Мэлмэс гэһэн урасхалтай, урдаха бүреэ дошхорон байдаг Худан гол Хэжэнгын аймагай зүүн хажуугай тон ехэ гол газарые дэнзэлэн, баруун тээшээ тогтошо торошогүй мэтээр урдажа байтараа, эрид годиржо, хойшоо тэгүүлэн шэглээд, Шалсаанын гэгээн уулын зүүн ташалангаар Хори тээшэ эрмэлзэжэ, Үдэ мүрэндөө шудхан ородог юм.

Доодо-Худанай Арал нютагаархидай үүсхэл

Мэлмэс гэһэн урасхалтай, урдаха бүреэ дошхорон байдаг Худан гол Хэжэнгын аймагай зүүн хажуугай тон ехэ гол газарые дэнзэлэн, баруун тээшээ тогтошо торошогүй мэтээр урдажа байтараа, эрид годиржо, хойшоо тэгүүлэн шэглээд, Шалсаанын гэгээн уулын зүүн ташалангаар Хори тээшэ эрмэлзэжэ, Үдэ мүрэндөө шудхан ородог юм.

Тиигэжэ эгээл Шалсаанын ара тээ байрлаһан айлнууд Худан голой һалаатан урдадаг байһан сагта һалаануудайнь тэг дунда зэргэлэн һуужа, Доодо-Худанай Аралай зон гэжэ алдаршадаг байһан юм. Тэрэл зуура үбэлжөөнүүдынь гол түлэб Худан голой зүүн эрьеэр жэрылдээд, тэндэ хүйтэн үбэлөө, харин Худанай баруун бэеын нэлэнхы талада, ая гангаар хангалтаһан гол түлэб нюсэгэн добонууд болон гүбөөнүүдэй ташалангуудта няалдаһан зуһалангуудтаа малынь атарлан бэлшэжэ,эзэдынь аятай зохидоор зунайнгаа һайхан хаһые үнгэргэдэг байгаа.

Октябриин хубисхалай һүүлдэ Аралай зон гол түлэб Ородой Адаг руу нүүжэ, Молотовой нэрэмжэтэ колхозой гэшүүд болоһон байна. Совет засагай жэлнүүдтэ Октябриин 50 жэлэй ойн нэрэмжэтэ совхозой ажалшад болоод байһан юм. Социализмын үедэ шажан мүргэлые хорилгон, энээнэй түлөө намналган, хамалган боложо, урдань жэншэдгүй тахигдадаг байһан нангин газарнуудай зариманиинь хаягдаха туйлдаа хүрөө. Илангаяа заха үзүүрэй, дүтэ нааша байдаг айлнуудгүй болоһон нютагуудта энэ сэхэ хабаатай. Гэбэшье манай Хэжэнгын зон нюужа, нүүжэ байгаад, үлэ, табиса, обоонуудаа һэмээхэн тахидаг байгаа. Гэбэшье энэ нангин хэрэг хадаа урданайхи мэтэ саг үргэлжын бэшэ болоһон юм.

Обоо тахилган хадаа һуужа, ажамидаржа байһан тала дайдынгаа, уһа голойнгоо, уула хадануудайнгаа эзэдые хүндэлһэн шэнжэтэй, саашаа болоходоо, бүри гүнзэгыгөөр онгилходо, угайнгаа тахилгануудые үндэр дээрэ үргэжэ, тэдэнэртээ мүргэн дохиһон удхатай юм. Тиимэһээ совет засагай зонхилһон далаад, наяад жэлнүүд соо мартагдаһан шахуу тус шухала заншалаа сүм һэргээхэ хаһа ерэнхэй гээшэ.

Тиихэдээ нэгэ тон шухала бодомжые зон анхаралдаа абанагүй, бүри энэ хэрэгые буруушаана, дахинаа тус хэрэгые һэргээһэнэй хэрэггүй, мартагдаһан юумэн эсэслэн мартагдаг лэ гэлсэхэшье гуйлтай болоод байна. Харин иимэ бодомжо үндэһөөрөө буруу. Юуб гэхэдэ, хорюулай үгы болоходонь, дайдын эзэдшье сүлөө мэтэ болоно бшуу.

Энээнһээ уламжалан, зоной ажабайдалда абаһаар гансата ойлгохоор бэшэ, онсо, һонин, олон ушарта муу шанартай юумэн боложо, тэдэниие одоол һүрдөөнэ, гайхуулна, айлгана. Тиихэдээ энэмни угаа тахилгын мартадагһанһаа боложо иимэ хойшолон, магад шэрээнэ гэжэ олонхи зон ойлгоногүй. Энэ ушар, манай һанахада, һүүлэй һүүлдэ угаа һүрөөтэй үйлэнүүдые асаржа, хүнэй ажабайдалые һандаргажа гү, али хазагайруулжа болохо байна гэжэ һанамаар.

