дасан хаагдажа, ламанар сүлэлгэдэ туугдашаhан байгаа.

Теэд 1990-ээд оной эхеэр эдэ хүнүүдэй нэрэ сагааруулагадажа, зэмэ хээгүй гэжэ тодорхойлоогдоhон юм. 1990 оной намар шэнээр Санагынгаа дасаниие байгуулха гэжэ Ринчин Дулмаевич Зундуев нютагайнгаа зонтой хамта түрүүшын уншалга багахан дуган соо үнгэргөө.

1991 оной зуун шэнэ дасан баригдажа арамнайлагдаад, шэрээтын тушаалда шошоолог яhанай аштраг угай Р.Д. Зундуев томилогдоhон байна. Бишыхантан угай ехэ номтой Петр таабай  hая болотор шэнээр мүндэлhэн дасан соогоо ном уншажа, зондоо туhалжа ябаха золтой байгаа юм.

Жүдбэтэнэй Монгол Шагдурович Дымпилов багадаа дасанда байhанайнгаа түлөө хардалга гүрдэлгэhөө зайлахаяа, хатуу шэрүүн сагта нютагhаань гаража ябаашье hаа, эрдэмэйнгээ хусөөр «Буряад Унэн» газетэдэшье, олон тоото hургуулинуудташье удаан хүдэлөөд, дайндаа хабаадалсаад, дасанда хурал хуралсажа арад зондоо туhа хүргэhэн байгаа.

Арюун сэлгеэн Санага нютагайнгаа Даша-Пунсэглим хиидтэ мүнөө ламанар хубарагууд хуралнуудые хуража, уула обоонуудаа тахижа, арад зондоо туhа хүргэжэ, hайн hайханиие хүсэжэ байдаг юм даа. Ганса нютагайшье зон бэшэ, харин Утаата, Далахайhаа, Мэлэ, Бортоhоо, Сагаан-Моринhоо, Хужарhаа, Дүтэлүүрhээ, Енгорбойhоо, Шара-Азаргаhаа, Нуртаhаа, Захаамин хотоhоо олон зон мүргэжэ, шүтэжэ, Санагын дасанда бэлэг хандабарияа оруулжа байдаг.

Захаамин нютагай бүхы зондо Даша-Пунсэглим хиидэй шэрээтэ Р.Д. Зундуевай үреэhэн үреэл тогтохо болтогой:

Урдаа түшэhэн уулад шэнги

Бүмбэрсэг дэлхэйн байгаа сагта

Бурханай номой hургаал дуулдажал байг!

Буряад хэлэнэй абяан бү таhараг!

Бурхан шажан бү hүнэг!

Хамаг амитан жаргалан эдлэг!

Хүн түрэлтэн ажа амгалан hууг!

Шажан мургэлдэ хабаатай үгэнүүдэй тайлбари.

Абида- Аминдаба, саглашагүй гэрэлтэ. Абида бурханhаа Арьяа-Баала (Авалокитешвара) бодисада гарбалтай. Абида гэжэ алдаршаhан бурхан юм. Зоболон эдлэжэ байгаа али бүхы хүн амитад тэрээндэ гүн сэдьхэлhээ этигэн hүгэдэбэл, оршодог Сүхабаадин диваажинай орондонь түрэн, hэргэжэ шадаха гэдэг. Энэ Абида бурханай орондо зайлашагүй үурэхын юрөөл табижа адиса абагты.

Алтан гэрэл- бишыхан хүүгэдэй амии наhа, бэеые аршалха, хамгаалхын тулада уншагдадаг бурханай ном.

Арьяа-Баала - буддын шажантанай шүтэдэг нигүүлэсхы сэдьхэлэй бурхан. Энэ бурханиие ондоогоор үшөө Жанрайсиг, Түгшэн-Чэнбөө, Хоншом гэжэ нэрлэдэг. Энэ бодисада наhа бараhанайнгаа hүүлээр нирван болоогүй, харин шэнэ турэлдөө богдо болоод, хүнүүдэй юртэмсэдэ үлэжэ, нирван тээшэ ошохо замдань тэдэндэ туhалдаг.

Ганжуур - 108 ботиhоо бүридэhэн Буддын шажанай ном («Ганчжур»- учение Буды, состоящие из 108 томов). Монгол хэлэн дээрэ хэлэhэн «Ганжуурай» 108 ботиие профессор Локеш Чандра бэлэг болгон асараа hэн.

Данжуур - 225 ботиhоо бүридэhэн (3427 зохёол) буддын шажанай номой тайлбари (комментарий к учению Будды, состоящие из 225 томов). Энээндэ ухаанай табан ороной зохёолнууд оронхой.

Манзашэри- эрдэмэй номой бурхан (бог учености).

Намсарай- санскрипт Вайжравана - баян зөөрие сахигша бурхан (бог, покровитель богатства).

Отошо - бэеын элуурые сахидаг бурхан (бог здоровья, врачевания).

Нярба - дасанай мүнгэ сангын тулөө харюусагша лама (казначей дацана).

Пэлдэн - hүзэгтэнэй ойлгомжоор, хүниие эдэгээхэ аргатай адис шэнгээhэн үрил (по суеверным представлениям верующих, пилюли, приносящие исцеление от многих блоезней).

Римбүүшэ - лама, санаартан ябаhан хүн хубилгаан лама боложо түрэдэг, тэрэнэй хэргэм (титул лам-перерожденцев).

Саган Дара эхэ - нигүүлэсхы сэдьхэлhээ хүниие сэдьхэн хайрладаг энэ бурхан Арьяа-Баалын нюдэнэй нёлбоhонhоо мүндэлhэн гэдэг (Белая Тара, «спасительница»).

Сиддхартха- Будда бурханай нэрэ (санскр. личное имя Будды).

Ум мани бад мэ хум- «ум» гэхэдэ, арга бэлиг хоёрой хүсэн ниилэнэ, «ма», «ни» гэхэдэ арга нигүүлэсхы сэдьхэл бии болоно, «бад», «мэ» гэхэдэ, бурханай харгые, бэлиг, нигүүлэсхы сэдьхэл гурбаниие олгуулхын тула Арьяа Бала бурхан өөрөө заларба гэhэн удхатай. «Хум» гэхэдэ, тамын зоболонhоо зайлахын тула хэлэгдэдэг (ежедневная, самая распространенная молитва, состоящая из шести тибетских букв).

Литература:

1. «Буряад Унэн», 1980 он.
2. «Ажалай Туг», 1999 он.
3. Р.Д. Зундуев
4. «Санагын сэгнэшэгуй баялигhаа», 1995 он.
5. С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева, «Буряад зоной урданай hуудал

байдалай тайлбари толи», У-У, «Бэлиг» хэблэл, 2004 он.