Эдэ бүгэдые хараада абахада, обоо тахилган, тэрэ газартаа субарга гү, али бунхан бодхоолго онсо удха шанартай болоно. Тиигэжэ Арал гэжэ нютагта ажамидаржа һууһан буряад угсаатанай үри, һадаһануудай энэ хэрэг тушаагаа тон һайнаар бодожо үзэһэниинь һайшаалтай.

Аралай обоо тахилган хэдэн жэл соо жэншэдгүй эмхидхэгдэдэг болонхой. 2011 оной июниин 23-ай үдэр болоһон Аралай обоо тахилган дээрэ Хэжэнгын дасанай шэрээтэ-лама Гармажаб ламбагай эндээ бунхан барюулжа, энэ хэрэгээ гуримшуулагты гэжэ дурадхахадань, тэрэл үдэр бүгэдэ зоной суглаан зарлагдажа, бунхан бариха, бунхан барилгын эмхидхэлэй хороон бии болгогдобо. Бунхан барилгын эмхидхэлэй хорооной түрүүлэгшээр Анатолий Цыренович Золтоев, хорооной гэшүүдээр Виктор Рабданович Адвокатов (Улаан- Үдэ хото), Станислав Бадмаевич Бальжиров, Дашима Бадмаевна Бальжирова гэгшэд һунгагдаһан байна.

Цырен Базарович Золтоевой хүбүүн Анатолий Цыреновичэй энэ нангин хэрэг толгойлһониинь угаа ехэ удхатай. Юуб гэхэдэ, Анатолий Цыреновичэй баабай Цырен Базарович Золтоев (1921-2010) Арал нютаг тоонтотой, Хэжэнгэ нютаг соогоо зондоо хүндэтэй, мэдээжэ гэгээрэлэй ажахын болон зүблэлэй зургаануудай хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлһэн намтартай. Эхин түрүүн Аралда «Соёлой Арбижал» гэжэ багахан колхоз тогтоһон, түрүүлэгшээр Цырен Базаровичай баабай Золтын Дашидондок хүдэлһэн байна.

Арал нютаг тиимэшье ехэ бэшэ байбашье, һуурижаһан газараараа илгардаг байгаа. Жэшээлхэдэ, тус тэмдэглэлнүүдэй авторнуудай нэгэнэй үбгэн баабай, Бадмын Балданайхи хадаа Толгойн Эбэрэй айл байһан юм. Эндэнь Дымбрылэй Номтотон, Дымбрылэй Бэлигтэтэн, Раднын Рабдантан, Санжижабай Балжартан, Бадмын Тарбатан (Баяндай гэжэ нэршэдэг һэн), Дымбрылэй Баяртатан (Баярта баабай гэжэ алдаршаа) гээд, дүн хамта долоон үрхэтэ айлнууд һуудаг байһан.

Батын Хүндыдэ Жамсаранай Бататан, Батын Бороохидтон, Батын Амагаатан, Батын Ешоотон, Батын Гажадтан,Батын Балматан,Холхорой Далайтан гэгшэд һуудаг байгаа.

Аралай эхиндэ Барбуудайн (Базаржабай) Батомүнхэтэн, Барбуудайн Бүүбэйтэн, Мулюухэйтэн (Бадматан), Мархасайн Данзатан, Данзанай Хэшэгтэтэн, Данзанай Няндагтан, Аюшын Халзантан, Халзанай Дымпилтэн, Халзанай Балматан, Халзанай Цырендэлэгтэн эндэ түбхинэнхэй байһан намтартай.

Айрагай Эбэртэ Эрдэниин Цыбжидтэн, Цыбжидэй Хубитатан, Цыбжидэй Цыденешитэн, Цыбжедэй Шоёнешитэн, Абидын Дарматан, Абидын Сүнгэйтэн, Эмэгшэнэй Осортон, Осорой Бимбатан, Осорой Дамдинтан, Гыванай Дондоктон, Гыванай Бальжиниматан, Гыванай Шархантан(Батомүнхэтэн),Сулын Жабтан, Сулын Димидтэн, Сулын Цырматан, Зоригтын Заяатан, Золтын Дашидондоктон, Зоригтын Дулматан (Мултуун), Зоригтын Дыжидтэн(Бүүбэй), Балданай Рыгзентэн(Жарантай), Балданай Балжиматан, Мухадайн Буягтан, Эрдэниин Шангарабтан, Шангарабай Цыдендамбатан, Шангарабай Ширабтан, Мүнхэтэн(гулваа байгаа, Монгол руу ошоод, һураггүй), Тушхуунайтан, Мүнхын Гончигтон гээд, дүн хамта 28 айлайхин һуурижанхай байһан байна.

Эдэ бүгэдэ түүхын сэнтэй мэдээсэлнүүдые Толгойн Эбэртэ тоонтотой Раднын Рабданай үри һадаһан болохо намай болон совет хүдэлмэриин ветеран Адвокатов Владимир Рабданович (1936-2007)Айрагай Эбэрһээ уг гарбалтай Буряад Республикын габьяата багша, Россиин арадай гэгээрэлэй отличник Дашинимаев Владимир Цыреновичэй эжы Ширапова Цырма Шанграповнаһаа (1915-2005) хоридохи зуун жэлэй эхеэр бэшэжэ абаһан байна. Эдэ мэдээнүүднай 130-150 гаран жэлэй саанахи манай нютагай түүхэ болоно гээшэ. Мүнөө болоходо, Арал нютагһаа уг гарбалтай 96-тай Дарижапова Гыма Базаровна (Светлана – Бутидма Шоймполовнагай эжы), 93-тай Раднын Рабданай (үхибүүдынь: Дыжид, Банзаргаша, Должид, Адвокат, Намжил) эгэшын хүбүүн, ажалай болон Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ветеран Балданов Базар Жамсаранович гэгшэд аша зээнэрэйнгээ дунда жаргалаа дүүрэнээр үзэжэ, мүнөө мэндэ амар һуужа байна.

Онсолходо, манай Доодо-Худанай Арал нютагнай баян түүхэтэй. Илангаяа алдартай зоноороо суурхадаг юм. Жэшээлхэдэ, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ветерануудые илган харуулхада, тэдэнэй дунда Александр Невскын орденой кавалер Галан Данзанович Данзанов, 1945 оной май һарын 9-дэ Берлин хотодо баатарай үхэлөөр унаһан Дармаев Лыгден Абидуевич, дайнай ветеранууд Улаан Одоной орденто Рабданов Банзаргаша Раднаевич,Борохитов Жимбэ Батуевич,Сампилов Дамба Гатапович, Ринчин-Самбу Цыденович Цымпилов, Нимаев Дамба Бадмаевич, сэрэгэй разведчик ябаһан Золтоев Цырен Базарович, летчик Содбо Бадмаев (Яруунада ажаһууна), Курска дүхэригтэхи шанга байлдаануудта хабаадалсаһан Дүгэржаб Соржиев, дайнай жэлнүүдтэ хэлхеэ холбооной харюусалгата ажалда ябаһан, тусгаар броньтой баһан Данзанов Митып Данзанович гэгшэд болоно.

Мүнөө бунхан бариха талаар хүдэлмэри эхилэнхэй. Энэ хүдэлмэридэ Цыбикжапов Түмэн Валерьевич, Балданов Даши Базарович, Сампилов Дашиванзал Дамбаевич,Бальжиров Станислав Бадмаевич, Бальжирова Дашима Бадмаевна болон бусад, илангаяа ехэ эдэбхи гаргана. Энэ бунхан барилгын буянтай ажалай түрүү эдэбхитэн Түмэн Цыбикжаповой хэлэһээр, Хэжэнгэ нютагта уг гарбалайнь эхи табиһан Хинат гэжэ нэрэтэй Харгана угай хүн дүү хүбүүнтэеэ Түгнын талаһаа Доодо-Худанай Арал нютаг ерэжэ түбхинэжэ, ажаһууһан түүхэтэй. Түмэн Валерьевичэй үбгэн баабай Степан Цыбикжапович Цыбикжапов (1912-1968) ажалай болон Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ветеран Хинадай уг гарбалыень үргэлжэлүүлһэн хүн болоно.

Арал нютагай айлнуудай үри, һадаһанууд гансашье Хэжэнгэ соогоо бэшэ, мүн бүхы республика соогоо, Улаан-Үдэдэ, Эрхүүгэй можодо, забайкалиин хизаарта, Россиин Москва, Санкт-Петербург хотонуудаар таранхай. Угайнгаа һүлдые дээрэ үргэжэ, нютагайнгаа эзэдые хүндэлхын тулада баригдаха гэжэ байгаа бунхан бодхоохо хэрэгтэ шадал зэргынгээ хандиб оруулыт гэжэ та бүгэдэниие уряалнабди. Энэ нангин хэрэгтэ хабаадаха, хандиб үргэхэ хүсэлтэй байбал, удаадахи телефонуудаар хандаха болоно. Телефонуудай дугаарнууд: 8-914-98-35-100(А.Ц.Золтоев); 8-914-83-35-246 (В.Р.Адвокатов).

Виктор Адвокатов.

Цыдып Цырендоржиев.